چهل حدیث شمیم تربیت

۲۷ مهر ۱۴۰۱ 0 معارف

1. پنــد

قالَ لُقمانُ :

يا بُنَىَّ،... وَ عَلَيْكَ بِالْمَوْعِظَةِ فَاعْمَلْ بِها فَاِنَّها عِنْدَ الْعاقِلِ اَحْلَى مِنَ الْعَسَلِ الشَّهْدِ وَهِىَ عَلَى السَّفِيهِ اَشَقُّ مِنْ صُعُودِ الدَّرَجَةِ عَلَى الشَّيْخِ الكَبِير.

[ارشاد القلوب: ص 72، باب 18]

لقمان حکيم: فرزندم! بر تو باد پند و اندرز؛ پس به آن عمل كن، كه اندرز براى دانا از عسل گواراتر و براى نادان از بالا رفتن پيرمرد از نردبان دشوارتر است.

ز پند مردم دانا متاب سر، هرگز

كه از نصيحت دانا ضررنخواهى ديد

نشاط دور جوانى به كام دل درياب

كه نوبهار جوانى دگر نخواهى ديد

(رسا)

2. ادب

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، إِبدَأ النّاسَ بِالسَّلامِ وَ المُصافَحـَةِ قَبـْلَ الكَـلامِ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 429، ح 23]

لقمان حکيم:فرزندم! در برخورد مردم با سـلام آغاز كن و در دست دادن قبل از گفتگو پيشقدم شو.

از خدا جوييم توفيق ادب

بى ادب محروم ماند از لطف رب

بى ادب تنها نه خود را داشت بد

بلكه آتش در همه آفاق زد

(مولوى)

3. ســكوت

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِنْ كُنْتَ زَعَمْتَ اَنَّ الكَلامَ مِنْ فِضَّةٍ فـَاِنَّ السُّـكُوتَ مِنْ ذَهَـبٍ.

[ (امام صادق عليه السلام) اصول كافى: ج 2، ص 114، ح 6]

لقمان حکيم:فرزندم! اگر مى پندارى كه سخن از نقره است؛ همـانا سـكوت از طـلاسـت.

تا نيك ندانى كه سخن عين صوابست

بايد كه به گفتن دهن از هم نگشايى

گر راست سخن گويى و در بند بمانى

به زانكه دروغت دهد از بند رهايى

(سعدى)

4. نشـانه هـا

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، لِكُلِّ شَى ءٍ عـَلامَةٌ يُعْـرَفُ بِهـا وَاِنَّ لِلدِّينِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: العِفَّةُ وَ العِلْمُ وَ الحِلْمُ.

[ (امام صادق عليه السلام) بحارالانوار: ج 13، ص 420، ح 14]

لقمان حکيم:فرزندم! هر چيزى نشانه اى دارد كه با آن شناخته مى شود و دين سه نشانه دارد: * پاكدامنى * دانش * بردبارى

اى نسخه اسرار الهى كه تويى

وى آينه جمال شاهى كه تويى

بيرون زتونيست هرچه درعالم هست

ازخود بطلب هرآنچه خواهى كه تويى

(نجم الدين رازى)

5. چهار سخن از چهارصد پيامبر

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِعْلَمْ اَنِّى خَدَمْتُ اَرْبَعْمِائةَ نَبِىِّ، وَاَخَذْتُ مِنْ كَلامِهِمْ أرْبَعَ كَلِماتٍ، وَهىَ:

اِذا كُنْتَ فِى الصَّلوةِ فَاحْفَظْ قَلْبَكَ.

اِذا كُنْتَ عَلَى المائِدَةِ فاحْفَظْ حَلْقَكَ.

وَ اِذا كُنْتَ فِى بِيتِ الغَيْرِ فَاحْفَظْ عَيْنَكَ.

وَ اِذا كُنْتَ بَيْنَ الخَلْقِ فَاحْفَظْ لِسانَكَ.

[المواعظ العددية: 238 (باب الرابع)]

لقمان حکيم:فرزندم! بدان كه من چهارصد پيامبر را خدمت كردم و در كلام آنها چهار كلمه دريافتم:

* هر گاه در نمازى دلت را حفظ كن.

* هر گاه بر سفره اى گلويت را حفظ كن.

* هرگاه در خانه كسى هستى چشمانت را حفظ كن.

* هر گاه در بين مردمى زبانت را حفظ كن.

نگويند از سر بازيچه حرفى

كزان پندى نگيرد صاحب هوش

و گر صد باب حكمت پيش نادان

بخوانند آيدش بازيچه درگوش

(سعدى)

6. رشــد

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِنْ تَأَدَّبْتَ صَغيرا انْتَفَعْتَ بِهِ كَبِيرا…

[ (امام صادق عليه السلام) بحارالانوار: ص 13، ج 419، ح 13]

لقمان حکيم:فرزندم! اگر در كودكى ادب آموختى در بـزرگى از آن بهـره مى بـرى.

هر كه در خرديش ادب نكنند

در بزرگى فلاح از او برخاست

چوب تر را چنانكه خواهى پيچ

نشود خشك، جز به آتش راست

(سعدى)

7. خوش خلقى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِيّاكَ و الضَّجَرَ وَ سُوْءَ الخُلْقِ وَ قِلَّةَ الصَّبْرِ فَلا يَسْتَقِيمُ عَلَى هذِهِ الخِصالُ صاحِبٌ

وَ اَلْزِمْ نَفْسـَكَ التُّـؤَدَةَ فِى اُمُـورِكَ

وَ صَبـِّرْ عَلى مَؤُناتِ الاِخْوانِ نَفْسَكَ

وَ حَسِّنْ مَـعَ جَمِيعِ النّاسِ خُلْقَـكَ.

[ (امام صادق عليه السلام) بحارالانوار: ج 13، ص 419، ح 14]

لقمان حکيم: فرزندم! مبادا بى قرار و بداخلاق و كم حوصله باشى زيرا با داشتن اين خصلت ها هيچ دوستى برايت باقى نمى ماند. نفس خود را وادار كن تا در امور شكيبا باشد. در رفـع مشـكلات بـرادرانت تحمّـل نما و با همه مردم اخلاق نيك داشته باش.

حاصل نشود رضاى سلطان

تا خاطر بندگان نجويى

خواهى كه خداى برتوبخشد

با خلق خداى كن نكويى

(سعدى)

8. بـدهـكارى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِيّاكَ اَنْ تَسْتَدِيْنَ فَتَحْزَنَ مِنَ الدَّيْنِ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 427، ح 22 (اوزاعى)]

لقمان حکيم:فرزندم! از قرض گرفتن بپرهيز، كه از بدهى اندوهگين مى شوى.

دست طلب چو پيش كسى مى كنى دراز

پُل بسته اى كه بگذرى از آبروى خويش

(صائب)

9. بى‌نيــازى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِجْعـَلْ غِناكَ فِى قـَلْبِكَ وَ اِذا افْتَقَرْتَ فَلاتُحَدِّثْ النّاسَ بِفَقْرِكَ فَتَهُونَ عَلَيْهِمْ وَ لكِنَ اِسْـأَلِ اللّه َ مِنْ فَضـْلِهِ.

[ارشاد القلوب: 72]

لقمان حکيم:فرزندم! بى نيازى را در دلت قرار ده و هر گاه نيازمند شدى مردم را از آن آگاه مكن كه نزد آنان بى ارزش مى شوى بلكه از درياى بركت خدا بخواه.

عمر گرانمايه درين صرف شد

تا چه خورم صيف و چه پوشم شتا

اى شكم خيره به نانى بساز

تا نكنى پشت به خدمت دو تا

(سعدى)

10. پرهـيزكارى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ... عَلَيْكَ بِالتَّقْوَى فَاِنَّهُ أرْبَحُ التِّجارَاتِ وَ اِذا اَحْدَثْتَ ذَنْبَا فَاَتْبِعُهُ بِالاسْتِغْفارِ وَ النَّدَمِ وَ العَـزْمِ عـَلَى تَرْكِ العَـوْدِ لِمِثْلِهِ.

[ارشاد القلوب: 72]

لقمان حکيم: فرزندم! بر تو باد به پرهيزگارى كه سودمندترين معامله است و اگر گناهى از تو سرزد در پى آمرزش و پشيمانى باش و بررهايى دوباره از مانند آن بكوش.

اى درونت برهنه از تقوى

كز برون جامه ريا دارى

پرده هفت رنگ در مگذار

تو كه در خانه بوريا دارى

(سعدى)

11. بـازگشـت

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، لا تُؤَخَّرِ التَّوْبَةَ فَاِنَّ المَوْتَ يَأْتِى بَغْتَةً،... لا تَشْمَتْ بِالْمَوْتِ و لا تَسْخَرْ بِالمُبْتَلَى وَ لا تَمْنَع بالْمَعرُوفَ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 426، ح 21]

لقمان حکيم:فرزندم! توبه و بازگشت به خدا را به تأخير ميانداز كه مرگ، ناگهان فرا مى رسد. مرگ را سرزنش و گرفتار را مسخره مكن و از نيكى جلوگيرى مكن.

بنده همان به كه زتقصيرخويش

عذر به درگاه خداى آورد

ورنه سزاوار خداونديش

كس نتواند كه بجاى آورد

(سعدى)

12. بيـم و اميـد

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، خَفِ اللّه َ خِيْفَةً لَوْ جِئْتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَيْنِ لَعَذَّبَكَ وَ ارْجُ اللّه َ رَجاءً لَوْ جِئْتَهُ بِذُنُوبِ الثَّقَلَيْن لَرَحِمَكَ.

[ (امام صادق عليه السلام) بحارالانوار: ج 70، ص 352، ح 1]

لقمان حکيم:فرزندم! از خداوند چنان بترس كه اگر نيكى جن و انسان را به پيشگاهش ببرى تو را كيفر كند و به خدا چنان اميدوار باش كه اگر گناهان جن و انسان را به نزد او ببرى اميد آمرزش داشته باشى.

گر بمحشر خطاب قهر كنند

انبيا را چه جاى معذرتست

پرده از روى لطف گو بردار

كاشقيا را اميد مغفرتست

(سعدى)

13. خواهـش دل

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِنـْهَ النـَّفْسَ عـَنِ هَواها فَاِنَّكَ اِنْ لَمْ تَنْهَ النَّفْسَ عَن هَواها لَـمْ تـَدْخـُلِ الجَنـَّةَ وَ لَمْ تـَرَها.

[بحارالانوار: ج 13، ص 429، ح 23 (اوزاعى)]

لقمان حکيم: فرزندم! نفس خود را از هوس ها بازدار؛ زيرا اگر چنين نكنى نه به بهشت مى روى و نه آن را مى بينى.

چو هر ساعت از تو بجايى رود دل

بتنهايى اندر، صفايى نبينى

ورت جاه و مالست و زرع و تجارت

چو دل با خدا نيست خلوت نشينى

(سعدى)

14. هـم انـديشى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، شـاوِرِ الكَبِـيرَ وَ لا تَسْتَحيِ مِنْ مُشاوَرَةِ الصَّغِيْرِ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 428، ح 23 (اوزاعى)]

لقمان حکيم: فرزندم! با بزرگان به مشـورت پـرداز و از مشاوره با كم سالان خجالت مكش.

مشورت رهبر صواب آيد

در همه كار مشورت بايد

كار آن كس كه مشورت نكند

نادره باشد، ار صواب آيد

(ناصر خسرو)

15. تجــربه

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِنَّ الدُّنيا بَحْرٌ عَمِيْقٌ هَلَكَ فِيْها بَشَرٌ كَثِيرٌ، تَزَوَّدْ مِنْ عَمَلِها، وَ اتَّخِذْ سَفِيْنَةً حَشْوُها تَقْوَى اللّه ِ ثُمَّ ارْكَبْ لُجَجَ الفُلْكِ تَنْجُ وَ انّى لَخائِفٌ اَنْ لا تَنْجُوَ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 427، ح 22 (اوزاعى)]

لقمان حکيم: فرزندم! دنيا درياى ژرفى است كه انسان هاى زيادى در آن غرق شده اند. از كار در دنيا توشه برگير و كشتى اى برگزين كه بارش پرهيزگارى باشد. سپس بر امـواج دريـا سوار شو تا نجـات پيـدا كنى؛ و من مى ترسم كه نجات پيدا نكنى.

مرد هنرمند هنر پيشه را

عمر دو بايست در اين روزگار

تا به يكى تجربه آرد به دست

با دگرى تجربه بندد به كار

(سعدى)

16. ميــانه‌روى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، لا تـُكالِبِ النـّاسَ فَيَمْقـُتُوكَ وَ لا تَكُنْ مَهِيْنا فَيُذِلُّوكَ وَ لا تَكُنْ حُلْوا فَيأْكُلُوكَ وَ لا تـَكُنْ مـُرّا فَيـَلفِظُوكَ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 429، ح 23 (اوزاعى)]

لقمان حکيم:فرزندم! با مردم درگير مشو كه منفور مى شوى و خود را سبك مكن كه ذليل شوى. وخود را شيرين مكن كه خورده شوى. و خود را تلخ مكن كه كنار گذاشته شوى.

تا توانى درون كس مخراش

كاندرين راه خارها باشد

كار درويش مستمند برآر

كه ترا نيز كارها باشد

(سعدى)

17. ره‌تـوشــه

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِجْعَلْ فِى اَيَّامِكَ وَ لَيالِيْكَ وَ ساعاتِكَ نَصِيبا لَكَ فِى طَلَبِ الْعِـلْمِ، فَانَّكَ لَنْ تَجِدَلَكَ تضييعا مِثْلَ تَرْكِهِ.

[ (امام صادق عليه السلام) بحارالانوار: ج 13، ص 415، ح 7]

لقمان حکيم:فرزندم! در روزها و شب ها و لحظه هايت، سهمى براى دانش پژوهى قرار ده، زيرا هيچ از دست رفتنى همانند از دست رفتن دانش نيست.

چنين گفت پيغمبر راستگوى

ز گهواره تا گور دانش بجوى

ز دانش در بى نيازى بجوى

و گر چند از او سختى آيد به روى

(فردوسى)

18. دوســتى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِتَّخِذْ اَلْفَ صَدِيْقٍ و اَلْفٌ قَلِيلٌ وَ لا تَتَّخِذْ عَدُوّا واحِدا، وَ الواحِدُ كَثِيرٌ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 414، ح 4 (حسن صفار)]

لقمان حکيم: فرزندم! هزار دوست بگير كه هزار هم كم است و يك دشمن هم مگير كه يكى از آن هم زياد است.

دوست مشمار آنكه در نعمت زند

لاف يارى و برادر خواندگى

دوست آن دانم كه گيرد دست دوست

در پريشان حالى و درماندگى

(سعدى)

19. نـاســزا

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، لا تَشْتِـمِ النّـاسَ فَتَكُونَ اَنْتَ الَّذِى شَتَمْتَ اَبَوَيْكَ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 430، ح 23]

لقمان حکيم: فرزندم! مــردم را نـاسـزا مـگو تا سبب دشنام به پدر و مادر خود نگردى.

پسرى را پدر وصيت كرد

كاى جوان بخت، ياد گير اين پند

هر كه با اهل خود وفا نكند

نشود دوست روى و دولتمند

(سعدى)

20. دزدى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ،... إنّ السّارِقَ اِذا سَرَقَ حَبَسَهُ اللّه ُ مِن رِزْقِهِ وَ كَانَ عَلَيْهِ إثْمُهُ، وَ لَوْ صَبَرَ لَنالَ ذلِكَ، وَ جاءَهُ مِنْ وَجْهِهِ.

[ (امام سجاد عليه السلام) بحارالانوار: ج 13، ص 421، ح 15]

لقمان حکيم:فرزندم! دزد، هر گاه دزدى مى كند، خداوند او را از روزى باز مى دارد و گناهش بر خود اوست و اگر شكيبا باشد روزى به سوى او بيايد.

به گاه فقر توانگر نماى همت باش

كه گرچه هيچ ندارى، بزرگ دارندت

نه آنكه با همه هستى شوى ضعيف مزاج

كه گر شوى تو چو قارون، گدا شمارندت

(ابن يمين)

21. نيــم رخ

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِيّـاكَ وَ التَّقَنُّـعَ فَاِنّها مَخُوفَةٌ بِاللَّيْلِ مَذَلَّةٌ بِالنَّهارِ.

[ (رسول اللّه صلي الله عليه و آله) كنز العمال: 15/308/41149]

لقمان حکيم:فرزندم! از چهره پوشى بپرهيز كه مايه ترس در شب، خوارى در روز است.

دلا معاش چنان كن كه گر بلغزد پاى

فرشته است به دولت، دعا نگهدار

وفا و عهد نكو باشد ار بياموزى

وگرنه هركه تو بينى ستمگرى داند

(سعدى)

22. دانـش انـدوزى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، جالِسِ العُلَماءَ وَ زاحِمْهُمْ بِرُكْبَتَيْكَ، فَاِنَ اللّه َ عَزّوَجَلّ يُحْيِى القُلُوبَ بِنُورِالحِكْمَةِ كَمـا يُحْيِى الاَرْضَ بِوابـِلِ السَّمـاءِ.

[بحارالانوار: ج 1، ص 204، ح 22]

لقمان حکيم: فرزندم! همنشين دانشمندان باش و نزدشان زانو بزن كه خداوند دل ها را به نور حكمت زنده مى گرداند همان گونه كه زمين را به باران زياد زنده مى سازد.

اميد عافيت آنگه بود موافق عقل

كه نبض را به طبيعت شناس بنمايى

بپرس هر چه ندانى كه ذُلّ پرسيدن

دليل راه تو باشد بعز دانايى

(سعدى)

23. امـانـت دارى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، عَلَيْكَ بِاَداءِ الاَمانَةِ تَسْلَمْ لَكَ دُنْياكَ وَآخِرَتُكَ وَكُنْ اَمِيْنا تَكُنْ غَنِيّا، فاِنّ اللّه َ تَعالى لايُحِبُّ الخائِنينَ.

[ (امام باقر عليه السلام) بحارالانوار: ج 13، ص 416، ح 9]

لقمان حکيم:فرزندم! امانت را بپرداز تا دنيا و آخرت تو سالم بماند و امين باش تا بى نياز گردى كه خداوند خيانتكاران را دوست ندارد.

خداترس بايد امانت گذار

امين كز تو ترسد امينش مدار

امين بايد ازداور انديشناك

نه از رفع ديوان و زجر و هلاك

(سعدى)

24. سـحرخــيزى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، لا يَكُنِ الدِّيْكُ أَكْيَسَ مِنْكَ وَ اَكْثَرَ مُحافَظَةً عَلَى الصَّلَواة. اَلا تَراهُ عِنْدَ كُلِّ صَلاةٍ يُؤذِّنُ لَها وَبِالأَسْحارِ يُعْلِنُ بِصَوْتِهِ وَ اَنْتَ نائِمٌ.

[ارشاد القلوب: ص 72 (باب 18)]

لقمان حکيم:فرزندم! مبادا خروس از تو زرنگتر باشد و مواظب تر بر نمازها. آيا نمى بينى كه براى هر نماز اذان مى گويد و در سحرها با بانگ بلند خبر مى دهد و تو در خواب هستى .

هنگام سپيده دم خروس سحرى

دانى كه چرا همى كند نوحه گرى

يعنى كه نمودند بر آيينه صبح

كز عمر شبى گذشت و تو بى خبرى

(خيام)

25. فـرمـانبـرى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِنّه لَيْسَ كُلُّ مَنْ قالَ: اغْفِرْلِى غُفِرَ لَهُ، اِنّهُ لا يُغْـفَرْ اِلاّ لِمَنْ عَمِلَ بِطاعَةِ رَبِّـهِ.

[بحارالأنوار: ج 13، ص 428، ح 23 (اوزاعى)]

لقمان حکيم:فرزندم! اين گونه نيست كه هر كس گفت «پروردگارا مرا ببخش»، بخشيده شود، همانا كسى بخشيده شود كه پروردگارش را اطاعت نمايد.

عذر تقصير خدمت آوردم

كه ندارم به طاعت استظهار

عاصيان از گناه توبه كنند

عارفان از عبادت استغفار

(سعدى)

26. پُـرخـورى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِذا امْتَلأَتِ المِعـْدَةُ نامَتِ الفِـكْرَةُ، وَ خَرِسَتِ الْحِكْمَةُ وَ قَعَدَتِ الاَْعْضاءُ عَنِ العِبادَةِ.

[تنبيه الخواطر: ج 1، ص 102]

لقمان حکيم: فرزندم! هرگاه شكم پر شود انديشه فرو مى خوابد وحقيقت گنگ مى شود و بدن از عبادت باز مى ماند.

اندرون از طعام خالى دار

تا درو نور معرفت بينى

تهى از حكمتى بعلت آن

كه پُرى از طعام تا بينى

(سعدى)

27. رحـمت خــدا

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِنّ النّارَ تُحِيْـطُ بِالعالَمِيْنَ كُلِّـهِمْ فَلا يَنْجُوْ مِنْها اَحَدٌ اِلاّ مَنْ رَحِمَهُ اللّه ُ وَ قَرَّبَهُ مِنْهُ.

[بحارالأنوار: ج 13، ص 430، ح 23 (اوزاعى)]

لقمان حکيم:فرزندم! آتش جهنم بر هـمه جهـانيان تسلط دارد و هيچ كس از آن نجات نمى يابد مگر كسى كه خداوند او را رحمت كند و او را به خودش نزديك گرداند.

با رحمت تو من از گنه ننديشم

با توشه تو ز رنج ره ننديشم

گر لطف توام سفيد روگرداند

يك ذره ز نامه سيه ننديشم

(خيّام)

28. مــرز دنيـا

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، لا تَدْخُلْ فِى الدُّنيا دُخُولاً يَضُرُّ بآخِرَتِكَ وَ لا تَتْـرُكْها تَرْكا، تَكُونُ كَلاًّ عَلَى النّـاسِ.

[بحارالانوار: ج 73، ص 124، ح 112]

لقمان حکيم:فرزندم! در امور دنيا چنان وارد نشو كه به آخرتت آسيب برساند و نيز آن چنان كنارگيرى مكن كه سربار ديگران شوى.

اگر دنيا نباشد دردمنديم

و گر باشد به مهرش پاى بنديم

حجابى زين درون آشوب ترنيست

كه رنج خاطرست ارهست وگرنيست

(سعدى)

29. همسـفر

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، تَعَلَّمْتُ بِسَبْعَةِ آلافٍ مِنَ الحِكْمَةِ فَاحْفَظْ مِنْها اَرْبَعَةً وَ مُر مَعِىَ اِلى الجَنَّةِ: اُحْـكُمْ سَفِينَتَكَ فـَاِنّ بَحْـرَكَ عَمِيْقٌ وَ خَفِّفْ حِمْلَكَ فَاِنّ العَقَبَةَ كَؤُوْدٌ وَ اَكْثِرِ الـزَّادَ فـَاِنّ السَّفـَرَ بَعيدٌ وَاَخْلِصِ العَمَلَ فَاِنّ النّاقِدَ بَصِيْرٌ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 431، ح 23 (اوزاعى)]

لقمان حکيم:فرزندم! من هفت هزار حكمت ياد گرفتم و تو چهار حكمت از آن را حفظ كن تا به همراه من به بهشت بيايى، كشتى خودت را محكم ساز كه درياى تو بسيار عميق است. بار خود را سبك ساز كه گردنه سختى در پيش رو دارى. توشه زيادى همراه خود داشته باش زيرا مسافرت درازى در پيش دارى. عمل را خالص گردان زيرا آنكه اعمالت را مى سنجد به همه چيز آگاه است.

بدين پنج روز اقامت مناز

به انديشه تدبير رفتن بساز

كرا سيم و زر ماند وگنج ومال

پس از وى به چندى شود پايمال

(سعدى)

30. فـاسـدان

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِيّاكَ وَ مُصاحَبَةَ الفُسّاقِ، هُمْ كَالْكِلابِ اِنْ وَجَدُوا عِنْدَكَ شَيْئا اَكَلُوهُ وَ اِلاّ ذَمُّوكَ وَ فَضَحُوكَ، وَ اِنَّما حُبُّهُمْ بَيْنَهُمْ ساعَةٌ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 428، ح 23 (اوزاعى)]

لقمان حکيم:فرزندم! از همنشينى با بدان بپرهيز زيرا آنان مانند سگانند اگر چيزى نزد تو پيدا كردند، مى خورند وگرنه تو را مسخره و رسوا سازند و دوستى ميانشان لحظه اى بيش نيست.

با بدان كم نشين كه صحبت بد

گرچه پاكى، تو را پليد كند

آفتاب بدين بزرگى را

لكه اى ابر ناپديد كند

(سعدى)

31. خـويشتـندارى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اَغْنَى النّـاسِ مَنْ قَنَع بِمـا فِى يـَدَيْهِ وَاَفْقَرُهُمْ مَنْ مَدَّ عَيْنَيْهِ اِلَى ما فِى اَيْدِى النّاسِ... اِرْضَ بِما قَسَمَ اللّه ُ لَكَ فَاِنّهُ سُبْحـانَهُ يَقُـولُ: أَعْـظَمُ عِبـادِى ذَنْبـا مَنْ لَمْ يَرْضَ بِقَضـائى وَلَمْ يَشْـكُر نَعْمائى وَلَمْ يَصْبـِرْ عَلَى بـَلائى.

[ارشادالقلوب:73]

لقمان حکيم: فرزندم! بى نيازترين انسان كسى است كه به آنچه در دست دارد خشنود است و نيازمندترين شخص كسى است چشمش به دست مردم خيره مانده است و فرمود: به آنچه خدا قسمت مى كند راضى باش كه خداى سبحان مى فرمايد: گناه كارترين بندگان من كسى است كه به تقدير من راضى نشود و نعمت هاى من را قدردانى نكند و بر بلاها شكيبايى نكند.

اى قناعت، توانگرم گردان

كه وراى تو هيچ نعمت نيست

گنج صبر، اختيار لقمان است

هر كه را صبر نيست حكمت نيست

(سعدى)

32. صـميمـيت

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، لا تَقْتَرِبْ فَيَكُونَ اَبْعَدَ لَكَ وَ لاتَبْعُدْ فَتُهانَ، كُلُّ دابـَّةٍ تُحِبُّ مِثْلَها وَ ابْنُ آدَمَ لا يُحِبُّ مِثْلَهُ.

[ (امام باقر عليه السلام) بحارالانوار: ج 13، ص 417، ح 11]

لقمان حکيم: فرزندم! صميمى مشو كه دورتر مى شوى و دورى نگزين كه خوار مى شوى هر جنبنده اى همانند خود را دوست مى دارد، اما فرزند آدم هم نوع خود را دوست نمى دارد.

شبانى با پدر گفت اى خردمند

مرا تعليم ده پيرانه يك پند

بگفتا؛ نيك مردى كن نه چندان

كه گردد خيره، گرگِ تيزدندان

(سعدى)

33. نيـك انـديشى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِتَّقِ النَّظَرِ اِلى ما لا تَمْلِكُهُ وَاَطِلْ التَّفَكُّرِ فِى مَلَكُوتِ السّماواتِ وَالْأرْضِ وَالْجِبالٍ وَ ما خَلَقَ اللّه ُ فَكَفَى بِهذا واعِظا لِقَلْبِكَ.

[بحارالانوار: ج 713، ص 431، ح 23]

لقمان حکيم: فرزندم! از توجه به آنچه در اختيار ندارى بپرهيز و انديشه را به ملكوت آسمانها و زمين و كوه ها و آفرينش خداوند سوق ده كه اين پند براى دل تو بس است.

اى برادر تو همين انديشه اى

ما بقى خود استخوان و ريشه اى

گر بود انديشه ات گل گلشنى

ور بود خارى، تو هيمه گلخنى

(مولوى)

34. وظيـفه شنـاسى

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِنّكَ لَمْ تُكَلَّفْ اَنْ تَشِيْلَ الجِبالَ وَ لَمْ تُكَلَّفْ ما لاتُطِيْقُهُ فَلاتَحْمِلْ البَلاءَ عَلَى كَتِفِكَ وَ لاتَذْبَحْ نَفْسَكَ بِيَدِكَ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 428، ح 23 (اوزاعى)]

لقمان حکيم:فرزندم! تو مجبور نيستى كوه ها را بلند كنى و وظيفه ندارى كه كار طاقت فرسا انجام دهى پس مشكلات را بر دوشت بار مكن و خود را به دست خودت هلاك مكن.

بس بگرديد و بگردد روزگار

دل به دنيا درنبندد هوشيار

اى كه دستت مى رسد كارى بكن

پيش از آن كز تو نيايد هيچ كار

(سعدى)

35. نيــايـش

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اَقِمِ الصَّلاةَ مثل الصلاة فِى دينِ اللّه ِ كَمَثَلِ عَمودِ الفُسْطاطِ فَاِنّ العَمُودَ اِذا اسْتَقَامَ نَفَعَتِ الاَطْنابُ و الاَوْتادُ وَ الظِّلالُ وَ اِنْ لَمْ يَسْتَقِمْ لَمْ يَنْفَعْ وَتدٌ وَ لاطُنُبٌ و لاظِلالٌ.

[بحارالانوار: ج 13، ص 432، ح 24]

لقمان حکيم:فرزندم! نماز برپادار كه نماز در دين خدا همانند ستون خيمه است اگر ستون برپا باشد ريسمان وميخ و سايه فايده دارد و اگر برپا نباشد ميخ و ريسمان و سايه، بهره اى ندارد.

گر بخواهى كلام حق شنوى

باز كن پيش روى خود قرآن

ور بخواهى به حق سخن گويى

روى سوى قبله كن، نماز بخوان

(بقا)

36. رســتاخـيز

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِنْ تَكُ فِى شَكٍّ مِنَ المَوْتِ، فَارْفَعْ عَنْ نَفْسِكَ النَّوْمَ وَ لَنْ تَسْتَطِيْعَ ذَلِكَ وَ اِنْ كُنْتَ فِى شَكٍّ مِنَ البَعْثِ، فَادْفَعْ عَنْ نَفْسِكَ الاِنْتِباهَ وَ لَنْ تَسْتَطِيْعَ ذَلِكَ، فَاِنّكَ اِذا فَكَّرْتَ عَلِمْتَ اَنّ نَفْسَكَ بِيَدِ غَيْرِكَ وَ اِنّما النَّوْمُ بِمَنْزِلَةِ الْمَوْتِ وَ اِنّما الْيَقْظَةُ بَعْدَ النَّوْمِ بِمَنْزِلَةِ البَعْثِ بَعْدَ المَوْتِ.

[ (امام باقر عليه السلام)بحارالانوار: ج 13، ص 417، ح 11]

لقمان حکيم:فرزندم! اگر از مرگ در شكى، خواب را از خودت دور كن، ولى قدرت اين را ندارى و اگر در قيامت شك دارى، بيدارى را از خودت دور كن ولى نيروى اين را ندارى. پس تو اگر در اين بيانديشى مى دانى كه جانت در دست ديگر است و خواب مانند مرگ است و بيدارى پس از خواب، مانند برخاستن پس از مرگ است.

جهان اى برادر نماند به كس

دل اندر جهان آفرين بند وبس

چو آهنگ رفتن كند جان پاك

چه بر تخت مُردن چه بر روى خاك

(سعدى)

37. قســمت

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اِن اِحْتَجْتَ اِلى السُّلْطانِ فَلا تُكْثِرِ الالحاحَ عَلَيْهِ وَ لا تَطْلُبْ حاجَتَكَ مِنْهُ اِلاّ فِى مَواضِعِ الطَّلَبِ وَذلِكَ حِيْنَ الرِّضا وَ طِيْبِ النَّفْسِ وَ لا تَضْجَرَنَّ بِطَلَبِ حاجَةٍ فَاِنّ قَضَاءَها بِيَدِ اللّه ِ وَ لَها اَوْقاتٌ وَ لكِنِ ارْغَبْ اِلَى اللّه ِ وَسَلْهُ وَ حَرَّكْ اَصابِعَكَ اِلَيْهِ…

[ (امام صادق عليه السلام) بحارالانوار:ج13،ص420،ح14]

لقمان حکيم: فرزندم! اگر به پادشاه محتاج شدى، نزد او پافشارى مكن و از او، مگر در وقت نياز، چيزى طلب مكن و اين، هنگام رضايت و آرامش جان است و خودت را به حاجت خواهى خسته مكن زيرا انجام آن به دست خداست و براى آن زمان هايى است. ولى به سوى خدا اشتياق پيدا كن، از او درخواست كن و انگشتانت را به سوى او حركت بده.

رزق اگر چند بى گمان برسد

شرط عقل است جستن از درها

ورچه كس بى اَجَل نخواهد مرد

تو مرو در دهان اژدرها

(سعدى)

38. شـش گـوهــر

قالَ لُقمانُ:

يا بُنَىَّ، اَحُثُّكَ عَلَى سِتِّ خِصالٍ لَيْسَ مِنْها خِصْلَةٌ اِلاّ وَ هِىَ تُقَرّبُكَ اِلى رِضْوان اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ وَ تُباعِدُكَ مِنْ سَخَطِهِ:

الأُوْلى: اَنْ تَعْبُدَ اللّه َ لا تُشْرِكَ بِهِ شَيْئا

الثّانِيَةُ: الرِّضَا بِقَدَرِ اللّه فيما اَحْبَبْتَ وَ كَرِهْتَ

الثّالِثَةُ: اَنْ تُحِبَّ فِى اللّه ِ وَ تُبْغِضَ فِى اللّه ِ

الرّابِعَةُ: أنْ تُحِبَّ للنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَتَكْرَهُ لَهُمْ ما تَكْرَهُ لِنَفْسِكَ

الخامِسَةُ: تَكْظِمُ وَ تُحْسِنُ اِلى مَن اساءَ اِلَيْكَ

السّادِسَةُ: تَرْكُ الهَوى وَ مُخالَفَةُ الرَّدَى…

[بحارالانوار: ج 78، ص 457، ح 26]

لقمان حکيم: فرزندم! تو را به شش ويژگى تشويق مى كنم كه به هر يك از آنها رضايت خدا را نزديك مى سازد و از خشم او دور مى كند: * عبادت خدا كنى و با چيزى به او شرك نورزى؛ * رضايت به قسمت خدايى باشد، چه دوست بدارى يا ناخشنود باشى؛ * دوستى و دشمنى تو براى خدا باشد؛ * آنچه براى خودت دوست مى دارى، دوست بدارى براى مردم و آنچه براى خودت ناپسند مى دانى ناپسند بدانى براى مردم؛ * به كسى كه با تو بدى مى كند بردبارى و خوبى نمايى؛ * دورى از هوس و جدايى از پستى ها.

مهترى، در قبول فرمان است

هر كه سيماى راستان دارد

ترك فرمان دليل حرمانست

سر خدمت بر آستان دارد

(سعدى)