سخاوت، بهترين وسيله ارتباط:
امام عليه السلام در اين كلام حكيمانه به يكى از آثار مهم كرم و سخاوت اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد: «رابطه سخاوت از خويشاوندى بيشتر است»؛ (الْكَرَمُ أَعْطَفُ مِنَ آلرَّحِمِ).
«اعطف» به معناى مايل‌تر و بامحبت‌ تر است و از ماده «عطف» (بر وزن وقت) گرفته شده است. در بعضى از منابع لغت، «كرم» را بخشش توأم با سهولت و بدون سخت‌گيرى گفته‌اند، ازاين‌رو «كريم» كسى است كه به راحتى به افراد نيازمند بخشش مى‌كند. توجه به اين نكته نيز لازم است كه در منابع لغت براى واژه «كرم» دو معنا ذكر شده است: نخست جود و بخشش و دوم شخصيت و شرافت و ممكن است كه هر دو به يك معنا بازگشت كنند، زيرا يكى از نشانه‌هاى شخصيت و شرافت انسان، جود و بخشش است؛ ولى در هر حال معناى اين كلمه در گفتار حكيمانه بالا همان جود و بخشش است.
دانشمندان و شارحان نهج‌البلاغه براى اين كلام دو تفسير كرده‌اند: نخست اين‌كه تأثيرى كه كرم دارد بيش از تأثير خويشاوندى است، زيرا كرم جزء طبيعت شخص كريم است، ازاين‌رو بدون هيچ‌گونه تكلفى آن را اعمال مى‌كند؛ ولى خويشاوندى گاه در حدى نيست كه انسان را وادار به سخاوت و بخشش كند، بلكه ممكن است در بعضى از اوقات براثر ترس از سرزنش مردم يا ساير خويشاوندان باشد كه چرا فلان كس به برادر نيازمندش توجهى ندارد، بنابراين در بعضى از موارد، كرم خويشاوندان توأم با تكلف است در حالى كه كرم كريمان چنين نيست.
تفسير ديگر اين‌كه كرم و سخاوت سبب عطف توجه مردم به شخص كريم مى‌شود و چه بسا او را حتى بيش از برادر يا پدر و مادر خود دوست مى‌دارند وبه تعبير ديگر آن رابطه عاطفى كه از كرم سرچشمه مى‌گيرد گاه قوى‌تر از روابط عاطفى‌اى است كه از خويشاوندى ناشى مى‌شود. ممكن است هر دو معنا در كلام امام عليه السلام جمع باشد، هرچند معناى اوّل مناسب‌تر به نظر مى‌رسد. در هر صورت پيام اين كلام حكيمانه اين است كه كريمان را در كار خود تشويق مى‌كند؛ از يك سو آن‌ها را برتر از خويشاوندان مى‌شمارد و از سويى ديگر رابطه عاطفى آن‌ها را با مردم بيش از رابطه خويشاوندان با يكديگر توصيف مى‌نمايد و اين‌ها همه از آثار كرم است.
درباره اهميت كرم و مقام كريمان روايات زيادى از معصومان نقل شده است. درباره اهميت كرم همين بس كه يكى از صفات بارز خدا كريم بودن است و پيغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله) كرم خويش را از همه برتر مى‌شمرد و مى‌فرمود: «أنَا أكْرَمُ الاْوَّلينَ وَالاْخِرينَ وَلا فَخْرَ؛ من كريم‌ترين اولين و آخرين هستم و افتخار هم نمى‌كنم (زيرا آن را وظيفه خود مى‌دانم)».(1)
در حديثى از پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله مى‌خوانيم كه فرمود: «إِنَّ السَّخَاءَ شَجَرَةٌ مِنْ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ لَهَا أَغْصَانٌ مُتَدَلِّيَةٌ فِي الدُّنْيَا فَمَنْ كَانَ سَخِيّاً تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا فَسَاقَهُ ذَلِکَ الْغُصْنُ إِلَى الْجَنَّة؛ سخاوت، درختى از درختان بهشت است كه شاخه‌هاى آن در دنيا آويزان شده، هركس سخاوتمند باشد به يكى از اين شاخه‌ها مى‌چسبد و او را به بهشت مى‌رساند».(2)
در بعضى از احاديث ميان سخاوت و كرامت تفاوت ذكر شده و كريم بالاتر از سخى شمرده شده است همان‌گونه كه از پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله در حديثى مى‌خوانيم : «الرِّجَالُ أَرْبَعَةٌ سَخِيٌّ وَكَرِيمٌ وَبَخِيلٌ وَلَئِيمٌ فَالسَّخِيُّ الَّذِي يَأْكُلُ وَيُعْطِي وَالْكَرِيمُ الَّذِي لاَ يَأْكُلُ وَيُعْطِي وَالْبَخِيلُ الَّذِي يَأْكُلُ وَلاَ يُعْطِي وَاللَّئِيمُ الَّذِي لاَ يَأْكُلُ وَلاَ يُعْطِي؛ انسان‌ها چهار گونه‌اند: سخاوتمند و كريم و بخيل و لئيم. سخاوتمند كسى است كه هم خودش مى‌خورد و هم به ديگران مى‌بخشد و كريم كسى است كه خودش نمى‌خورد (و ايثار مى‌كند) و به ديگران عطا مى‌نمايد و بخيل كسى است كه خودش مى‌خورد اما چيزى به ديگرى نمى‌دهد و لئيم آن‌كس است كه نه خود مى‌خورد و نه به ديگرى مى‌بخشد».(3)
در حديث ديگرى از اميرمؤمنان عليه السلام مى‌خوانيم كه فرمود: «الْكَريمُ مَنْ بَدَأَ بِإِحْسانِهِ؛ كريم كسى است كه بى‌آن‌كه از او طلب كنند احسان مى‌كند».(4) در تعبير ديگرى از همان حضرت عليه السلام آمده است: «الْكريمُ مَنْ سَبَقَ نَوالُهُ سُؤالَه؛ كريم كسى است كه بخشش او بر سؤال و تقاضا پيشى مى‌گيرد»(5). (6)
*****
پی نوشت:
(1) . صحیح ترمذى، ح 3610.
(2) . بحارالانوار، ج 68، ص 352، ح 9.
(3) . همان، ص 356، ح 18.
(4) . غررالحکم، ح 8746.
(5) . همان، ح 8748.
(6) . سند گفتار حکیمانه: خطیب در اینجا در ذیل این کلام حکیمانه منبع خاصى نقل نمى کند و تنها مى گوید: ما در پایان این کتاب (کتاب مصادر) به آن اشاره خواهیم کرد که ظاهرآ توفیقى براى او در این کار حاصل نشده است.(مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 191). اضافه مى کنیم: آمُدى در غررالحکم و على بن محمّد اللیثى در عیون الحکم والمواعظ، ص 28 عین این کلام نورانى را آورده اند.