اقسام توحید در قرآن

قرآن کریم در بیان مقاصد مفاهیم و رسالت خود، روش و اسلوب واضحی دارد و آن این است که بعضی از آیاتش، بعضی دیگر را تفسیر می کند. به این معنا که آیه ای در جایی معین و ضمن سیاق خاصی آمده، پس از آن آیه ای دیگر در جایی دیگر آمده و منظور و مراد از آیه پیشین را بیان کرده است.
بدین جهت عالمان و مفسران برای برداشت روشن و واضح از توحید،[۱] شناخت مفاهیم و اقسام آن، تلاش نمودند، تا تمام آیات قرآن را در این زمینه استخراج نموده و نام این روش را تفسیر موضوعی قرآن نام نهادند. به این سبک که آیات در ارتباط با توحید را دسته بندی نموده و به صورت منظم و منسجم آن را بحث کرده و مطالب و مباحث پیرامون توحید را به صورت کامل و مستوفی از آنها استخراج نمودند.[۲]

آیاتی که در آنها اسم جلالۀ خداوند آمده و راجع به ایمان است، خود اسم جلاله (الله) حاوی مراتب توحید است.
در این جا که می فرماید: «ما به خدا ایمان آورده ایم»؛ یعنی به خدای واجب الوجود، یکتا، متصف به تمام صفات کمال، پاک و منزه از هر عیب و نقص، یگانه مستحق عبادت بندگان …، ایمان آورده ایم. و این جمله از آیه: “و آن چه بر ما نازل شده”، حاوی تمام مطالب کتاب و سنت است به دلیل: “و خداوند بر تو کتاب و حکمت نازل کرد”. پس در آن (توحید) ایمان و آن چه که متضمن آن است از کتاب و سنت رسول خدا، از صفات خدا و صفات پیامبران، ایمان به آخرت و ایمان به غیب از گذشته و آینده، و ایمان به احکام و اوامر شرعی و حدود و … داخل است.بنابراین، باید گفت: توحید اقسام و مراتب فراوانی دارد. به همین جهت است که یافتن آن در یک آیه بسی دشوار است. اما آن چه را که ممکن است، این است که آیاتی که در آنها اسم جلالۀ خداوند آمده و راجع به ایمان است، خود اسم جلاله (الله) حاوی مراتب توحید است. مانند قول خدای متعال: “بگویید: ما به خدا ایمان آورده ایم و آن چه بر ما نازل شده و آنچه بر ابراهیم، اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران از فرزندان او نازل گردید (و هم چنین) آن چه به موسی و عیسی و پیامبران دیگر از طرف پروردگارشان داده شده است، و در میان هیچ یک از آنها جدایی قائل نمی شویم و در برابر فرمان خدا تسلیم هستیم”.[۳]

اما فراز سوم آیه تا آخر: «و آن چه بر ابراهیم و … نازل گردید”. در این قسمت ایمان به تمام کتاب های آسمانی نازل شده بر انبیا و ایمان به پیامبران به طور عموم، به ویژه آنان که در این آیه به آنها تصریح شده است، – به جهت برتری و رسالت عمومی آنان – بیان شده است.
بنابراین، این آیه در عین اختصار و کوتاهی، مشتمل بر تمام انواع توحید است: توحید ربوبی، توحید در الوهیت و توحید در اسما و صفات، همچنین بیانگر ایمان به تمام پیامبران الاهی و تمام کتب آسمانی است.[۴]
شایان توجه است، این آیه زمانی بر مباحث و مطالب ذکر شده دلالت دارد که قبلاً از راه عقل و از خلال آیات دیگر و احادیث، انواع توحید و صفات خدای متعال را شناخته باشیم، پس از آن شناخت پیدا کنیم، این ذاتی که در بردارنده صفات این چنینی است، در اسم جلاله جمع شده است؛ یعنی تمام ذات با تمام صفات در اسم جلاله آمده است.
در قرآن کریم آیاتی است که اشاره به برخی از انواع توحید دارد، مانند آیۀ: “آگاه باشید که آفرینش و تدبیر (جهان) از آن او (به فرمان او) است. پر برکت (و زوال ناپذیر) است خداوندی که پروردگار جهانیان است”.[۵]
در این آیه واژۀ “له الخلق” اشاره به توحید در خالقیت دارد، و کلمه “امر” بیانگر توحید در تدبیر و اداره است که نوعی از حاکمیت بر جهان است.[۶]
البته برخی از سوره های کوتاه و کوچک قرآن حاوی بعضی از مراتب اصلی توحیدند مانند سوره حمد، با این که از سوره های کوچک قرآن است، در عین اختصار، در آن مطالبی است که در سوره های دیگر نیامده است.
در این سوره انوع و مراتب سه گانه توحید بیان شده است. “رب العالمین” بیانگر توحید ربوبی است.
همچنین توحید در الوهیت و عبودیت و این که عبادت مخصوص خدای تعالی است، از کلمه «الله» و آیۀ «ایاک نعبد و ایاک نستعین» استفاده می شود.[۷]
________________________
پی نوشت:
[۱]. و غیر آن از مفاهیم؛ مثل مفهوم عدل، حکومت، معاد، حق و… .
[۲]. نک: سبحانی، جعفر، منشور جاوید قرآن، ج ۱٫
[۳]. بقره، ۱۳۶٫
[۴]. السعدی، عبدالرحمن بن ناصر، تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان، ص ۷۰ و ۷۱٫
[۵]. اعراف، ۵۴٫
[۶]. سبحانی، جعفر، الالهیات، ج ۱، ص ۴۰۹٫
[۷]. تیسیر الکریم الرحمن، ص ۳۷٫

منبع:

دائرة المعارف اسلام پدیا