مهریه از دیدگاه اسلام

مفهوم شناسی مهریه

«مهر» به فتح میم در لغت، کابین یا دست پیمان گویند و آن مالی است که زن بر اثر ازدواج مالک آن می گردد (1) لفظ «مهر» که جمع آن «مهور» است از ریشه مهر به ضم میم و فتح هاء که واژه ی عربی است اخذ شده است . (2)

کلمه نحله در سوره ی مبارکه ی نساء آیه ی 4  کاملا تصریح می کند که مهر هیچ عنوانی جز عنوان تقدیمی و عطیه و هدیه ندارد

کلمه ای مهر عینا در قرآن مجید به کار نرفته است . (3) بلکه در قرآن از مهر به عنوان «صدقات » در آیه ی چهارم از سوره نساء یاد شده و در آیات مختلف تحت عنوان «اجور» آمده است و بکار گیری اجور بیشتر در مورد متعه و ازدواج با کنیزان است . (4) اما کلمه ی دیگری نیز که به جای مهر به کار می رود «صداق » ، به فتح اول یا کسر اول است که آن را نیز این گونه تعریف کرده اند که:

مهریه در قرآن

«مالی است که مرد در عقد ازدواج به زن می دهد .»
و آیه ی چهارم سوره ی مبارکه ی نساء به آن اشاره دارد: «آتوا النساء صدقاتهن نحلة » صدقه، به ضم دال، از ماده ای صدق است و بر آن جهت به مهر صداق گفته یا صدقه گفته می شود که نشانه ی راستین بودن علاقه ی مرد است، بعضی از مفسرین مانند صاحب کشاف به این نکته تصریح کرده اند . (5) مهر علاوه بر صداق و اجرت، فریضه (6) نامیده می شود . مانند کلام قرآن مجید: «و ان طلقتموهن من قبل ان تمسوهن و قد فرضتم لهن فریضة فنصف ما فرضتم .» اما کلمه نحله در سوره ی مبارکه ی نساء آیه ی 4 (7) کاملا تصریح می کند که مهر هیچ عنوانی جز عنوان تقدیمی و عطیه و هدیه ندارد . (8)

یکی از سنن بسیار کهن در روابط خانوادگی بشری این است که مرد هنگام ازدواج برای زن مالی را به عنوان مهر قائل می شده است و چیزی از مال خود به زن یا پدرزن خویش می پرداخته است
یکی از سنن بسیار کهن در روابط خانوادگی بشری این است که مرد هنگام ازدواج برای زن مالی را به عنوان مهر قائل می شده است و چیزی از مال خود به زن یا پدرزن خویش می پرداخته است . (9) در بیشتر اقوام معمول بوده که شوهر آینده قبل از ازدواج به ولی زن یا به خود زوجه ی آینده هدیه هایی می داده است . در کیش یهود مبلغی به عنوان «خطوبا» که همسان ریشه خطبه به کسر اول یعنی خواستگاری است می داند و مهر را به خود زن تسلیم می کردند . (10)

جایگاه مهریه

مقدار مهریه

امام باقر فرمودند: «الصداق ما تراضا علیه قل او کثر» (11) یعنی آنچه طرفین ازدواج به آن راضی می شوند کم باشد یا زیاد همان مهریه است . سوره ی مبارکه نساء آیه ی 20;
«و ان اردتم استبدال زوج مکان و آتیتم احداهن قنطارا فلا تاخذوا منه شیئا اتاخذونه بهتانا و اثما مبینا;
اگر خواستید زنی را رها کرده و زنی دیگر به جای او اختیار کنید و مال بسیاری مهر او کرده اید البته نباید چیزی از او باز گیرید آیا بوسیله تهمت زدن به زن مهر او را می گیرند و این گناهی فاش و زشتی اینکار آشکار است .»
آیه شریفه دلیل است بر آن که زیاد بودن مهریه تا هر اندازه هیچ اشکالی ندارد . اما دلایل دیگری نیز هست که می تواند به صورت وجوب یا استحباب اندازه ی مهریه را تحدید کند . مثلا اگر زیاد بودن مهریه ایجاد عسر و حرج می کند یا اگر مانع ازدواج دختر باشد و او را به امر نامشروع به کشاند یا نوعی اسراف و تبذیر و تجملات ناروا در جامعه ایجاد کند .

پیغمبر اکرم (ص) فرموده، خداوند هر گناهی را در روز قیامت می بخشد مگر مهریه ی زن را  اگر نداده باشند و کسی را که مزد کارگر را خورده باشد و کسی را که انسان آزادی را فروخته باشد

نپرداختن مهریه که ملک خاص زن است در قرآن مجید به نام ظلم و گناه آشکار خوانده شده است . نه تنها مهریه را باید اداء کرد بلکه هر مال و ملک دیگر زن را، و چون بعضی خیال می کردند و شاید هم خیال کنند که مهریه یک حق سرسری است که می توان از پرداختن آن طفره رفت خداوند متعال در آیه ی کریمه تاکیدا هشدار داده است که چنین نیست و مهریه ملک و مال زن است و نپرداختن مهریه یا باز پس گرفتن آن ظلم و گناه آشکار است . مهریه زن نحله و عطای خداوند است که به او داده شده است و مرد هیچ منتی بر او ندارد; مالی که خداوند به زن عطا فرموده و در عهده مرد قرار داده تا به او بدهد مگر آن که با رغبت و میل چیزی از آن را به مرد ببخشد . (12) گفتیم که مهریه عطیه الهی و مال خاص زن است و هیچ کس بی رضای او حق تصرف در آن را ندارد از امام رضا (ع) درباره ی مردی که دختر خود را تزویج کرده پرسیدند: که آیا می تواند در مهریه او تصرف کند؟ فرمودند روا نیست . (13)

نپرداختن مهریه

امام صادق (ع) فرمودند: پیغمبر اکرم (ص) فرموده، خداوند هر گناهی را در روز قیامت می بخشد مگر مهریه ی زن را  اگر نداده باشند و کسی را که مزد کارگر را خورده باشد و کسی را که انسان آزادی را فروخته باشد . (14)
سیستم مهریه اسلام سیستمی خاص است . بدین معنی که یکی از مسلمات دین اسلام این است که مرد حقی به مال زن ندارد . نه می تواند به او فرمان دهد که برای من فلان کار را بکن و نه اگر زن کاری کرد که به موجب آن کار ثروتی به او تعلق گرفت مرد حق دارد که بدون رضای زن در آن ثروت تصرف کند و از این جهت زن و مرد وضع مساوی دارند . و بر خلاف رسم معمول در اروپای مسیحی که تا اوایل قرن بیستم رواج داشت،

اسلام بر تمام  رسوم ظالمانه خط بطلان کشید، و مهر را به عنوان یک حق «مسلم » به زن اختصاص داد

در عصر جاهلیت گاه مهر یک زن را ازدواج زن دیگری قرار میدادند به این گونه که مثلا" برادری، خواهر خود را به ازدواج دیگری در میآورد که او هم در مقابل، خواهر خود را به ازدواج وی در آورد، و مهر این دو زن همین بود . اسلام بر تمام این رسوم ظالمانه خط بطلان کشید، و مهر را به عنوان یک حق «مسلم » به زن اختصاص داد، و در آیات قرآن کرارا" مردان را به رعایت کامل این حق نوصیه کرده است . در اسلام برای مهر مقدار معینی تعیین نشده است و بسته به توافق دو همسر است اگر چه در روایات فراوان تاکید شده که مهر را سنگین قرار ندهند

مهریه در جاهلیت

فلسفه ی مهریه

مرد و زن هر دو از ازدواج و زناشوئی بطور یکسان بهره میگیرند و پیوند زناشوئی پیوندی است بر اساس منافع متقابل طرفین، با این حال چه دلیلی دارد که مرد مبلغ کم یا زیادی به عنوان مهر به زن بپردازد؟
آیااین موضوع به شخصیت زن لطمه نمی زند؟ و شکل خرید و فروش به ازدواج نمی دهد؟
روی همین جهت است که بعضی به شدت با مساله مهر مخالفت میکنند، مخصوصا" معمول نبودن مهر در میان غربیها برای غرب زده ها به این فکر دامن میزند، در حالی که نه تنها حذف مهر به شخصیت زن نمی افزاید بلکه وضع از را به مخاطره می افکند .
درست است که مرد و زن هر دو از زندگی زناشوئی بطور یکسان سود میبرند ولی نمی توان انکار کرد که در صورت جدایی زن و مرد، زن متحمل خسارت بیشتری خواهد شد . زیرا :
اولا": مرد طبق استعداد خاص بدنی معمولا" در اجتماع نفوذ و تسلط بیشتری دارد، و هر چند بعضی میخواهند به هنگام سخن گفتن این حقیقت روشن را انکار کنند اما وضع زندگی اجتماعی بشر که با چشم می بینیم حتی در جوامع اروپایی که زنان به اصطلاح از آزادی کامل برخوردارند نشان میدهد که ابتکار عمل پر در آمد بیشتر در دست مردان است .
ثانیا :  مردان برای انتخاب همسر مجدد امکانات بیشتری دارند ولی زنان بیوه مخصوصا" باگذشت قسمتی از عمر آنها، و از دست رفتن سرمایه ی جوانی و زیبایی، موقعیتشان برای انتخاب همسر جدید کمتر است . با توجه به این جهات روشن میشود که امکانات و سرمایه ای را که زن با ازدواج از دست میدهد، بیش از امکاناتی است که مرد از دست میدهد و در حقیقت مهر چیزی است به عنوان جبران خسارت برای زن و وسیله ای برای تامین زندگی آینده ی او، وعلاوه مساله مهر معمولا" به شکل ترمزی در برابر تمایلات مرد نسبت به جدایی و طلاق محسوب میشود . درست است که مهر از نظر قوانین اسلام با بر قرار شدن پیوند ازدواج به ذمه مرد تعلق میگیرد و زن فورا" حق مطالبه ی آن را دارد . ولی چون معمولا" به صورت بدهی بر ذمه ی مرد میماند، هم اندوخته ای برای آینده ی زن محسوب میشود، و هم پشتوانه ای برای حفظ حقوق او و از هم پاشیدن پیمان زنا شوئی و اگر تعضی برای مهر تفسیر غلطی کرده اند و آن را یک نوع «بهای زن » پنداشته اند ارتباط به قوانین اسلام ندارد، زیرا در اسلام مهر به هیچ وجه جنبه ی بها و قیمت کالا ندارد و بهترین دلیل آن همان صیغه ی عقد ازدواج است که در آن رسما مرد و زن به عنوان دو رکن اساسی پیمان ازدواج به حساب آمده اند، و مهر یک چیز اضافی و در حاشیه قرار گرغته است،  به همین دلیل اگر چه در صیغه ی عقد اسمی از مهر نبرند، عقد باطل نیست،  .

پی نوشت:
1) دکتر حسن صفایی، حقوق خانواده، ج 2، قم، دادگستر، 1378، ص 148 و همچنین ر . ش به لغتنامه ی دهخدا ذیل واژه های مهر و مهریه .
2) دکتر محمد خزائلی، احکام قرآن، ج 1، تهران، جاویدان، 1353، ص 47 .
3) ر . ش: فرهنگ موضوعی قرآن مجید . تالیف کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی .
4) دکتر محمد خزائلی، احکام قرآن، پیشین، ص 47 .
5) مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، پیشین، ص 187 .
6) سوره ی مبارکه، بقره آیه ی 237 .
7) و آتوا النساء صدقاتهن نحلة »
8) مرتضی مطهری، پیشین .
9) محمد خزائلی، احکام القرآن، پیشین، ص 47 .
10) مرتضی مطهری، پیشین، ص 47 .
11) وسائل، ج 14، ص 604 .
12) سوره ی مبارکه نساء آیه 4 .
13) وافی/نکاح/110 .
14) وسائل، ج 14، ص 26 .
15) محمد خزائلی، پیشین، ص 48 .
16) محمد خزائلی، پیشین، ص 48 .
17) علامه برقعی، احکام القرآن، قم، مطبوعاتی عطایی، ص 608 .
18) آیت الله ناصر مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، ج 3، قم، مدرسه ی الامام امیرالمؤمنین، مطبوعاتی هدف، ص 263،
 19 ) مجله: شمیم یاس-شهریور 1382، شماره 6 - زهره قادری ، صفحه 10