ترجمه و شرح خطبه 127 نهج البلاغه؛ بخش اول: ردّ منطق پوچ خوارج

۲۶ آبان ۱۳۹۵ 0 معارف

متن نهج البلاغه

نهج البلاغه ( نسخه صبحی صالح )

و من كلام له (علیه السلام) و فيه يبيّن بعض أحكام الدين و يكشف للخوارج الشبهة و ينقض حكم الحَكَمين:
فَإِنْ أَبَيْتُمْ إِلَّا أَنْ تَزْعُمُوا أَنِّي أَخْطَأْتُ وَ ضَلَلْتُ، فَلِمَ تُضَلِّلُونَ عَامَّةَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله) بِضَلَالِي وَ تَأْخُذُونَهُمْ بِخَطَئِي وَ تُكَفِّرُونَهُمْ بِذُنُوبِي؟ سُيُوفُكُمْ عَلَى عَوَاتِقِكُمْ تَضَعُونَهَا مَوَاضِعَ الْبُرْءِ وَ السُّقْمِ وَ تَخْلِطُونَ مَنْ أَذْنَبَ بِمَنْ لَمْ يُذْنِبْ! وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) رَجَمَ الزَّانِيَ الْمُحْصَنَ ثُمَّ صَلَّى عَلَيْهِ ثُمَّ وَرَّثَهُ أَهْلَهُ، وَ قَتَلَ الْقَاتِلَ وَ وَرَّثَ مِيرَاثَهُ أَهْلَهُ، وَ قَطَعَ [يَدَ] السَّارِقَ وَ جَلَدَ الزَّانِيَ غَيْرَ الْمُحْصَنِ ثُمَّ قَسَمَ عَلَيْهِمَا مِنَ الْفَيْءِ وَ نَكَحَا الْمُسْلِمَاتِ؛ فَأَخَذَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) بِذُنُوبِهِمْ وَ أَقَامَ حَقَّ اللَّهِ فِيهِمْ وَ لَمْ يَمْنَعْهُمْ سَهْمَهُمْ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ يُخْرِجْ أَسْمَاءَهُمْ مِنْ بَيْنِ أَهْلِهِ.

فرهنگ لغت

واژه های نهج البلاغه (عمران علی زاده)

عَواتِق: شانه ها
بُرْءِ: بهبودى و صحت
سُقم: مرض و بيمارى
زانِى مُحصَن: كسى كه خود زن دائمى در دسترس دارد و زنا كرده
جَلَد: تازيانه زد

ترجمه

ترجمه : آیتی

خطاب به خوارج:
اگر گمان آن داريد كه من خطا كرده ام و گمراه شده ام، پس به چه سبب همه امت محمد (صلى اللّه عليه و آله) را به گمراهى من، گمراه مى شمريد و آنان را به خطايى كه من كرده ام، بازخواست مى نماييد و به گناهى كه من مرتكب شده ام به كفر نسبت مى دهيد؟ شمشيرهاى خود را بر دوش نهاده، بر سر بيگناه و گناهكار فرود مى آوريد و گناهكار و بيگناه را با هم در مى آميزيد.
و خود مى دانيد، كه رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله) كسى را كه مرتكب زناى محصنه شده بود، سنگسار نمود. سپس، بر او نماز كرد و ميراثش را به كسانش داد. قاتل را كشت و ميراثش را به كسانش داد. دست دزد را بريد و زناكار غير محصن را تازيانه زد ولى، سهمى را كه از غنايم نصيبشان مى شد به آنان پرداخت و رخصت داد كه با زنان مسلمان ازدواج كنند. رسول الله(صلى اللّه عليه و آله) آنان را به سبب گناهى كه مرتكب شده بودند، مواخذه كرد و حدّ خدا را بر ايشان جارى ساخت ولى از سهمى، كه اسلام برايشان معين كرده بود منعشان ننمود و نامشان از ميان مسلمانان نزدود.

انصاریان

از سخنان آن حضرت است باز هم به خوارج:
اگر به گمان خود جز اين را قبول نكنيد كه من اشتباه كردم و گمراه شدم، چرا همه امّت محمّد صلّى اللّه عليه و آله را به گمراهى من گمراه مى دانيد، و آنان را به خطاى من مؤاخذه مى كنيد، و به گناه من تكفير مى نماييد؟ شمشيرهايتان بر دوشتان قرار دارد، بر سالم و نا سالم فرود مى آوريد، و گناهكار و بى گناه را با هم مخلوط مى كنيد، و حال اينكه مى دانيد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله زناكار همسردار را سنگسار مى كرد سپس بر جنازه اش نماز مى خواند و ارثش را به اهلش مى سپرد، قاتل را مى كشت و ارثش را به زن و فرزندش مى داد، دست سارق را قطع مى كرد، و زناكار بى همسر را تازيانه مى زد، آن گاه قسمت هر دو را از غنيمت مى پرداخت و حق داشتند زنان مسلمان را به همسرى بگيرند، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله گناهكاران را به خاطر گناهشان مؤاخذه مى كرد، و حق خدا را نسبت به آنان اجرا مى نمود، ولى سهم اسلامى آنان را از آنان منع نمى كرد، و نامشان را از دفتر مسلمانان حذف نمى نمود.

دشتی

(قبل از جنگ نهروان در سال 37 هجرى در ردّ اعتقادات خوارج ايراد كرد، خوارج عقيده داشتند: كسى كه گناه كبيره انجام دهد كافر و از اسلام خارج شده است، مگر توبه كند و دوباره مسلمان گردد).
1. افشاء گمراهى خوارج:
پس اگر چنين مى پنداريد كه من خطا كرده و گمراه شدم، پس چرا همه امّت محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را به گمراهى من گمراه مى دانيد و خطاى مرا به حساب آنان مى گذاريد و آنان را براى خطاى من كافر مى شماريد شمشيرها را بر گردن نهاده، كور كورانه فرود مى آوريد و گناهكار و بى گناه را به هم مخلوط كرده همه را يكى مى پنداريد در حالى كه شما مى دانيد، همانا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم زناكارى را كه همسر داشت(1) سنگسار كرد، سپس بر او نماز گزارد، و ميراثش را به خانواده اش سپرد، و قاتل را كشت و ميراث او را به خانواده اش بازگرداند، دست دزد را بريد و زناكارى را كه همسر نداشت تازيانه زد، و سهم آنان را از غنائم مى داد تا با زنان مسلمان ازدواج كنند. پس پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آنها را براى گناهانشان كيفر مى داد، و حدود الهى را بر آنان جارى مى ساخت، امّا سهم اسلامى آنها را از بين نمى برد، و نام آنها را از دفتر مسلمين خارج نمى ساخت. (پس با انجام گناهان كبيره كافر نشدند).
_____________________________
(1). محصن: مردى يا زنى را گويند كه همسر دارد و آلوده به زنا مى‏ شود.

شهیدی

و از سخنان آن حضرت است به خوارج:
پس اگر به گمان خود جز اين نپذيريد كه من خطا كردم، و گمراه گشتم، چرا همه امّت محمّد (صلی الله علیه وآله) را به گمراهى من گمراه مى پنداريد، و خطاى مرا به حساب آنان مى گذاريد و به خاطر گناهانى كه من كرده ام ايشان را كافر مى شماريد شمشيرهاتان بر گردن، به جا و نا به جا فرود مى آريد، و گناهكار را با بيگناه مى آميزيد و يكى شان مى انگاريد.
همانا دانستيد كه رسول خدا (ص) زناكار محصن را سنگسار كرد، سپس بر او نماز گزارد، و به كسانش داد و قاتل را كشت و ميراثش را به كسانش واگذارد. دست دزد را بريد و زناكار نامحصن را تازيانه نواخت. سپس بخش هر دو را از فيىء به آنان پرداخت، و هر دو خطا كار -دزد و زناكار- زنان مسلمان را به زنى گرفتند. رسول خدا (ص) گناهانشان را بى كيفر نگذاشت، و حكم خدا را در باره ايشان برپا داشت، و سهمى را كه در مسلمانى داشتند از آنان باز نگرفت، و نامشان را از تومار مسلمانان بيرون نكرد.

فیض الاسلام

از سخنان آن حضرت عليه السّلام است ايضا درباره خوارج:
(چون عقيده و مذهب خوارج نهروان اين بود كه هر كه خطاء كرده گناهى مرتكب شود كافر است، و گمان كردند كه تن دادن به حكميّت حكمين گناه است به اين جهت گفتند كه امير المؤمنين عليه السّلام، و اصحابش -العياذ باللّه- كافر شده اند و آنجا را دار الكفر دانستند، دست از اهل آن بر نداشته هر چه توانستند اگر چه بچه يا از چهار پايان بود مى كشتند، پس امام عليه السّلام براى ابطال گفتارشان مى فرمايد):
(1) اگر مخالفت شما (با من) براى اينست كه گمان مى كنيد (در نصب حكمين و تن دادن به حكميّت ايشان) خطاء كرده و گمراه شده ام، پس چرا همه امّت محمّد، صلّى اللَّه عليه و آله، را به گمراهى من (به گمان خود) گمراه مى دانيد، و آنان را به خطاى من مى گيريد و به گناه من تكفيرشان مى نماييد
(2) (بطوريكه) شمشيرهاتان را كه بر دوشهايتان است بر جاهاى سلامت و هم بر مواضع بيمارى فرود مى آوريد (مقصّر به گمان خود و بى تقصير هر دو را مى كشيد) و كسيرا كه (به گمان شما) گناه كرده با كسى كه گناهى مرتكب نشده خلط مى كنيد،
(3) و (همه را كافر مى پنداريد، در صورتيكه شرع مقدّس اسلام هيچكس را بارتكاب گناه اگر چه كبيره باشد كافر نمى داند، چنانكه) مى دانيد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله زناء كننده اى را كه همسر داشت سنگسار كرد و بعد بر او نماز گزارده و (با اينكه عقيده شما بر اين است كه كفر مانع از ارث بردن است و اگر چه وارث مسلمان باشد) ميراثش را به كسان او داد، و قاتل را كشت وارث او را بوارثش تقسيم كرد، و دست دزد را بريد و زناء كننده بى همسر را تازيانه زد، بعد از آن از مالى كه مسلمانها به غنيمت آورده بودند بايشان قسمت داده و آنان هم زنهاى مسلمان را بنكاح خود در آوردند، پس (اگر زناء و آدم كشى و دزدى كه گناه كبيره است موجب كفر مى گشت، پيغمبر اكرم بر زانى نماز نمى خواند و ارث او و قاتل را به كسانشان نمى پرداخت و يا بزناء كننده بى همسر و دزد دست بريده از غنيمت قسمت نداده و آنها زنهاى مسلمان را به نكاحشان در نمى آوردند، زيرا نماز خواندن بر كافر جائز نيست و كفر از جمله موانع ارث بردن و همسرى با زن مسلمان و بهره بردن از غنيمت است) رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله ايشان را (كافر ندانسته، بلكه) به گناهانشان گرفته حقّ خدا را در باره آنان جارى ساخت و از بهره آنها از اسلام جلوگيرى ننمود و اسمشان را از بين مسلمانان خارج نفرمود (پس اگر شما خود را مسلمان و پيرو اين پيغمبر مى دانيد چرا بمحض توهّم گناه مسلمان را كافر دانسته جان و مالشان را مباح مى پنداريد؟).

مکارم شیرازی

(اى گروه خوارج) اگر چنين مى پنداريد که من خطا کرده و گمراه شده ام (به فرض محال که چنين باشد) چرا به خاطر گمراهى من، همه امّت محمّد (صلى الله عليه وآله) را گمراه مى شمريد؟ و آنها را به خاطر خطاى من، مورد مؤاخذه قرار مى دهيد و تکفير مى کنيد؟
شما شمشيرهاى خودرا بر دوش گذاشته ايد (و به هر کس و هر جا ضربه مى زنيد و) آن را بر جاى درست و نادرست فرود مى آوريد، و گناهکار و بى گناه را با هم فرق نمى گذاريد، در حالى که مى دانيد رسول خدا (صلى الله عليه وآله) زناکار همسردار را سنگسار مى کرد ولى بعد از آن بر وى نماز مى خواند، سپس ارث او را در ميان خانواده اش تقسيم مى نمود (و به اين ترتيب تمام احکام اسلام را بر آنها جارى مى کرد) قاتل را مى کشت ولى ارث او را به خاندانش مى داد; و دست سارق را مى بريد، و زنا کار بدون همسر را تازيانه مى زد، سپس سهم آنها را از بيت المال مى داد و مى توانستند از زنان مسلمان همسر انتخاب کنند. (کوتاه سخن اين که) رسول خدا (صلى الله عليه وآله) آنها را به خاطر گناهانشان مجازات مى کرد و حدّ الهى را بر آنان اجرا مى نمود، اما سهم آنها را از اسلام مى پرداخت و نام آنان را از دفتر مسلمين خارج نمى ساخت. (پس شما چرا بر خلاف دستور پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) هر گنهکارى را کافر مى شمريد).

شرح

شرح : پیام امام امیر المومنین ( مکارم شیرازی )

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 5، ص: 325-315

وَمِنْ كلامٍ لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ «وفيه يبيّن أحكام الدين ويكشف للخوارج الشبهة وينقض حكم الحكمين».
يكى ديگر از سخنان كه در آن پاره اى از احكام دينى را بيان مى كند و اشتباه خوارج را روشن مى سازد و حكم حكمين را باطل اعلام مى دارد.

خطبه در يك نگاه:
امام عليه السلام اين خطبه را در برابر «خوارج» ايراد كرد و مخاطبان اصلى، آنها بودند هر چند نفع خطبه، عام است و در واقع از چند بخش تشكيل مى شود. در بخشى از اين خطبه عليه السلام امام بطلان نظريه «خوارج» را در خصوص كافر دانستن مرتكبين گناهان كبيره، و حكم به قتل عموم امت پيامبر صلى الله عليه و آله با استدلال قوى آشكار مى سازد.
در بخش ديگرى به غفلت و جهل آنان، اشاره مى كند كه در دشمنى راه تفريط را پيموده اند همان گونه كه گروه ديگرى در دوستى راه افراط و غلوّ را طى كرده اند و هر دو گروه را گمراه مى شمرد.
در بخش سوّم تأكيد بر همگام شدن با معظم مسلمين و اجتناب از تكروى فرموده و از تفرقه و جدايى بر حذر مى دارد و شعار «خوارج» را يك شعار گمراه كننده و خطرناك مى شمرد.
در بخش چهارم اشاره به اشتباه «حكمين» مى كند و اين نكته را روشن مى سازد كه آنها وظيفه داشتند دستور قرآن را احيا كنند ولى آنها به راه خطا رفتند به همين دليل حكم آنها هيچ گونه ارزشى ندارد.

خشونت بى منطق خوارج:
اين بخش از خطبه ناظر به پاسخ به شبهات «خوارج» است که بر اثر جهل و نادانى و تعصب و تقليد کورکورانه دامنگير آنها شده بود.
آنها معتقد بودند، هر کس مرتکب هر گناه کبيره اى شود کافر مى شود و کافر واجب القتل است و در اين جا صغرا و کبرايى براى خود درست مى کردند و بر طبق آن به خود اجازه مى دادند که بر هر يک از اصحاب على (عليه السلام) دست يابند او را به قتل رسانند، اين تشنه هاى خون ريزى و شرارت و جنايت به همين جهت شمشير بر دوش گذاشته و در گوشه و کنار خونهاى بى گناهان را مى ريختند و کارى کردند که صفحه تاريخ را سياه نمودند.
آنها براى خود صغرا و کبرا درست مى کردند و مى گفتند : على (عليه السلام) حکميّت افراد را در برابر قرآن پذيرفته، بنابراين مرتکب گناهى شده، و هر کس مرتکب گناهى شود کافر است و پيروان على (عليه السلام) نيز همانند او هستند پس آنها هم کافرند و کافر واجب القتل است.
امام (عليه السلام) در عبارت بالا با پاسخهاى بسيار روشن و منطقى، اشتباهات آنها را آشکار مى سازد و به آنها اتمام حجّت مى کند مى فرمايد : «اگر چنين مى پنداريد که من خطا کرده، و گمراه شده ام (به فرض محال که چنين باشد) چرا به خاطر گمراهى من همه امت محمّد (صلى الله عليه وآله) را گمراه مى شمريد ؟، و آنها را به خاطر خطاى من مورد مؤاخذه قرار مى دهيد و تکفير مى کنيد ؟!» (فإنْ أَبَيْتُمْ إلاَّ أَنْ تَزْعُمُوا أَنِّي أَخْطَأْتُ وَضَلَلْتُ، فَلِمَ تُضَلِّلَونَ عَامَّة أُمَّةِ مُحَمَّد (صلى الله عليه وآله)، بِضَلاَلِي، وَتَأْخُذُونَهُمْ بِخَطَئِي، وَتُکَفِّرُونَهُمْ بِذُنُوبِي).
و در ادامه مى افزايد : «شما شمشيرهاى خودرا بر دوش گذاشته ايد (و به هر کس و هر جا ضربه مى زنيد و) آن را بر جاى درست و نادرست فرود مى آوريد و گناهکار و بى گناه را با هم فرق نمى گذاريد !» (سُيُوفُکُمْ عَلَى عَوَاتِقِکُمْ(1) تَضَعُونَهَا مَوَاضِعَ الْبُرْء وَالسُّقْمِ. وَتَخْلِطُونَ مَنْ أَذْنَبَ بِمَنْ لَمْ يُذْنِبْ).
اين بخش از کلام امام (عليه السلام) اشاره به چند پاسخ دارد : نخست اين که : اين تصوّر که من خطا کردم و گمراه شدم، پندار باطلى بيش نيست اوّلاً : من تحت فشار شما و امثال شما تن به حکميّت دردادم. و ثانياً : اگر حکميّت به صورت صحيح انجام شود، مطابق قرآن است، فى الواقع، حَکَم، قرآن مى باشد، و مردانى که در نقش حکميّت ظاهر مى شوند به قرآن مراجعه مى کنند و حکم خدا را از آن استنباط مى نمايند و کليات را بر مصاديق تطبيق مى کنند همان گونه که در خطبه هاى قبل گذشت، بنابراين هيچ کارى بر خلافِ حکم خدا انجام نمى گيرد که موجب ضلالت و خطا گردد.
ثالثاً : به فرض که من مرتکب خلافى شدم ساير مسلمين چه گناهى دارند ؟ چرا آنها را تکفير مى کنيد و خون بى گناهان را مى ريزيد ؟ اين چه قانونى است که شما از آن پيروى مى کنيد ؟ و به کدامين آيين، ايمان داريد ؟
سپس امام (عليه السلام) به سراغ اشتباه اصلى آنان مى رود که مى گفتند : «هر گنهکارى کافر است»، و پاسخ دندان شکنى به آنان مى دهد مى فرمايد : «شما مى دانيد رسول خدا (صلى الله عليه وآله) زناکار همسردار را سنگسار مى کرد، ولى بعد از آن بر وى نماز مى خواند، سپس ارث او را در ميان خانواده اش تقسيم مى نمود، (و به اين ترتيب تمام احکام اسلام را بر آنها جارى مى کرد) قاتل را مى کشت ولى ارث او را به خاندانش مى داد، دست سارق را مى بريد و زناکار بدون همسر را تازيانه مى زد سپس سهم آنها را از بيت المال مى داد و مى توانستند از زنان مسلمان همسر انتخاب کنند (خلاصه اين که) رسول خدا (صلى الله عليه وآله) آنها را به خاطر گناهشان مجازات مى کرد و حدّ الهى را بر آنان اجرا مى نمود اما سهم آنها را از اسلام مى پرداخت و نام آنان را از دفتر مسلمانان خارج نمى ساخت» (وَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللهِ (صلى الله عليه وآله) رَجَمَ الزَّانِيَ الْمُحْصَنَ، ثُمَّ صَلَّى عَلَيْهِ، ثُمَّ وَرَّثَهُ أَهْلَهُ; وَقَتَلَ الْقَاتِلَ وَوَرَّثَ مِيرَاثَهُ أَهْلَهُ. وَقَطَعَ السَّارِقَ وَجَلَدَ الزَّانِيَ غَيْرَ الْمُحْصَنِ، ثُمَّ قَسَمَ عَلَيْهِمَا مِنَ الْفَيْءِ، وَنَکَحَا الْمُسْلِمَاتِ. فَأَخَذَهُمْ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله)بِذُنُوبِهمْ، وَأَقَامَ حَقَّ اللهِ فِيهمْ، وَلَمْ يَمْنَعْهُمْ سَهْمَهُمْ مِنَ الاِْسْلاَمِ، وَلَمْ يُخْرِجْ أَسْمَاءَهُمْ مِنْ بَيْنِ أَهْلِهِ).
امام (عليه السلام) با اين بيان، شواهد متعددى از سنّت پيغمبر (صلى الله عليه وآله) بر اشتباه و خطاى واضح «خوارج» مى آورد نخست اين که : پيغمبر (صلى الله عليه وآله) هم، زانى محصن را اعدام مى کرد و هم قاتل را سپس بر آنها نماز مى خواند و ارث آنها را به وارثان مسلمانش مى داد، در حالى که اگر آنها با ارتکاب زنا و قتل نفس، کافر شده باشند نبايد ارثشان ـ به عقيده شماـ به وارثان مسلمان برسد، چرا که مسلمان از کافر ارث نمى برد. (اين اعتقاد غالب فقهاى اهل سنّت است).
ديگر اين که : پيامبر (صلى الله عليه وآله) گنهکاران ديگرى را همچون سارق و زانى غير محصن مشمول حکم حدّ قرار مى داد، دست يکى را قطع مى کرد و ديگرى را شلاّق مى زد ولى بعد از آن در صفوف مسلمين بودند و تمام احکام اسلام از جمله ازدواج با زنان مسلمان و گرفتن سهم از بيت المال را براى آنها مجاز مى دانست، در حالى که اگر کسى با گناه کبيره کافر شود بايد هيچ يک از اين امور در حق او اجرا نگردد.
* * *
نکته ها:
1 ـ خوارج و تکفير همه گنهکاران!
از خطبه بالا اين نکته به خوبى استفاده مى شود که «خوارج» معتقد بودند : ارتکاب هر گناه کبيره، سبب خروج از دين اسلام مى شود، بنابراين، هر کس مرتکب گناه کبيره اى شود، اگر قبلاً مسلمان بوده «مرتّد» است و محکوم به اعدام.
اين اعتقاد سخيف، و آميخته با گمراهى شديد، در کتب عقايد نيز، به آنها نسبت داده شده است. آنها براى اثبات مقصود خود، به ظاهر بعضى از آيات قرآن که مفهوم آن را درک نکرده بودند توسّل مى جستند، از جمله، آيه شريفه 97 سوره «آل عمران» در مورد تارک حج که مى فرمايد : (وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ) و آيه 44 «مائده» که مى فرمايد : « (وَمَنْ لَمْ يَحْکُمْ بِمَا اَنْزَلَ اللهُ فَاُولئِکَ هُمُ الْکَافِرُونَ); کسى که به حکم خدا حکم نکند کافر است» و آيه 23 سوره «جن» که درباره همه گِنهکاران مى گويد : (وَمَنْ يَعْصِ اللهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِيْنَ فِيْها أبَداً) مى باشد.
در اين آيات، گاه درباره بعضى از گنهکاران اطلاق کلمه کفر شده و گاه تعبير به خلود در جهنم (جاودانه در دوزخ ماندن) که مخصوص کافران است ديده مى شود.
غافل از اين که : واژه کفر در لغت و در اصطلاح شرع، هميشه به معنى خروج از اسلام نيست بلکه، کفر درجات و مراحلى دارد : گاه به معنى ارتکاب گناه و گاه به معنى انکار خداوند و اعتقادات دينى بکار مى رود، به عبارت ديگر کفر، به معنى فاصله گرفتن از حق يا پوشانيدن حق است که مراحل و درجاتى دارد و هر کدام براى خود داراى احکام مخصوصى همان گونه که ايمان نيز داراى درجاتى است و هر کدام احکام ويژه اى دارد.
امام صادق (عليه السلام) در روايت معروفى که در «اصول کافى» آمده است، کفر را در قرآن به پنج معنا تفسير فرموده است که يکى از آنها، کفر به معنى ترک اوامر الهى و عصيان است و در همان روايت شواهدى از قرآن مجيد بر اين معانى پنجگانه در عبارات مشروح برمى شمرد(2).
روشن ترين دليل بر بطلان اين عقيده، همان است که اميرمؤمنان على (عليه السلام) در خطبه بالا بيان فرموده و آن اين که : در عصر پيامبر (صلى الله عليه وآله) گنهکاران متعددى بودند که حدّ شرعى بر آنها جارى مى شد ولى در عين حال، تمام احکام اسلام نسبت به آنها رعايت مى گشت حتى اگر توبه نمى کردند، خواندن نماز ميّت، دفن در مقابر مسلمين، احکام ارث اسلامى و در صورتى که بعد از اجراى حدّ، زنده بودند سهم بيت المال، ازدواج با خانواده هاى مسلمان و امثال آن، اين سيره مستمره پيامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) که در دورانهاى بعد جريان داشت و تا به امروز در ميان تمام مسلمين جهان جارى است، نشان مى دهد که مرتکب گناه کبيره هرگز، کافر، به معنى خارج از اسلام نيست; نه تنها نمى توان خون او را ريخت بلکه وارد کردن کمترين جراحت بر او ديه دارد.
* * *
2 ـ گوشه اى از جنايات وحشتناک خوارج
براى اين که بدانيم اميرمؤمنان على (عليه السلام) با چه گروه هايى روبه رو بوده و چه امورى اسباب عدم پيشرفت برنامه هاى آن بزرگوار شد، کافى است گوشه اى از تاريخ پر ننگ «خوارج» را بررسى کنيم.
در تاريخ اسلام گروهى مانند «خوارج» ديده نمى شوند، متعصبانى که زندگى آنها مملوّ از تضادّها و تناقض ها بود. به آسانى خون مى ريختند و بر صغير و کبير و حتى بچه ها در شکم مادرانشان رحم نمى کردند همان گونه که مولا (عليه السلام) در خطبه بالا به آنها فرمود، شمشيرهايشان را بر دوش گذارده بودند و به هر بهانه اى خون مى ريختند. در منطقه حاکميت آنان که خوشبختانه ديرى نپاييد، هيچ کس در امان نبود، گويى آنها مالکان بودند و مردم بردگان متخلّف، که آنها به خود اجازه مى دادند هر تصميمى درباره آنان بگيرند مرگ، حيات، شکنجه و آزادى.
ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه چنين آورده است :
هنگامى که «خوارج» عازم «نهروان» بودند دو نفر را ديدند يکى مسلمان و ديگرى مسيحى، مسلمان را کشتند زيرا او را پيرو افکار خود نمى دانستند و کافر و مرتد مى شمردند و مسيحى را نوازش کردند، بدين سبب که پيامبر (صلى الله عليه وآله) درباره اهل ذمه سفارش به نيکى کرده بود.
«واصل بن عطا» که از دانشمندان معروف عصر خود بود، به اتفاق جمعى از يارانش به راهى مى رفتند از دور گروهى از «خوارج» را ديدند سخت احساس خطر نمودند. «واصل» به ياران خود گفت : اگر آنها سؤالى کردند، جواب را به من حواله دهيد و شما ساکت باشيد. هنگامى که با آنها ملاقات کردند «خوارج» از «واصل» و همراهانش پرسيدند : شما بر کدام مذهب هستيد ؟
«واصل» گفت : ما گروهى مشرک هستيم که به شما پناه آورده ايم تا کلام خدا را از زبانتان بشنويم و با احکام و معارف اسلام آشنا شويم. آنها گفتند : ما شما را به پناه خود پذيرفتيم.
«واصل» گفت : پس احکام خدا را به ما بياموزيد، آنها شروع کردند احکام خدا را به آنان آموختن.
«واصل» گفت : من و همراهانم دين اسلام را پذيرفتيم اکنون ما را به جايگاه امن خود برسانيد چون قرآن شما مى گويد : « (وَإنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِيْنَ اسْتَجارَکَ فَإجِرْهُ حَتّى يَسْمَعَ کَلاَمَ اللهِ ثُمَّ اَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ); هر گاه يکى از مشرکان از تو پناه جويد به او پناه ده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به محل امنش برسان»(3) آنها به يکديگر نگاه کردند و سپس گفتند : درست است، حق همين است. سپس آنان را همراهى کردند تا از منطقه قلمرو «خوارج» سالم بيرون روند(4).
داستان سربريدن «عبدالله بن خبّاب» فرزند صحابى معروف پيامبر (صلى الله عليه وآله) و همچنين کشتن همسر باردارش که در بسيارى از تواريخ آمده است و قبلاً آن را شرح داده ايم، نمونه ديگرى از جنايات وحشتناک آنهاست.
اين در حالى بود که اگر يکى از آنها خوکى را مى کشت بر او اعتراض مى کردند که اين مصداق فساد در ارض است و تو مفسد در ارض هستى(5).
به نظر مى رسد جهل و نادانى و تعصب و بدآموزى و خود بزرگ بينى، عوامل اصلى به وجود آمدن اين گروه سفاک و خون ريز و جنايت پيشه بود.
آيا سزاى آنها اين نبود که با حملات پى درپى و مؤثر لشکر على (عليه السلام)، بعد از اتمام حجت کافى و توبه افراد فريب خورده، بقيه همگى نابود شوند آن گونه که در «نهروان» اتفاق افتاد؟!
* * *
3 ـ پاسخ به يک سؤال
امام (عليه السلام) در خطبه بالا در مقام پاسخ گويى به «خوارج» که معتقد بودند : مرتکب گناه کبيره، کافر است فرمود : اين بر خلاف سيره پيامبر (صلى الله عليه وآله) است چنان که مرتکبان گناهان کبيره را مجازات مى کرد و در مواردى که محکوم به اعدام بودند (مانند موارد قصاص قاتل) حکم اعدام آنها را مى داد سپس ميراث آنها را به بستگان مسلمانشان مى داد.
اين در حالى است که طبق مذهب ما مسلمان از کافر ارث مى برد. بنابراين سپردن ميراث آنها به وارثان مسلمان دليل بر نفى کفر آنها نيست.
در پاسخ اين سؤال بايد به اين نکته توجه کرد که اين سخن را امام (عليه السلام) طبق مذهب غالب اهل سنت و خوارج بيان کرده که معتقد بودند نه کافر از مسلمان ارث مى برد و نه مسلمان از کافر. بنابراين مطابق مسلّمات مذهب آنها استدلال فرموده است ولى در مکتب اهل بيت (عليهم السلام) کافر از مسلمان ارث نمى برد و مسلمان از کافر ارث مى برد چرا که طبق روايات اهل بيت (عليهم السلام) : «إنَّ الاْسْلاَمَ لَمْ يَزِدْ الْمُسْلِمَ إِلاَّ عِزاً فِي حَقِّهِ; اسلام چيزى جز عزت در گرفتن حق بر مسلمان نمى افزايد»(6). (7)
****
پی نوشت:
1. «عواتق» جمع «عاتق» به معنى قسمتى از بدن است که در ميان گردن و شانه قرار دارد (و در فارسى به آن «دوش» اطلاق مى شود).
2. اصول کافى، جلد 2، صفحه 389، باب وجوه الکفر، حديث 1.
3. توبه، آيه 6.
4. شرح ابن ابى الحديد، جلد 2، صفحه 281 ـ 279.
5. به جلد دوّم همين کتاب صفحه 377 به بعد مراجعه فرماييد.
6. وسائل الشيعه، جلد 17، صفحه 377.
7. سند خطبه: از كسانى كه اين خطبه را نقل كرده اند مورخ معروف « طبرى» است كه آن را در حوادث سنه 37 هجرى از « ابو مخنف» با تفاوتى نقل مى كند، « ابن اثير» نيز در كتاب « نهايه» به تناسب كلمه « بجر» اشاره به بخشى از اين خطبه كرده است.(مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 285).

شرح علامه جعفری

در خطاب به خوارج:
«فان ابيتم الا ان تزعموا اني اخطات و ضللت فلم تضللون عامه امة محمد صلي الله عليه و آله بضلالي و تاخذونهم بخطائي و تكفرونهم بذنوبي! سيوفكم علي عواتقكم تضعونها مواضع البرء و السقم و تخلطون من اذنب بمن لم يذنب». (اگر شما از پذيرش حق امتناع مي‌ورزيد و قبول نمي‌كنيد جز اين را كه من مرتكب خطا و گمراه گشته‌ام پس چرا امت محمد صلي الله عليه و آله را به حساب گمراهي من تلقي مي‌كنيد و با خطاي من آنرا مواخذه و با گناهان من آنرا تكفير مي‌نماييد شمشيرها بر گردنهايتان بسته (در هر جا كه دلتان بخواهد) موارد صحيح و ناصحيح آنها را بكار مي‌بريد و گناهكار را با بي‌گناه مخلوط مي‌نماييد.)
گيرم كه من مرتكب خطا شده‌ام آيا عموم امت پيامبر اكرم هم خطا كار و گمراه گشته‌اند؟
نوعي بيماري رواني وجود دارد كه نامش پارانوييد (بد بيني و سوء ظن به ديگران) است و نوعي ديگر نيز وجود دارد بنام نارسيسم كه در فارسي خودمداري ناميده مي‌شود. اگر دارنده اين دو نوع بيماري تكيه‌گاه مذهبي پيدا كند همان گروه خواهد بود كه روياروي علي عليه السلام ايستاده و او را تكفير نمودند. اين نامگذاري با نظر به مجموع تاريخ اين گروه و كارنامه فكري و علمي آنان كاملا صحيح است و دريغا چگونه گاهي انسانهايي بدرجه‌اي از سقوط مي‌رسند كه يك انسان كامل را به عمل قانون رسمي مناظره و مجادله وادار مي‌كنند آري نابينايي و تعصب و لجاجت ناشي از بدبيني و خودمداري نه حدي مي‌شناسد و نه مرزي. با تصور آن مسائل و اصولي كه ما درباره عظمتهاي انساني سراغ داريم حقيقتا از تصور اينگونه پستيها و رذالتها ناتوانيم كه مردمي بظاهر انسان كه مي‌گويند: ما درك داريم و فهم داريم و مي‌انديشيم و تعقل مي‌كنيم و از وجدان برخورداريم با همه اينها خطايي را كه خودشان مرتكب آن شده‌اند و ضلالتي كه آنانرا در خور فرو برده است به مردي نسبت مي‌دهند كه بني نوع انساني شخصيتي را بعد از پيامبر عظيم الشان به عظمت او نديده‌اند.
حال شما بياييد و اخلاق بسيار والاي آن اميد انسان و انسانيت را مورد توجه قرار بدهيد مي‌فرمايد: - خوب بنظر شما من گنهكارم من گمراه شده‌ام؟ آيا همه امت پيامبر با آن همه مهاجرين و انصار و با آن همه مردم رشد يافته هم گنهكار و گمرا شده‌اند؟ بياييد امت پيامبر را تكفير نكنيد و با آنها به بحث و گفتگو و كشف حقيقت امر بنشينيد. با اين خودمداري و بدبيني بيمارگونه شمشيرها آويخته به گردن بهر مورد كه مي‌رسند خواه بجا و خواه نابجا مي‌بريد و مي‌دريد و مي‌كشيد و سپس مي‌نشينيد مشغول ذكر و تسبيح هم مي‌شويد محقق محروم هاشمي خويي نقل مي‌كند: (وقتي كه خوارج اميرالمونين عليه‌السلام را تكفير كردند كساني را كه در جامعه اسلامي بودند نيز تكفير نموده مي‌گفتند: اين جامعه كفر است و نبايد هيچ كس از مردم آنرا رها كرد و هر كس را كه مي‌ديدند حتي اطفال و چهارپايان را نيز مي‌كشند) اين بيماران عقيدتي كه با پارانوييد و نارسيسم (بدبيني درباره ديگران و خودمداري) مي‌خواستند حكومت اسلامي را بدست بياورند و بر مهاجرين و انصار كه از آنان رشد يافته‌ترين مردم تاريخ بودند مانند عمار بن ياسر، اويس قرني، ابن‌التيهان امر و نهي فرمايند! گاهي انسان در نتيجه تجارب فراوان و دقيق اعجاز قرآن را در بعضي از آيات زودتر و صريح‌تر شهود مي‌نمايد. (البته همه آيات قرآني چنين است كه انسان موقعي كه موارد و محتويات آنها را بوسيله تجارب فراوان و دقيق درمي‌يابد اعجاز آنها را سريع‌تر و با صراحت بيشتر درك و دريافت مي‌كند. اين آيه شريفه: «قل هل ننبئكم بالاخسرين اعمالا. الذين ضل سعيهم في الحياه الدنيا و هم يحسبون انهم يحسنون صنعا» بگو به آنان: آيا زيانكارترين مردم را از جهت اعمال بشما خبر بدهم. آنان كساني هستند كه كوشش‌شان در زندگي دنيا به تباهي رفته و گمان مي‌برند كه كار نيكويي انجام مي‌دهند. اگر بخواهيد به مجموع صفحات كارنامه اين گروه را كه تاريخ با كمال صراحت در دسترس ما گذاشته است در يك جمله خلاصه كنيد آن جمله چنين است: كساني كه به تو هم نزديكي به خدا با خدا به مبارزه و ستيزه برخاسته بودند.
****
«و قد علمتم ان رسول الله صلی الله عليه و آله رجم الزاني المحصن ثم صلي عليه ثم ورثه اهله و قتل القاتل و ورث ميراثه اهله. و قطع السارق و جلد الزاني غير المحصن ثم قسم عليها من الفيي و لم يمنعهم سهمهم من الاسلام و لم يخرج اسمائهم من بين اهله» (و شما مي‌دانيد كه رسول خدا صلي الله عليه و آله زاني محصن را كشت و سپس بر او نماز گزارد سپس خاندانش را وارث او قرار داد و قاتل را كشت و ميراث او را به خاندانش به ارث گذاشت. و دست دزد را قطع كرد و زاني محصن را تازيانه زد و سپس از فئي به آن دو تقسيم نمود، و آن دو با زنهايي كه مسلمان بودند ازدواج كردند. رسول خدا حق خداوندي را در آنان اقامه فرمود و اقامه حق الهي مانع از برخورداري آنان از سهمي كه از اسلام داشتند نگشت و نامهاي آنان را از ميان اهل اسلام خارج نفرمود.)
جهل مركب با تعصب وقيح جمع مي‌شود و داناترين و آزاده‌ترين و پاكترين انسانها را تكفير مي‌كند:
مي‌گويند يكي از ابلهان خود مدار، شيخ‌الرئيس حسين بن عبدالله بن سينا را تكفير كرده بود. ابن‌سينا دو بيت زير را به آن ابله ارمغان فرستاد:
كفر و چو مني گزاف و آسان نبود محكم‌تر از ايمان من ايمان نبود
در دهر چو من يكي و آن هم كافر پس در همه دهر يك مسلمان نبود
آيا اين همان منطق ضد بشر نيست كه براي كشتن حسين بن علي عليه السلام با آن وضع فجيع بكار بردند؟ و گفتند: (حسين (عليه‌السلام) بحكم شرع جدش (پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم) كشته شد). ابن خلدون در رد اين راي سخيف و سخن كثيف چنين مي‌گويد: (و اين غلطي است كه از غفلتي قاضي ابوبكر ابن العربي از مشروط بودن امامت به عدالت ناشي شده است و كيست عادل‌تر از حسين (ع) در زمانش در امامتش در جهاد با اهل آراء) با اينحال ابن خلدون كساني را كه از ياري امام حسين عليه‌السلام (با داشتن توانايي) تخلف كرده‌اند تبرئه مي‌نمايد. اين نظريه ابن خلدون واقعا باعث شگفتي است زيرا اگر قيام امام حسين عليه‌السلام در مقابل يزيد نابكار قيام در مقابل فاسق و اهل آرا باطله بوده است به چه دليل ابن خلدون تخلف كنندگان از ياري آن حضرت را با امكان ياري و كمك تبرئه مي‌نمايد؟
به هر حال اميرالمومنين عليه‌السلام با استدلال بسيار متين و روشن به موارد بسيار با اهميت از فقه اسلامي به آن مبتلايان به جهل مركب و تعصب وقيح اثبات مي‌كند كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كساني را كه مرتكب گناهان كبيره شدند از احكام اسلام خارج ندانست و اين خوارخ كه خود را پيامبرتر از پبامبر تلقي كرده بودند مرتكب گناه كبيره را آنهم در مغز بيمار خود تكفير نمودند!

شرح ابن میثم بحرانی ( ترجمه محمدی مقدم )

از سخنان آن حضرت عليه السّلام است. اين گفتار نيز در باره خوارج است:
اين خطبه مبتنى بر احتجاج امير المؤمنين على (ع) با خوارج است، و ضمن آن شبهه آنها را كه بدان وسيله اصحاب حضرت را تكفير مى كردند ردّ فرموده است، شبهه خوارج اين بود كه مى گفتند شما با پذيرش حكميّت گمراه شده ايد و هر گمراهى كافر است و در نتيجه شما كافريد.
فرموده است: «فإن أبيتم... و ضللت»:
اين جمله به منزله مقدمه قياس جدل، و صغراى شبهه خوارج است كه امام (ع) در خطبه هاى پيش آن را انكار، و بيان فرموده كه او با پذيرش حكميّت دچار خطا و ضلالتى نشده است، و در اين جا مانند اين است كه مى گويد: آن چنان كه شما مى پنداريد فرض شود من خطا كرده ام.
فرموده است: «فلم تضلّلون عامّة امّة محمّد (صلی الله علیه وآله) بضلالي»:
اين استدلال است بر بطلان صغراى شبهه خوارج و عبارت: «و تكفّرونهم بذنوبى... بمن لم يذنب» استدلال است بر بطلان كبراى شبهه آنها، و گويا چنين مى فرمايد كه: گيرم اين كه شما آنها را به سبب گمراهى من گمراه بدانيد چرا آنها را كافر مى شماريد، و به اين انگيزه گناهكار و بى گناه را مى كشيد.
فرموده است: «و قد علمتم... بين أهله»:
اين سخنان را امام (ع) بر سبيل استشهاد بيان فرموده، و رفتار پيامبر خدا (ص) را گواه آورده است كه آن حضرت حدود و احكام الهى را در باره گنهكاران اجرا مى كرد، ليكن آنها را به سبب گناهشان كافر نمى شمرد، و نام آنان را از زمره مسلمانان حذف نمى كرد، اين استشهاد به منزله مستند بطلان عمل آنها ذكر شده است زناكارى را كه پيامبر خدا (ص) سنگسار كرده مرد داراى همسر بوده، و ارتكاب اين گناه و اجراى حدّ در باره او مانع اين نشده كه همچنان بر مسلمانى باقى و احكام اسلام بر او جارى و بر جنازه اش نماز گزارده شود، و ميراثش ميان كسانش تقسيم گردد. همچنين حال ديگر مسلمانان كه مرتكب معاصى كبيره شده اند بر همين منوال است، و ارتكاب كبائر، مانع جريان احكام اسلام در باره آنها و صدق نام مسلمانى بر آنان نگرديده است، هرگز چنين كسانى كافر خوانده نشده اند. ضمير تثنيه در نكحا به واژه هاى سارق و الزّاني باز مى گردد، يعنى استحقاق دزد به بريدن دست و زناكار به خوردن تازيانه، آنان را از گرفتن سهم خود از غنائم و ازدواج با زنان مسلمان محروم و ممنوع نكرده است.
ضميرهاى جمع در جملات «فأخذهم اللّه بذنوبهم... بين اهله»، به هر يك از گنهكارانى كه ذكر شده اند بازگشت مى كند، و اين جملات بيان حال آنهاست، ضمير فى أهله به اسلام برگشت دارد.

منهاج البراعه (خوئی)

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 195

و من كلام له عليه السّلام قاله للخوارج و هو المأة و السابع و العشرون من المختار فى باب الخطب:
فإن أبيتم إلّا أن تزعموا أنّي أخطأت و ضللت فلم تضلّلون عامّة أمّة محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بضلالي؟ و تأخذونهم بخطاي؟ و تكفّرونهم بذنوبي؟ سيوفكم على عواتقكم تضعونها مواضع البرء (البراءة خ» و السّقم، و تخلطون من أذنب بمن لم يذنب، و قد علمتم أنّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رجم الزّاني المحصن ثمّ صلّى عليه ثمّ ورّثه أهله، و قتل القاتل و ورّث ميراثه أهله، و قطع السّارق، و جلّد الزّاني غير المحصن، ثمّ قسّم عليهما من الفي ء، و نكحا المسلمات، فأخذهم رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بذنوبهم، و أقام حقّ اللّه فيهم، و لم يمنعهم سهمهم من الإسلام، و لم يخرج أسمائهم من بين أهله.
اللغة:
(ضللت) بكسر اللّام و فتحها و في بعض النسخ (البراءة) بدل البرء و معناهما واحد و (احصن) الرّجل إذا تزوّج فهو محصن بالكسر على القياس و بالفتح على غير القياس و كلاهما مرويّ.

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 196

الاعراب:
جملة و قد علمتم حال من فاعل تصلّلون أو تكفرون على سبيل التّنازع.
المعنى:
اعلم أنّ مذهب الخوارج أنّ مرتكب الكبائر كافر، و زعموا أنّ التحكيم كبيرة، فحكموا بكفر أمير المؤمنين عليه السّلام و أصحابه لذلك كما مرّ تفصيل ذلك في شرح الخطبة الخامسة و الثّلاثين و الخطبة السّادسة و الثلاثين، و قد مرّ في شرح الكلام المأة و الخامس و العشرين في رواية الاحتجاج قولهم لابن عبّاس: إنّا نقمنا على صاحبك خصالا كلّها مكفّرة، فاحتجّ عليه السّلام بهذا الكلام عليهم ابطالا لما زعموا بوجوه أربعة بعضها ناظر إلى منع الصّغرى، و بعضها الى منع الكبرى، و بعضها مبنيّ على التنزّل و المماشاة حسبما تعرفه حيثما بلغ الكلام محلّه و قدّم ما بنائه على المماشاة رعاية لقانون المناظرة، و ذلك أنّ الخوارج لمّا قالوا إنّ الدّار دار كفر لا يجوز الكفّ عن أحد من أهلها و قتلوا من لقوه

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 197

حتّى الأطفال و البهائم حسبما مرّ في شرح الخطبة السّادسة و الثّلاثين فقال لهم مماشاة معهم (فان أبيتم إلّا أن تزعموا) و تظنّوا (أنّى أخطأت و ضللت) بنصب الحكمين و الرّضاء بالتحكيم (فلم تضلّلون عامّة امّة محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بضلالي و تأخذونهم بخطاى و تكفّرونهم بذنوبي) و تقتلونهم حيثما لقيتم و لا تكفّون عن أحد برّ أو فاجر ما ذنبهم و ما جريرتهم (سيوفكم على عواتقكم تضعونها مواضع البرء و السقم و تخلطون من أذنب بمن لم يذنب) يعني تقصير التحكيم على زعمكم إنّما هو مقصور علىّ و مؤاخذته راجع إلىّ فما بال من لم يكن دخيلا في هذا الأمر و لم يكن منه في مراح و لا مغدي ثمّ بيّن فساد ما زعموه من كون صاحب الكبيرة كافرا، و هو راجع إلى منع الكبرى معلّلا بأنّ رسول اللّه حكم في مرتكبى الكبائر بأحكام الاسلام و سلك معهم مسلك سائر المسلمين فقال (و قد علمتم أنّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رجم الزّاني المحصن) قال الشّهيد (ره) الرّجم يجب على المحصن إذا زنى ببالغة عاقلة، و الاحصان إصابة البالغ العاقل الحرّ فرجا مملوكا له بالعقد الدّائم أو الرّق يغدو عليه و يروح إصابة معلومة و قال الشّهيد الثاني في شرحه: فهذه قيود ثمانية:
أحدها الاصابة أى الوطى قبلا على وجه يوجب الغسل فلا يكفى مجرّد العقد و لا الخلوة التامّة و لا إصابة الدّبر و لا ما بين الفخذين و لا في القبل على وجه لا يوجب الغسل و ثانيها أن يكون الواطي بالغا فلو أولج الصّبي حتّى غيب مقدار الحشفة لم يكن محصنا و إن كان مراهقا و ثالثها أن يكون عاقلا فلو وطى مجنونا و إن عقد عاقلا فلا يتحقّق الاحصان و يتحقّق بوطيه عاقلا و إن تجدّد جنونه و رابعها الحرّية فلو وطى العبد زوجة حرّة و أمة لم يكن محصنا و ان عتق ما لم يطأ بعده

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 198

و خامسها أن يكون الوطى بفرج فلا يكفى الدّبر و لا التّفخيذ و نحوه كما سلف و سادسها كونه مملوكا له بالعقد الدّائم أو ملك اليمين فلا يتحقّق بوطى الزّنا و لا الشبهة و إن كان بعقد فاسد و لا المتعة و سابعها كونه متمكّنا منه غدوا و رواحا، فلو كان بعيدا عنه لا يتمكّن منه فيهما و ان تمكّن في أحدهما دون الآخر أو فيما بينهما أو محبوسا لا يتمكّن من الوصول إليه لم يكن محصنا و إن كان قد دخل قبل ذلك و ثامنها كون الاصابة معلومة و يتحقّق العلم باقراره بها أو بالبيّنة لا بالخلوة و لا الولد لانّهما أعمّ (ثمّ صلّى عليه و ورّثه أهله) فلو كان الزّنا مع كونه كبيرة موجبا للكفر لما صلّى عليه و لا ورّثه لعدم جواز الصّلاة على الكافر و كون الكفر من موانع الارث (و) كذلك (قتل): صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (القاتل و ورّث ميراثه أهله) فلو كان القتل مع أنّه كبيرة موجبا للكفر لما ورّث أهله منه و هذا بظاهره يدلّ على أنّ المسلم لا يرث الكافر و هو خلاف المذهب لأنّ الكفر مانع من الارث في طرف الوارث لا المورث قال المحدّث العلّامة المجلسيّ و لعلّه إلزام عليهم أقول: و هو يتمّ لو كان مذهب الخوارج كونه مانعا من التّوارث من الطرفين و إلّا فلا (و) كذلك (قطع) يد (السّارق و جلد الزّانى غير المحصن ثمّ قسّم عليهما من الفىء) و لم يجعل السّرقة و الزّنا مكفّرا مانعا من تقسيم مال الاسلام اليهما (و) كذلك (نكحا) أى السّارق و الزّاني (المسلمات) و لم يمنعهما رسول اللّه من ذلك بل قرّرهما عليه (فأخذهم) أى هؤلاء المذكورين من أهل الكبائر (رسول اللّه بذنوبهم و أقام حقّ اللّه فيهم) و حدّه بجرمهم (و لم يمنعهم سهمهم من الاسلام) من التوريث و التّقسيم و تقرير النّكاح و غيرها (و لم يخرج أسمائهم من بين أهله) أى أهل الاسلام و هذه كلّها تدلّ على أنّ مرتكب الكبيرة لا يخرج بذنبه من حدّ الاسلام إلى الكفر.
الترجمة:
از جمله كلام آن حضرت است كه فرمود بخارجيان بى ايمان:
پس اگر امتناع مى نمائيد از اطاعت مگر بجهة اين كه گمان فاسد مى كنيد كه من خطا كردم و بضلالت افتاده ام پس چرا گمراه مى دانيد عموم امت پيغمبر را صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بگمراهى من، و أخذ مى كنيد ايشان را بخطاى من، و تكفير مى كنيد آنها را بگناهان من، شمشيرهاى شما بر دوشهاى شما، مى نهيد آنها را بر محلّهاى سلامتى و بيمارى و مى آميزيد گناهكار را بغير گنه كار، و حال آنكه بتحقيق عالم هستيد باين كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله سنگسار نمود زنا كار صاحب زن را پس از آن نماز كرد بر او و داد ميراث او را بوارثان او، و بقتل آورد قاتل را از روى قصاص و إرث داد ميراث او را بوارثان او، و بريد دست دزد را و تازيانه زد بر زنا كننده غير صاحب زن پس قسمت كرد بر ايشان از مال غنيمت، و نكاح كردند آن دو نفر زنان مسلمه را پس مؤاخذه نمود بايشان رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بجهت گناهان ايشان و اقامه نمود حق خدا را در ايشان و با وجود آن منع نفرمود ايشان را از سهمى كه داشتند از اسلام، و خارج نكرد نام ايشان را از ميان أهل اسلام.

جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ( مهدوی دامغانی )

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 80

از سخنان آن حضرت (ع) خطاب به خوارج [در اين خطبه كه همچنان خطاب به خوارج است و با عبارت «فان ابيتم الا ان تزعموا انى اخطات و ضللت» (و اگر شما چيزى را نمى پذيريد مگر اينكه به تصور باطل شما خطا كرده و گمراه شده ام) شروع مى شود، ابن ابى الحديد نخست بحثى كلامى درباره مذهب خوارج و اينكه به اعتقاد آنان كسانى كه مرتكب گناه كبيره شوند كافرند آورده و آيات قرانى مورد استناد و استشهاد خوارج را نقل كرده و استدلال آنان را به آن رد كرده است. سپس فصلى درباره غلات شيعه و نصيريه و فرقه هاى ديگر آورده است كه هر چند بحث ملل و نحل است و بحث تاريخى صرف نيست ولى ترجمه آن براى خوانندگان گرامى خالى از فايده نيست.]

كسانى كه درباره على عليه السلام غلو كرده اند در هلاكت افتاده اند، همچنان كه غلو كنندگان درباره عيسى بن مريم عليه السلام هلاك شده اند، محدثان روايت كرده اند كه پيامبر (ص) به على (ع) فرموده اند: «در تو مثلى از عيسى بن مريم است. يهوديان او را چندان دشمن داشتند كه به مادرش تهمت و بهتان زدند و مسيحيان او را چندان دوست داشتند كه فراتر از قدر و منزلتش بردند».

امير المومنين عليه السلام گرفتار گروهى از اصحاب خود شد كه با اغواى شيطان از حد محبت و دوستى او بيرون شدند و به خداى خود كافر گشتند و آنچه را پيامبرشان آورده بود انكار كردند و مدعى الوهيت على شدند و به او گفتند: تو خالق و رازق مايى، على عليه السلام از ايشان خواست توبه كنند و مدتى منتظر توبه آنان ماند و سپس تهديدشان كرد و آنان همچنان بر گفته و عقيده خود پافشارى كردند. او نخست براى آنان گودالهايى حفر كرد كه در آن به آنان دود بدهد به اميد آنكه از عقيده خويش بازگردند و آنان از اين كار خوددارى كردند در نتيجه آنان را سوزاند و در اين باره چنين فرمود: «هان مرا نمى بينيد كه چون كار بسيار زشتى ديدم خندقهايى حفر كردم و آتش برافروختم و قنبر را فرا خواندم».

ابو العباس احمد بن عبيد الله بن عمار ثقفى، از محمد بن سليمان بن حبيب مصيصى- كه معروف به نوين است- و از على بن محمد نوفلى از قول مشايخ او نقل مى كند كه مى گفته است: على عليه السلام از كنار گروهى گذشت كه روز ماه رمضان آشكارا چيزى مى خوردند، على (ع) از آنان پرسيد: مسافريد يا بيمار گفتند:

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 81

هيچكدام. فرمود: آيا از اهل كتاب هستيد و جزيه مى پردازيد و در ذمه مسلمانانيد گفتند: نه. فرمود: پس به چه دليل در روز ماه رمضان چيزى مى خوريد آنان برخاستند و گفتند: تو تويى- با اين سخن به ربوبيت على (ع) اشاره مى كردند. على (ع) از اسب خود فرود آمد و چهره به خاك نهاد و گفت: اى واى بر شما كه من بنده اى از بندگان خدايم، از خدا بترسيد و به اسلام برگرديد.

آنان نپذيرفتند. او ايشان را مكرر به راه راست فرا خواند، نپذيرفتند و بر كفر خود پايدار ماندند. على (ع) برخاست و فرمود: آنان را استوار ببنديد و كارگران و هيمه و آتش بياوريد و دستور داد دو خندق كندند كه يكى سربسته و ديگرى سرگشوده بود، در خندق سرگشوده هيمه ريختند و آتش زدند و ميان آن خندق و خندق سرپوشيده راهى گشودند و بدان گونه نخست به آنان دود دادند و على (ع) شخصا آنان را فرا خواند و سوگندشان داد كه از عقيده خود برگردند، باز نگشتند و نپذيرفتند. آن گاه بر آنان آتش افكند و همگى در آتش سوختند و شاعر در اين باره چنين سروده است.«اينك كه مرگ مرا در آن دو خندق نيفكند هر كجا مى خواهد درافكند، هر گاه هيمه و آتش براى ما برافروخته شود مرگ نقد است و نسيه نيست».

گويد: على عليه السلام از جاى خود برنخاست تا آنان همگى سوخته شدند. اين ادعا و سخن حدود يك سال پوشيده ماند و سپس عبد الله بن سبأ كه يهودى بود و تظاهر به اسلام مى كرد پس از وفات امير المومنين ظهور كرد و آن را دوباره آشكار ساخت، گروهى از او پيروى كردند كه به «سبئيه» معروف اند. آنان معتقد بودند كه على عليه السلام نمرده بلكه مقيم آسمان است و صداى رعد و برق آواى اوست. آنان هرگاه بانگ رعد مى شنيدند مى گفتند: اى امير المومنين سلام بر تو باد. آنان در مورد رسول خدا (ص) بدترين سخن را گفتند و زشت ترين افترا را بر آن حضرت بستند و گفتند: نه دهم وحى را پوشيده داشت و اظهار نكرد. اين سخن آنان را حسن بن محمد بن حنفيه- كه خداى از او خشنود باد- در رساله اى كه درباره «ارجاء» تأليف كرده آورده و رد كرده است.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 82

سليمان بن ابى شيخ، از هيثم بن معاويه، از عبد العزيز بن ابان، از عبد الواحد بن ايمن مكى نقل مى كند كه مى گفته است: حضور داشتم كه حسن بن على بن- محمد بن حنفيه اين رساله را املاء مى كرد و ضمن آن مى گفت: از جمله سخنان اين سبئيان يكى هم اين است كه مى گويند: ما به وحيى راهنمايى و هدايت شده ايم كه مردم از آن فرو مانده اند و به علمى دست يافته ايم كه از ايشان پوشيده مانده است و آنان چنين تصور باطلى دارند كه پيامبر (ص) نه دهم وحى را پوشيده داشته است، و حال آنكه اگر قرار بود پيامبر (ص) چيزى را از آنچه خداوند بر او نازل فرموده است پوشيده بدارد، موضوع زينب همسر زيد و اين آيه را كه خداوند در سوره تحريم مى فرمايد: «در جستجوى رضايت و خرسندى همسرانت هستى» پوشيده مى داشت. سپس مغيرة بن سعيد وابسته قبيله بجيله ظهور كرد و او خواست سخنى تازه بگويد و مردمى را بفريبد و به آن وسيله به هدفهاى دنيايى خود برسد و درباره على (ع) بسيار غلو كرد و گفت: على اگر بخواهد مى تواند اقوام عاد و ثمود و همه اقوام ديگرى را كه در اين ميان بوده اند زنده كند.

على بن محمد نوفلى نقل مى كند كه مغيرة بن سعيد به حضور ابو جعفر محمد بن- على بن حسين عليهم السلام آمد و گفت: تو به مردم بگو من علم غيب دارم و من از درآمد عراق به تو مى دهم. ابو جعفر باقر (ع) او را سخت از حضور خود راند و سخنانى به او گفت كه او را ناخوش آمد و از پيش او برگشت. مغيره سپس پيش ابو هاشم عبد الله بن محمد بن حنفيه- كه خدايش رحمت كناد- رفت و همان سخن را گفت. ابو هاشم كه مردى نيرومند و قوى دست بود برجست و مغيره را تا حد مرگ زد، او مدتى خود را معالجه كرد تا بهبود يافت. مغيره سپس نزد محمد بن عبد الله بن حسن بن حسن- كه خدايش رحمت كناد- رفت، محمد مردى خاموش بود كه كمتر سخن مى گفت. مغيره همان سخنانى را كه بر آن دو گفته بود به او هم گفت. محمد سكوت كرد و هيچ پاسخى به او نداد، مغيره از خانه محمد بيرون آمد و به سكوت و خاموشى او طمع بست و گفت: گواهى مى دهم كه ابن محمد همان

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 83

مهدى است كه رسول خدا (ص) به [ظهور] او مژده داده است و او قائم اهل بيت است. سپس مدعى شد كه على بن حسين عليه السلام همين محمد بن عبد الله را وصى خود قرار داده است. مغيره پس از آن به كوفه آمد و شعبده بازى مى كرد. او مردم را به عقيده خود فرا خواند و آنان را فريفت و گمراه ساخت و گروه بسيارى از او پيروى كردند. مغيره به دروغ مدعى شد كه محمد بن عبد الله به او اجازه داده است مردم را خفه كند و به آنان در صورت لزوم زهر بياشاماند، و او ياران خود را گسيل مى داشت كه نسبت به مردم همان گونه رفتار مى كردند. برخى از ياران مغيره به او گفتند: ما كسانى را كه نمى شناسيم خفه مى كنيم. گفت: در اين مورد بر شما گناهى نيست اگر از ياران خودتان باشد كه او را زودتر به بهشت فرستاده ايد و اگر از شما نباشد زودتر او را روانه دوزخ كرده ايد. به همين سبب منصور دوانيقى محمد بن عبد الله را خناق [بسيار خفه كننده ] لقب داده بود و آنچه را كه مغيره به دروغ ادعا مى كرد منصور بر محمد بن عبد الله مى بست.

پس از مغيره كار غلات بالا گرفت و آنان در غلو بيشتر سخن گفتند و مدعى شدند كه ذات خداوند مقدس در گروهى از فرزند زادگان امير المومنين عليه السلام حلول كرده است و منكر برانگيخته شدن و زنده شدن پس از مرگ شدند و ثواب و عقاب را از معتقدات خود حذف كردند و گروهى از ايشان گفتند: ثواب و عقاب همان خوشيها و رنجهاى اين جهانى است. آنگاه از اين معتقدات قديمى كه پيشگامان غلات به آن اعتقاد داشتند مذاهب و معتقدات زشت تر و نارواتر كه اعقاب ايشان به آن معتقد نبودند پديد آمد، تا آنجا كه فرقه معروف «نصيريه» پديد آمد و اين فرقه را محمد بن نصير نميرى كه از اصحاب امام حسن عسكرى بود به وجود آورد و فرقه ديگرى كه به «اسحاقيه» معروف اند و آن را اسحاق بن زيد بن حارث كه از اصحاب عبد الله بن معاويه بن عبد الله بن جعفر بن ابى طالب است پديد آورد. او معتقد به حلال و مباح بودن بسيارى از محرمات گرديد و تكاليف را اسقاط كرد و براى على عليه السلام شركت در رسالت پيامبر (ص) را به گونه ديگرى، غير از آنچه از ظاهر اين سخن فهميده مى شود و مردم استنباط مى كنند، ثابت مى كرد.

محمد بن نصير از ياران حسن بن على بن محمد ابن الرضا- حضرت امام حسن عسكرى- بود و چون امام حسن رحلت فرمود، او مدعى وكالت پسر امام حسن كه

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 84

شيعيان معتقد به امامت اويند شد و خداوند متعال او را به سبب الحاد و غلو و اعتقاد به تناسخ ارواح رسوا ساخت. محمد بن نصير سپس مدعى شد كه خودش پيامبرى از پيامبران خداوند است و او را على بن محمد بن الرضا- حضرت امام هادى- گسيل داشته و منكر امامت امام حسن عسكرى و پسر آن حضرت شد بعد هم ادعاى خدايى كرد و معتقد به روا بودن ازدواج با محارم شد.

غلات، داراى معتقدات بسيار و مفصل هستند و من گروهى از ايشان را ديده ام و سخنان آنان را شنيده ام. ميان ايشان هيچكس نديدم به دنبال تحصيل حقيقت و قابل مباحثه باشد و اميدوارم بزودى تمام فرقه هاى غلات و معتقدات ايشان را به خواست خداوند متعال در كتابى كه سرگرم تأليف و تصنيف آن بودم- و به سبب پرداختن به شرح نهج البلاغه و اهتمام به اين كار از آن منصرف شدم- و نام آن مقالات الشيعة است جمع كنم.