ترجمه و شرح حکمت 436 نهج البلاغه: کریم ترین مردم

معرف كريمان:
اين گفتار حكيمانه در منابع مختلف نهج البلاغه به دو صورت نقل شده است: اول به همان صورتى كه در عبارت بالا آمده و «عُرِفَتْ» از ماده «معرفت» ذكر شده و مفهوم كلام امام(عليه السلام) اين است: «شايسته ترين مردم به كَرَم كسى است كه معرف كريمان باشد»; (أَوْلَى الَّناسِ بِالْكَرَمِ مَنْ عُرِفَتْ بِهِ الْكِرَامُ).
«كَرَم» در اصل به معناى شرافت است و به شخصى كه داراى صفات برجسته باشد كريم گفته مى شود و به گفته راغب در مفردات، هرگاه كَرَم به عنوان صفت خداوند به كار رود و گفته شود: خداوند كريم است، يعنى داراى انواع بخشش ها دربرابر بندگان خويش است و هنگامى كه آن را به عنوان وصفى براى انسان ذكر كنند به معناى دارا بودن صفات برجسته انسانى و شرافت و شخصيت است. و در گفتار حكيمانه مورد بحث به همين معنا آمده و اشاره به افراد صاحب فضيلت و باشخصيت است. به اشياء نفيس نيز كريم گفته مى شود و سنگ هاى قيمتى را «حجر كريم» مى گويند.
اشاره به اين كه وقتى كسى اشخاص كريم و باشخصيت و بزرگوار را معرفى مى كند مفهومش اين است كه او اين اشخاص را دوست مى دارد و كَرَم و كرامت را ارزش مى شمرد اگر چنين است خودش از همه بيشتر بايد به اين موضوع اهميت بدهد. كسى كه حاتم طايى را مدح و ستايش مى كند بايد خودش سهمى از سخاوت و كرم داشته باشد. از آن فراتر كسى كه امام بزرگوارى را به صفات برجسته اى مى ستايد; اميرمؤمنان(عليه السلام) را به جود و سخاوت و شجاعت و علم و درايت و امام حسين(عليه السلام) را به ايثار و شهادت در راه خدا مى ستايد و همچنين هر يك از ائمه(عليهم السلام) را به صفات برجسته اى توصيف مى كند چگونه مى تواند خودش از تمام اين اوصاف بيگانه و تهى باشد. آرى آن كس كه كرامت كريمان را مى ستايد از همه شايسته تر است كه راه آن ها را بپويد.
و در نقطه مقابل، بيچاره ترين مردم كسانى هستند كه خوبى هاى خوبان را توصيف مى كنند اما خودشان هرگز در عمل در مسير آن ها نيستند. در حديثى كه مرحوم كلينى در كتاب كافى از امام صادق(عليه السلام) نقل كرده مى خوانيم: «إِنَّ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ حَسْرَةً يوْمَ الْقِيامَةِ مَنْ وَصَفَ عَدْلاً ثُمَّ عَمِلَ بِغَيرِهِ; شديدترين حسرت ها در روز قيامت حسرت و افسوس كسى است كه از عدالتى تعريف و تمجيد كرده ولى خودش به غير آن عمل نموده است».[1]
مرحوم علامه مجلسى در جلد 69 بحارالانوار بابى به عنوان «من وصف عدلا ثم خالفه الى غيره» آورده و احاديث متعددى در ذيل آن نقل كرده است.
واما بنابر صورت دوم كه در بسيارى از نسخ آمده مفهوم كلام امام(عليه السلام) اين است: شايسته ترين مردم به كَرَم كسى است كه از دودمان كريمان باشد (و كَرَم در اعماق وجودش ريشه دوانده باشد) «أَوْلَى النَّاسِ بِالْكَرَمِ مَنْ عَرَّقَتْ فِيهِ الْكِرَامُ».
«عَرَّقَتْ» از ماده «عِرق» (بر وزن فكر) به معناى ريشه، گرفته شده است. شاعر عرب نيز دراين باره مى گويد:
إنّا سَألنا قَومَنا فَخِيارُهُم *** مَن كانَ أفضَلَهُم أبوه الأفضَل
أعطى الّذى أعطى أبوهُ قبلَه *** و تَبخّلت أبناءُ مَن يَتبخّل
ما درباره قوم و قبيله خود تحقيق كرديم ديديم بهترين آن ها كسى بود كه پدرش فضل و شرافتى داشت. كسى عطا و بخشش مى كند كه پدرش پيش از او بخشش داشته و به عكس، فرزندان بخيلان بخل را پيشه مى كنند.
شاعر ديگرى مى گويد:
إنّ العروقَ إذا استَسَرّ بها الثَّرى *** أثْرى النّباتُ بها و طابَ المَزْرَع
هنگامى كه خاك ريشه ها را خوب تغذيه مى كند گياه و مزرعه اى كه از طريق آن ريشه ها مى رويد خوب و پاكيزه است.
اين كلام را با سخنى از از سالار شهيدان امام حسين(عليه السلام) پايان مى دهيم آن جا كه فرمود: «إِنَّ الدَّعِىَّ ابْنَ الدَّعيّ قَدْ رَكَزَ بَيْنَ اثْنَتَيْنِ بَيْنَ السِّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ وَ هَيْهاتَ مِنَّا الذِّلّة يأبى اللّهِ ذلِكَ وَ رَسُولُهُ وَالمؤمنونَ وَ حُجُورٌ طابَتْ وطَهُرَتْ، وَ أُنُوفٌ حَمِيَّةٌ، وَ نُفُوسٌ أَبِيَّةٌ، مِنْ أن نُؤثِرَ طاعَةَ اللِّئامِ عَلى مَصارِعِ الْكِرامِ; آگاه باشيد! مرد آلوده، فرزند آلوده، مرا در ميان شمشير و ذلّت مخير ساخته است. هيهات كه من ذلّت را بپذيرم و او به مقصد خويش برسد! خداوند و رسولش و مؤمنان و نياكان پاك دامن و مادران پاكيزه من، از اين ابا دارند كه اطاعت لئيمان را بر قربانگاه بزرگواران ترجيح دهيم»[2]. [3]
*****
پی نوشت:
[1]. كافى، ج 2، ص 299، ح 1.
[2]. لهوف، ص 97.
[3]. سند گفتار حكيمانه: مرحوم خطيب مدرك ديگرى براى اين گفتار حكيمانه در اين جا نياورده و حواله به آخر كتاب داده است; حواله اى كه توفيق انجام آن را نيافت خدايش غريق رحمت كند. و ما هم در جستوجوهايى كه كرديم چيز تازه اى دراين باره نيافتيم هر چند سيد رضى در گفتار خود صادق است و حتماً آن را از منبع معتبرى گرفته است.