شرح زیارت امین الله؛ « مولعة بذکرک و دعائک »؛ آداب دعا کردن

از آنجا که دعا، خواندن موجودی است که کمال مطلق می باشد و به مقتضای لطف عام و عنایت خاصش به انسان مؤمن او را ترغیب به خواندن  خویش نموده و فرموده است : ادعونی استجب لکم(1)

و به سبب همین اذن است که بنده ضعیف و فقیر علی الاطلاق توان خواندن او را پیدا می کند و خواندن حق تعالی در حقیقت یک نوع حضور در مجلس قرب اوست . همان طور که خداوند می فرماید:

و اذا سألک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان (2) : هنگامی که بندگانم از من سؤال می کنند - بگو - من نزدیکم جواب می دهم دعای خواننده را هنگامی که مرا بخواند .

 لذا سزاوار است خواننده ای که کمالاتی را از او طلب می کند آدابی را برای حفظ حرمت مجلس قرب کمال مطلق، مراعات نماید . همان طور که ائمه علیهم السلام کمال این آداب را مراعات کرده و به ما نیز آنها را تذکر داده اند تا زمینه ساز اجابت دعا شود و آنها عبارتند از: 

 گفتن بسم الله الرحمن الرحیم

زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: دعایی که با بسم الله شروع شود رد نمی شود(3).

توصیف خداوند به اوصاف کمال

امام صادق علیه السلام فرمود: در نامه امیرالمؤمنین علیه السلام است که ستایش خداوند قبل از سؤال کردن است . پس زمانی که خدا را می خوانی او را تمجید کن .راوی گوید: چگونه او را تمجید کنم؟ فرمود: می گوئی:

یا من هو اقرب الی من حبل الورید، یا من یحول بین المرء و قلبه، یا من هو بالمنظر الا علی، یا من هو لیس کمثله شی ء(4) .

البته تمجید پروردگار منحصر به این کلمات نیست . هر جمله ای که دلالت بر ستایش حق تعالی داشته باشد کافی است. 

 درود بر محمد و آل محمد علیهم السلام

زیرا ایشان واسطه در فیض پروردگار متعال هستند و برای رسیدن به حوائج باید از درود بر ایشان شروع کرد و به آن نیز ختم کرد(5) تا خواندن خداوند کامل شود و اجابت پس از آن تحقق یابد .

لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: درود بر شما بر من موجب اجابت دعای شما و پاکی اعمالتان می باشد(6).

 امام صادق علیه السلام فرمود: همواره دعا ممنوع است - بالا نمی رود - مگر اینکه بر محمد و آل او درود فرستاده شود(7).

امام صادق علیه السلام همچنین می فرماید: شخصی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد عرض کرد: یک سوم درودم را برای شما قرار دادم، نه بلکه نصف آن را قرار دادم، نه، بلکه تمامی آن را قرار دادم . رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: در این هنگام امور دنیا و آخرتت کفایت می شود(8) .

در روایت دیگر  از امام صادق علیه السلام از معنای اینکه تمامی درودم را برای تو قرار دادم سؤال شد. حضرت فرمودند: مراد آن است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را نزد هر حاجتی مقدم دارد و از خداوند عز و جل چیزی سؤال نکند مگر اینکه ابتدا به آن حضرت نموده و بر او درود فرستد سپس حوائجش را بخواهد(9).

شفیع قرار دادن ائمه علیهم السلام در تمامی نیازها آن قدر مهم و سفارش شده است که خود ائمه(10) علیهم السلام نیز در اغلب دعاها - برای برآورده شده حوائجشان درود بر خودشان فرستاده و به خودشان استشفاع جسته اند . حتی انبیاء علیهم السلام  (11)  نیز در گرفتاریها به آنها متوسل می شدند. زیرا حقیقت آنها را خداوند واسطه در افاضه کمالات از ناحیه خودش قرار داده و قبول این معنا - که خداوند شئون ربوبیتش را به واسطه وسایط فیض ظهور می دهد - همان اقرار به حقیقت توحید است که ائمه علیهم السلام اولین کسی هستند که به این حقیقت ایمان و اقرار داشته و آن را در عمل پیاده می کردند. 

 اقرار به گناه

امام صادق علیه السلام فرمود: دعا همان مدح الهی، سپس اقرار به گناه سپس سؤال کردن است، به خدا سوگند بنده ای از گناه خارج نمی شود جز با اقرار به گناه(12).

 تضرع و زاری کردن

از آنجا که تمامی موجودات به ویژه انسان در برابر حق تعالی موجودی عاجز و ناچیز است  فقط باید در برابر او اظهار عجز و ذلت و کوچکی نماید و این را نیز خداوند از او می خواهد . لذا به اولیاء و انبیایش این دستور را داده است که در برابر من تضرع و اظهار کوچکی کنید چه رسد به دیگران .

امام صادق علیه السلام می فرماید: در مواعظ خداوند به حضرت عیسی علیه السلام است که: مرا جز با حالت تضرع مخوان در حالی که یک قصد داشته باشی و وقتی این گونه مرا خواندی تو را اجابت می کنم... مرا مانند کسی که می خواهد در دریا غرق شود و فریادرسی ندارد بخوان... و بدان که خوشحالی من در آن است که در برابرم حالت ذلت و کوچکی داشته باشی - مانند حالت سگ در برابر صاحبش که دستها را روی زمین گذاشته و دمش را حرکت می دهد - و در این حال زنده باش و مرده مباش - توجه ات فقط به من باشد -(13).

خواندن دو رکعت نماز

امام صادق علیه السلام می فرماید: کسی که وضوی نیکو و صحیحی بگیرد سپس دو رکعت نماز به جا آورد و رکوع و سجود آن را کامل انجام دهد سپس سلام داده و خدا و رسولش را ستایش کند سپس حاجتش را بخواهد پس به تحقیق حاجتش را در محل خود طلب کرده و کسی که خیر را در جایگاه خود طلب کند ناامید نخواهد شد(14).

 کوچک نشمردن دعا

از آنجا که ما علم به اجابت دعا نداریم نباید از آن غفلت کرده و دعایی را کوچک شمرده و آن را طلب نکنیم .

امام باقر علیه السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کند که فرمود: خداوند اجابت را در دعایش مخفی کرده است پس هیچیک از دعاها را کوچک نشمرید چه بسا به اجابت برسد و شما نمی دانید...(15).

بزرگ نشمردن خواسته

انسان در برابر عظیم مطلق هیچ خواسته ای را نباید بزرگ بشمرد .

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: خداوند به بعضی از انبیایش وحی کرد: اگر تمامی اهل هفت آسمان و زمین از من سؤال کنند و من هم به آنها جواب دهم مانند بال مگسی از ملک من ناقص نمی شود و چگونه ناقص شود ملکی که من سرپرست آن هستم...(16).

 همت بلند داشتن در خواسته

انسان طرز فکر و امیال و خواسته های باطنیش هر گونه باشد - با حصول شرایطش - به همان مرتبه نائل می شود . اساساً بنیان حرکت انسان را همت او تشکیل می دهد .

لذا علی علیه السلام می فرماید:

قدر الرجل علی قدر همته (17) : اندازه و ارزش هر کسی به اندازه همتش می باشد .  

 آن حضرت در وصایایش به امام حسن علیه السلام در مقام خواستن می فرماید: و باید سؤال تو در آن چیزی باشد که مفید به حالت می باشد، از آن چیزهایی که جمالش برایت باقی می ماند و خسارتش از تو برطرف می شود و مال برایت باقی نمی ماند و تو نیز برای او باقی نمی مانی(18).

البته منافات ندارد که انسان امور دنیایی را نیز بخواهد . لکن برای تحصیل آخرت باشد.

همچنان که امام رضا علیه السلام می فرماید: مردی بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد و بر آن حضرت سلام کرد و سپس به ایشان عرض کرد: آیا مرا می شناسی؟ فرمود: کیستی؟ عرض کرد: من همان صاحب منزلی هستم که در جاهلیت فلان روز در طایف به منزلم وارد شدی و اکرامت کردم حضرت به او فرمود: خوش آمدی . حاجتت را سؤال کن . عرض کرد: دویست گوسفند با چوپانش می خواهم، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنچه خواسته بود امر کرد که بدهند . سپس به اصحابش فرمود: چه چیزی مانع شد این مرد را که از من بخواهد همان چیزی را که پیرزن بنی اسرائیل از حضرت موسی علیه السلام خواست(19) ؟

 در روایت دیگر امام رضا علیه السلام خواسته آن پیره زن را بیان کرده و می فرماید: پس از آنکه وحی شد به حضرت موسی علیه السلام که استخوانهای حضرت یوسف علیه السلام را از مصر منتقل کند  به او گفتند: فقط پیرزنی قبر آن حضرت را می داند . پیرزن پس از درخواست دو امر، قبر را نشان داد . یکی اینکه مرض زمینگیریش خوب شود. دیگر اینکه در بهشت با حضرت موسی علیه السلام در درجه او باشد .  حضرت موسی علیه السلام نیز به امر خداوند هر دو را برای او متعهد شد(20) .

البته از روایات دیگر استفاده می شود که همراهی با انبیاء در درجه آنها قابلیت خاصی را لازم دارد .

لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در جواب ربیعة بن کعب که از آن حضرت خواسته بود با ایشان در بهشت باشد  فرمودند: پس مرا کمک کن به سجده زیاد کردن(21) که آن از اسباب مهم قرب الهی است. 

 عمومیت در دعا 

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: هنگامی که کسی دعا می کند  پس باید  به آن عمومیت دهد .  زیرا آن، دعا را محکم می کند و کسی که چهل نفر از برادرانش را قبل از اینکه برای خود دعا کند مقدم بدارد، هم برای ایشان مستجاب می شود و هم برای خودش(22). زیرا با چنین حالتی سعه صدر انسان را نسبت به ظهور کمالات الهی را انسانهای دیگر نشان می دهد و این زمینه استجابت برای خود انسان را نیز فراهم می کند.

دعا در پنهانی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: دعای در خفا معادل با هفتاد دعا در آشکار است(23).

 دعا در حال دسته جمعی

بعضی از دعاهاست که در حال اجتماع مؤمنین مخصوصاً آوردن افراد ضعیف و دل شکسته زمینه استجابت را بیشتر فراهم می کند و آن غالباً دعاهایی است که در گرفتاریهای اجتماعی خوانده می شود که سببش گناهان اجتماعی بوده است .  

لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: وقتی پدرم از امری اندوهناک می شدند زنها و بچه ها را جمع می کردند . سپس دعا کرده و ایشان آمین می گفتند(24)

 آن حضرت نیز می فرماید: هیچ گاه چهار نفر بر یک امری اجتماع نمی کنند که خدا را بخوانند مگر اینکه با اجابت دعا از هم متفرق می شوند(25).

با توجه به مطلبی که گفته شد این قسمت با دعا کردن در پنهانی منافاتی ندارد زیرا اصل در انجام اعمال مستحبی، در حال خفا بودن است جز امور مهمه ای که جنبه شعار بودن دارد . مانند :. نماز جماعت، نماز استسقاء، عزاداری برای ائمه و....

 حسن ظن به اجابت

انسان مؤمن با توجهش به قدرت مطلقه الهی باید به او حسن ظن بلکه یقین به اجابت داشته باشد . لکن اگر اجابت دعا تأخیر افتاد باید آن را به حساب خودش توجیه کرده که حتماً الآن مصلحتی در اجابت نیست .

از این جهت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: خدا را بخوانید در حالی که یقین به اجابت دارید(26).

 انتخاب اوقات مناسب

دعا کردن و یاد خداوند بودن در تمامی حالات مطلوب است . لکن مکانها یا زمانهای خاصی که از شرافتی برخوردار است قطعاً در اجابت دعا مؤثرتر است مانند دعا در حرم امام حسین علیه السلام (27) و نیز هنگام قرائت قرآن (28) و اذان و نزول باران و وقتی دو گروه حق و باطل روبروی یکدیگر برای جنگ صف آرائی می کنند و هنگام سحر(29) و وقت ظهر(30) و وقتی دل شکست(31) و اشک جاری شد.

 اصرار در دعا

همان طور که گفته شد اظهار عجز از ناحیه بنده در برابر مولی مطلوبست به گونه ای که در خواسته اش جز دامن او را نگیرد در هر شرایطی که باشد چه اجابت(32) بکند یا خیر.

لذا امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند خوشش نمی آید که مردم نزد خودشان اصرار در سؤال کنند و آن را برای خویش دوست دارد .

زیرا او دوست دارد از آنچه نزد اوست سؤال شود(33). البته خداوند بر خود تعهد کرده که پس از اصرار آن را مستجاب گرداند .

لذا امام باقر علیه السلام فرمود: به خدا سوگند بنده مؤمنی اصرار نمی کند بر خداوند عز و جل در حاجتش مگر اینکه او آن را برآورده می کند(34).

نتیجه

با توجه به امور ذکر شده در بحث یاد خداوند و دعا ، هر مقدار انسان مؤمن اسباب اشتیاق به آن دو را در خودش بیشتر فراهم کند خداوند نفس او را از اشتیاق به غیر خودش منصرف کرده و به اشتیاق به یاد و دعای خویش - مراد دعای قسم اول است که همان خواندن خداوند به اوصاف جمالیه و جلالیه و مناجات با او باشد - مشغول و شیدا می کند.

لذا ائمه علیهم السلام در سخنان متعددی فرموده اند : عده ای بدون سؤال از حاجتشان، نیازمندیشان برآورده می شود و آنها کسانی هستند که یاد خداوند آنها را از سؤالشان غافل گرداند .

لذا امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عز و جل می فرماید: کسی که به یاد من مشغول باشد از سؤال کردنم، به او می دهم برتر از آنچه به سؤال کننده از خود می دهم(35) . از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز نقل شده که فرمودند: کسی که عبادت خداوند او را مشغول کند از سؤال کردنش  خداوند به او می دهد برتر از آنچه به سؤال کنندگان می دهد(36).

پی نوشت :