شرح زیارت امین الله؛ « وَ تَوْبَةَ مَنْ أَنَابَ إِلَيْكَ مَقْبُولَة »؛ شرایط و زمان قبول توبه

شرایط قبولی توبه

این بحث از جهاتی حائز اهمیت است . هم از جهت عملی و هم از جهت اخلاقی و هم از جهت اعتقادی یعنی به علمای فقه و اخلاق و کلام مرتبط می شود . لکن هر کدام از دریچه خاص خود از آن بحث می کند .علم فقه از جهت عملی بحث می کند که لازمه صحت توبه تدارک عمل است یا خیر؟ و علم اخلاق از جهت تأثیر روحی آن بحث می کند و علم کلام از این جهت که آیا اساساً توبه امکان قبول شدن دارد یا خیر؟ و قبول شدن آن تأثیر در از بین رفتن عقاب می کند یا استحقاقاً عقاب نفی می شود؟

لکن بحث ما اینجا اجمالاً از جهت علمی آن است . با توجه به روایات مربوط به آن و با توجه به مراتب توبه شرایط هر مرتبه با دیگر مراتب فرق دارد . نسبت به مرتبه اول که توبه از کفر و شرک بود قبول شدن آن شرطی جز دست برداشتن واقعی از اعتقاد کفرآمیز و شرک آلود ندارد .

همان طور که امام باقر علیه السلام فرمود:

رسول خدا صلی الله علیه و آله یکی از یهودیان را دعوت به اسلام کرد و پس از اقرار به شهادتین آن شخص فوت کرد. آن حضرت به اصحابش دستور داد که او را غسل داده و کفن کنند . سپس بر او نماز خواند و فرمود:

ستایش برای خدایی است که یک نفر را به واسطه من از آتش نجات داد . (1)

البته انسان مرتد با اقسامش، احکام فقهی خاصی دارد که باید به رساله عملیه رجوع کرد.

و همچنین نسبت به توبه از عقاید انحرافی شرط اولیه اش دست برداشتن از آنهاست .

همان طور که روایت کسی که از اهل بیت بود و به ولایت اهل بیت علیهم السلام اقرار کرد و سپس وفات کرد .

امام صادق علیه السلام درباره اش فرمود:

شخصی است از اهل بهشت .

راوی تعجب می کند که او جز اقرار به ولایت کار دیگری انجام نداد .

حضرت فرمود:

از او با آن وضعش چه می خواهید؟ به خدا سوگند وارد بهشت شد . (2)

البته اگر او زنده می ماند باید مطابق وظایف شیعیان عمل می کرد. این مرتبه نیز ممکن است احکام فقهی خاصی داشته باشد که باید به نظریه فقها مراجعه کرد.

اما شرط قبولی توبه از گناهان اجمالاً پس از انجام آنها و تصمیم جدی بر ترک آنها اگر گناه در اثر ترک واجبی باشد چه حق الله و چه حق الناس باید آن را تدارک کرد آن طوری که به نظر فقها لازم است مراعات شود و اگر گناه در اثر انجام کار حرامی باشد استغفار و سپس انجام اعمال صالح کافی است . البته اگر کار حرام آثار وضعی را در بر داشته باشد مانند :دزدی، گرفتن ربا و رشوه و وارد کردن ضرر مالی و جانی به کسی باید مطابق نظر فقها جبران نیز بشود .

از این جهت شخصی در حضور علی علیه السلام استغفار می کرد . حضرت به او فرمود:

مادرت به عزایت بنشیند . آیا می دانی استغفار چیست؟استغفار درجه علیین است که بر شش امر تکیه می کند : اول - پشیمانی بر آنچه گذشته است ؛ دوم - عزم داشته باشی که آن را هیچ گاه انجام ندهی؛ سوم - حقوق مردم را ادا کنی تا وقتی با خداوند عز و جل ملاقات کردی چیزی به عهده ات نباشد؛ چهارم - توجه کنی به هر امر واجبی که ترک کردی تا حقش را اداء کنی ؛ پنجم - گوشت بدنت را که از حرام روئیده است با حزن و اندوه آب کنی تا پوستت به استخوان بچسبد و گوشت جدید بر آن بروید؛و ششم - به بدنت درد طاعت را بچشانی . همان طور که شیرینی معصیت را به آن چشاندی . پس در این وقت استغفار کن .(3)

این مطالب و امثال(4) آن شرایط لازم برای توبه مقبوله است . البته شرایط و آداب غیر لازمه ای نیز دارد که در کتب ادعیه و به ویژه مفاتیح الجنان ذکر شده است و خوب است آنها نیز مراعات شود و با داشتن این شرایط توبه نصوح یعنی خالص تحقق پیدا می کند .زیرا بنده در این حال قصد(5) دارد که به آن گناه برنگردد و باطنش(6) مانند ظاهرش بلکه برتر از آن باشد و منافات ندارد که توبه نصوح محقق شود . لکن در اثر لغزش سهواً مرتکب گناه شود . زیرا چنین شخصی باز توبه می کند و به فرموده(7) ائمه علیهم السلام خداوند چنین بنده توبه کننده ای را دوست دارد . ولی کسی که در حال استغفار و توبه قصد رجوع مجدد به گناه را داشته باشد نه تنها توبه اش محقق نشده است . بلکه مانند مسخره(8)کننده می باشد . از این جهت خداوند یکی از شرایط مغفرت گناه را عدم اصرار بر گناه دانسته است (9) و اصرار بر گناه هم با توبه سازگاری ندارد و اگر کسی گناه کند و استغفار نکند و قصد توبه هم نداشته باشد او مصر بر گناه است .

بنابراین مؤمنین با ارتکاب گناه نباید از رحمت الهی مأیوس شوند .

به فرموده امام باقر علیه السلام:

هر وقت مؤمن با استغفار و توبه به طرف خداوند متعال برگردد خداوند نیز با بخشش بر او برمی گردد . (10)

اما شرط قبولی توبه از اتصاف به رذایل اخلاقی و نیز توبه از ترک اولی بیرون کردن اوصاف رذیله از نفس و مجاهده با آنها و نیز ترجیح دادن هوای مولی و خواسته او بر هوای نفس و خواسته خود است . همان طور که اولیای الهی وقتی بین دو امر مردد می شدند که کدام یک را انتخاب کنند در حالی که هر دو مورد رضایت الهی بود آن طرفی را انتخاب می کردند که بر نفس سختتر است و این امر از سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است (11) و شرط قبول توبه نسبت به مراتب دیگر را خود مقربین و صاحبان آن مقامات بهتر می دانند و دیگران نه از آن حالت خبری دارند و نه از آثار آن فقط از ایشان استغفار متعدد و خاصی نقل شده است.

زمان قبولی توبه

پس از بیان شرایط قبولی توبه این بحث مطرح می شود که تا چه وقتی توبه انسان قبول می شود و در حقیقت توبه از انسان واقع می شود.

قرآن کریم برای هشدار به انسانها که خیال نکنند همواره استعدادشان برای رجوع به حق تعالی و قبول بندگی او و ربوبیتش باقی می ماند می فرماید:

انما التوبة علی الله للذین یعملون السوة بجهالة ثم یتوبون من قریب فاولئک یتوب الله علیهم و کان الله علیما حکیما و لیست التوبة للذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الان و لا الذین یموتون و هم کفار اولئک اعتدنا لهم عذابا الیما :

فقط رجوع بر خداوند برای کسانی است که از روی جهالت کار بد انجام دهند و در زمان نزدیک توبه کنند . پس خداوند بر ایشان توبه می کند و خداوند عالم صاحب حکمت است و برای کسانی که کار بد انجام می دهند تا وقتی مرگشان برسد می گویند : الآن توبه کردم توبه محقق نمی شود و همچنین برای کسانی که در حال کفر می میرند توبه نیست . برای ایشان عذاب دردناکی را آماده کرده ایم . (12)

از آیه شریفه استفاده می شود که برای دو دسته توبه محقق نمی شود :اول - کسانی که همواره گناه می کنند و به فکر توبه نیستند تا وقتی که می فهمند به طور قطعی در آغوش مرگ قرار گرفته اند دیگر توبه آنها توبه نخواهد بود . دوم - کسی که با حال کفر از دنیا می رود .

از این جهت از امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام (تردید از راوی است.) نقل شده است که فرمود:

ان ادم علیه السلام قال: یا رب سلطت علی الشیطان و اجریته منی مجری الدم فاجعل لی شیئا فقال: یا آدم جعلت لک ان من هم من ذریتک بسیئة لم تکتب علیه. فان عملها کتبت علیه سیئة و من هم منهم بحسنة فان لم یعملها کتبت له حسنة و ان هو عملها کتبت له عشرا . قال: یا رب زدنی . قال: جعلت لک ان من عمل منهم سیئة ثم استغفر غفرت له. قال: یا رب زدنی . قال: جعلت لهم التوبة و بسطت لهم التوبة حتی تبلغ النفس هذه . قال: یا رب حسبی : حضرت آدم علیه السلام عرض کرد: پروردگارا! شیطان را بر من مسلط کردی ( اختیار وسیع در اغواء به او دادی ) و او را مانند جریان خود در من جاری گردانیدی . پس برای من چیزی قرار بده . خداوند فرمود: ای آدم ! برای تو قرار دادم که از ذریه ات کسی که قصد معصیت کند بر او نوشته نشود و اگر آن را عمل کرد یک گناه بر او نوشته شود، و کسی که قصد حسنه کند اگر آن را عمل نکند یک حسنه برایش نوشته شود و اگر آن را عمل کرد ده تا برایش نوشته شود . عرض کرد: پروردگارا!برایم زیاد کن . فرمود: برای تو قرار دادم که کسی که گناهی انجام دهد سپس استغفار کند برایش ببخشم . عرض کرد: پروردگارا! برایم زیاد کن. فرمود: برای ایشان توبه را قرار دادم و آن را برایشان توسعه دادم تا وقتی که نفس به سینه برسد . عرض کرد: پروردگارا! مرا کفایت می کند . (13)

روایاتی(14) به این مضمون وارد شده است که تا وقتی که انسان قطع به مردنش پیدا نکرده است توبه اش پذیرفته می شود و نشانه اش آن است که در فکر تدارک می افتد و اگر خودش موفق نشود آن را تدارک کند وصیت به تدارک آن می کند . ولی وقتی فهمید مرگش حتمی است اگر تاکنون موفق به توبه نبوده است دیگر موفق به آن نخواهد شد . زیرا گرفتاریهای روحی او به قدری است که فرصت برای فکر توبه نمی یابد.

درباره دسته دوم راوی از امام رضا علیه السلام سؤال می کند:به چه سبب خداوند فرعون را غرق کرد و حال آنکه به او ایمان آورد و اقرار به توحیدش نمود؟

حضرت فرمود:

زیرا او هنگام دیدن عذاب ایمان آورد و ایمان با چنین حالتی قبول نیست و این حکم خداوند متعال است درگذشته و آینده .

خداوند عز و جل می فرماید:

پس وقتی عذاب ما را دیدند گفتند : فقط به خداوند ایمان آورده و به آنچه شرک می ورزیدیدم کافر شدیم . پس ایمانشان نفعی به حالشان ندارد وقتی عذاب ما را دیدند .

خداوند عز و جل می فرماید:

روزی بعضی آیات پروردگارت می آید که ایمان کسانی که قبل از آن ایمان نیاورده بودند یا در ایمانشان خیری را به دست نیاورده بودند نفعی ندارد .

همچنین فرعون وقتی غرق می شد گفت:

ایمان آوردم که خدایی جز آنچه بنی اسرائیل به آن ایمان آوردند نمی باشد و من از مسلمانها هستم .

به او گفته شد:

الان( ایمان آوردی ) و حال آنکه قبل از این عصیان کردی و از مفسدین بودی . (15)

خلاصه آنکه ایمان و توبه در حال اختیار مفید است و پس از اتمام حجت بر انسان به گونه ای که به حالت اضطرار بیافتند ایمان فایده ای ندارد .

از این جهت از بعضی روایات استفاده می شود که گروه سومی نیز هستند که راه توبه بر آنها بسته می شود.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

همواره در زمین حجتی برای خدای متعال وجود دارد که حلال و حرام را می شناسد و به راه خداوند عز و جل دعوت می کند و حجت از روی زمین قطع نمی شود مگر چهل روز قبل از روز قیامت و وقتی که حجت برداشته شد درهای توبه بسته می شود و کسی که بعد از برداشته شدن حجت ایمان آورد ایمانش فایده ندارد . ایشان بدترین خلق خداوند هستند که قیامت برایشان برپا می شود . (16)

پی نوشت :

1- بحارالانوار، ج 6، ص 26، روایت 27.

2- اصول کافی ، ج 2، ص 440، روایت 4.

3- بحارالانوار، ج 6، ص 36، روایت 59.

4- همان ، روایت 52 و 51.

5- همان ، روایت 23.

6- همان ، روایت 22 و 20.

7- همان ، روایت 69.

8- همان ، روایت 75 و 54.

9- آل عمران ، 135.

10- همان ، روایت 71.

11- همان ، ج 15، ص 277، روایت 116، ج 41، ص 102، روایت 1.