تنبیه بدنی کودکان، آری یا خیر؟

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

رسول اكرم (صلّى الله عليه و آله) درباره تنبیه فرزند فرمودند:
«لا تضربه واهجُره و لا تُطل»؛ كودك را نزن ، بلكه با او قهر كن ولى نه به مدت طولانى . (كافی ج7، ص268)
پاسخ:سؤال 1ـ آثار منفی تنبیه بدنی کدامند؟

تنبیه بدنی به جز در موارد استثنایی و با رعایت شرایط، راهکار مناسبی برای تربیت نیست؛ چرا که انسان با پند ادب می‏‌شود و کتک، مخصوص چارپایان است. امام علی (علیه السلام) می‏‌فرماید: «فان العاقل یتّعظ بالادب و البهائم لا تتّعظ الا بالضرب».[1]
آثار منفی تنبیه بدنی:
1. تحقیر شخصیت:
کودک یا نوجوانی که کتک می‏‌خورد، شخصیتش تحقیر می‏‌شود و کسی که به شخصیت او توهین شود، امیدی به خیرش نیست و دیگران از شر او در امان نخواهند بود. چنانکه در روایات آمده: «من هانت علیه نفسه فلا ترج خیره». [2] «من هانت علیه نفسه فلا تأمن شره». [3]
2. ایجاد روحیه‏‌ی تسلیم پذیری:
تنبیه بدنی، فرزند شما را تو سری خور بار می‏‌آورد و در آینده، به دیگران نیز اجازه خواهد داد به او زور بگویند و قدرت دفاع از حق خود را نخواهد داشت.
3. کینه‏‌ی تنبیه کننده:
کودک، کینه‏‌ی تنبیه کننده را به دل می‏‌گیرد و در آینده به شکل‏‌های گوناگون (درس نخواندن، سهل‏‌انگاری در عبادت، بی‏‌نظمی، اعمال خلاف و...) از او انتقام می‏‌گیرد.
اربابی به نوکر خود قول داد دیگر او را نیازارد و وقتی نوکر اطمینان یافت که ارباب راست می‏‌گوید، با لبخندی بر لب و در کمال سادگی گفت: پس، از این به بعد، من هم در سوپ شما آب دهان نمی‏‌اندازم.
4. ماهر کردن مجرم در جرم:
برخلاف تصور برخی والدین که ادعا می‏‌کنند با کتک، رفتار خلاف فرزند را اصلاح کرده‏‌اند، این گونه نیست؛ بلکه او را در ارتکاب جرم، ماهرتر می‏‌کنند و با تنبیه بدنی، به او می‏‌آموزند که در ارتکاب عمل خلاف، دقت بیشتری داشته باشد تا به دام نیفتد.
5. اضطراب:
کودک یا نوجوان، دائم مضطرب است که نکند بر اثر عمل مشابهی، دوباره به ویژه در حضور دیگران تنبیه شود.
6. از بین رفتن اعتماد به نفس:
فرزندی که دائم تنبیه می‏‌شود، اعتماد به نفس خود را از دست می‏‌دهد و شهامت انجام کارهای بزرگ را نخواهد داشت.
7. روحیه‏‌ی زورگویی:
از این پس، او نیز به ضعیف‏‌تر از خود (خواهر و برادر کوچک‏‌تر و همسالان) زور می‏‌گوید و آنان را کتک می‏‌زند. اگر می‏‌خواهید این اثر منفی را با تمام وجود حس کنید، رفتارش را با خواهر یا برادر کوچک‏‌تر بنگرید. او نیز دقیقا همان گونه که شما رفتار می‏‌کنید، آنان را توبیخ می‏‌کند و حتی همان الفاظی را به کار می‏‌برد که شما برای خودش به کار می‏‌برید.

سؤال 2ـ پسر 9 ساله‏‌ام را فراوان کتک زده‏‌ام. آیا برای از بین بردن آثار منفی این رفتار، راهی هست؟

پاسخ:
برای از بین بردن آثار منفی تنبیه بدنی، از راهکارهای ذیل استفاده کنید:
1. برای از بین بردن تحقیر شخصیت، شخصیت او را گرامی بدارید. نقاط مثبت او را به ویژه در جمع بگویید و به او احترام بگذارید.
2. برای از بین بردن روحیه‏‌ی تسلیم‏‌پذیری، به او برای اظهار نظر میدان بدهید؛ گرچه نظرش مخالف شما باشد.
3. او مضطرب است؛ برای از بین بردن این اضطراب، به او اطمینان خاطر بدهید که دیگر از تنبیه بدنی استفاده نخواهید کرد.
4. برای مقابله با زورگویی او، برخورد منطقی را پیشه سازید.
5. برای تقویت اعتماد به نفس فرزندتان، ارتباط بیشتری با او برقرار کنید؛ به او مسؤولیت بدهید؛ مهربانی و عطوفت داشته باشید؛ اعتماد خود را به او نشان دهید و در مسائل زندگی با وی مشورت کنید.
6. به میزان کتک‏‌هایی که زده‏‌اید، به فرزندتان طلا بدهکارید. حسابی بانکی برایش گشوده، بدهکاری‏‌های خود را به حسابش واریز کنید.
در صورتی این دِین از دوش شما برداشته می‏‌شود که فرزندتان پس از بلوغ رضایت دهد و در درگاه الهی آمرزش بطلبید.

سؤال 3ـ به جای تنبیه بدنی از چه راه‏‌هایی برای تربیت کودک می‏‌توان استفاده کرد؟

پاسخ:
می‏‌توانید به جای تنبیه بدنی، از ساز و کارهای بازدارنده استفاده کنید:
1. محرومیت موقت:
این شیوه برای کودکان خردسال (بیشتر، زیر 5 سال) مناسب است؛ بدین گونه که او را به ازای هر سال سن، یک دقیقه در اتاقی بدون امکانات (البته نه تاریک و ترسناک) قرار دهید؛ پس برای مثال، کودک 3 ساله را 3 دقیقه وامی‏‌دارید تا در اتاقی بماند و از فعالیت عادی (بازی، تلویزیون و...) محروم شود.
اگر کودک شما مقاومت کرد، محرومیت او را دو برابر کنید. در مورد نوپایان می‏‌توان آن‏‌ها را روی صندلی نشاند و کنارشان ایستاد.
2. محرومیت:
این شیوه برای همه‏‌ی سنین مناسب است؛ بدین گونه که کودک را از اسباب‏‌بازی، تلویزیون، رایانه، پول توجیبی و... به طور مقطعی و متناسب با رفتار نامطلوب، محروم می‏‌کنیم.
3. قهر:
قهر، وسیله‏‌ی بسیار مؤثری برای اصلاح رفتار کودک و نوجوان است؛ البته نباید طولانی و در استفاده از آن زیاده‏‌روی شود.
4. تحریک عواطف و احساسات:
برای اصلاح رفتار می‏‌توان احساس کودک و نوجوان را با جمله‏‌هایی عاطفی (برای این عمل تو غصه می‏‌خورم؛ از این کار تو رنجورم و...) تحریک کرد. توجه داشته باشید که استفاده‏‌ی پی در پی از این شیوه، آن را بی‏‌اثر می‏‌کند.
برخی والدین (به ویژه مادر) در تحریک عاطفه‏‌ی کودک با جمله‏‌هایی از قبیل «تو با این رفتار مرا پیر می‏‌کنی؛ با این عمل باعث مرگ من خواهی شد و...» زیاده‏‌روی می‏‌کنند که ممکن است احساس فرزند را جریحه‏‌دار کند و آثار روحی بدی داشته باشد.
5. بده و بستان:
فرزند، نیازهای فراوانی دارد. اگر به خواسته‏‌ی شما مبنی بر اصلاح رفتار خود بی‏‌توجهی می‏‌کند، منتظر باشید تا برای رفع نیاز خود نزد شما بیاید. در این هنگام به او بگویید: من هم خواسته‏‌ای دارم؛ خواسته‏‌ام را برآور (بده) تا به نیازت پاسخ گویم (بستان).
6. تهدید به تنبیه:
در صورت عدم تأثیر ساز و کارهای پیش گفته، تهدید به تنبیه بدنی (البته به طور غیر مستقیم و با کنایه) می‏‌تواند مؤثر باشد.

سؤال 4ـ در چه صورتی می‏‌توان برای تربیت فرزندان از تنبیه بدنی استفاده کرد؟

پاسخ:
اگر ساز و کارهای باز دارنده، یعنی تحریک عواطف، قهر، محرومیت و شیوه‏‌ی بده و بستان (در پرسش قبل) اثری نداشت، می‏‌توانید از تنبیه بدنی استفاده کنید؛ البته در صورتی که به شرایط آن توجه داشته باشید.
مقصود از تنبیه بدنی در نوپایان، ضربه‏‌ای کوچک به پشت دست در صورت انجام کارهای خطرناک و در سنین بالاتر، زدن با کف دست به کفل یا زدن با انگشتان دست به بدن است. در تنبیه بدنی، هرگز از ترکه، کمربند یا شلاق و امثال آن استفاده نکنید.
تنبیه بدنی باید به صورت طرحی از پیش تعیین شده و کاملا حساب شده باشد. والدینی که از روی عصبانیت و برای تشفّی خاطر (خنک شدن دل)، فرزندان خود را کتک می‏‌زنند، نه تنها کودک را اصلاح نمی‏‌کنند، بلکه او را جری‏‌تر و در ارتکاب جرم، ماهرتر خواهند کرد.
به جز نوپا که در صورت ارتکاب عمل خطرناک، همان لحظه باید عکس العمل نشان دهید، در کودک بزرگ‏‌تر، پیش از تنبیه، بهتر است او را تهدید کنید. این تهدید به تنبیه بدنی باید غیرمستقیم و با کنایه باشد (کاری نکن که کاسه‏‌ی صبرم لبریز شود. مرا به کاری وادار نکن که بعد پشیمانی داشته باشد و...).
پس از چند بار تهدید، تنبیه را به صورت پیش گفته عملی سازید و مطمئن باشید تأثیر فراوانی خواهد داشت؛ زیرا کودکی که سال‏‌ها بردباری پدر یا مادر را دیده و استفاده‏‌ی آنان از ساز و کارهای بازدارنده را مشاهده کرده و اتمام حجت آنان را به گوش شنیده، خود را مستحق چنین برخوردی می‏‌داند و به طور قطع در اصلاح رفتارش اثر خواهد گذاشت. توجه داشته باشید که وقتی کودک را تنبیه می‏‌کنید، حتماً علت آن را به او بگویید.
از دیدگاه اسلام، در صورتی که فرزند، مرتکب یکی از گناهان «کبیره» شده باشد، سرپرست او می‏‌تواند به قدری که ادب شود و «دیه» واجب نشود، او را به صورت بدنی تنبیه کند. [4]
___________________________
پی نوشت:
[1] ـ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص 327.
[2] ـ غرر الحکم، ج 2، ص 712.
[3] ـ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 75، ص 300.
[4] ـ توضیح المسائل محشی، مسأله‏‌ی 2820؛ جامع الفروع، فصل دیات، مسأله‏‌ی 36

منبع:
نسیم مهر جلد 1، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی