زهد از نظر احادیث

ارزش زهد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 ما اتَّخَذَ اللّه ُ نَبِيّا إلاّ زاهِدا .
خداوند هيچ پيامبرى را برنگزيد ، مگر آن كه زاهد بود .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 ما تَعَبَّدُوا للّه ِِ بشَيءٍ مِثلِ الزُّهدِ في الدنيا
خداوند را با هيچ عبادتى همانند دل بركندن از دنيا نپرستيدند .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به ابن مسعود ـ فرمود :

يا بنَ مسعودٍ ، النارُ لِمَن رَكِبَ مُحَرَّما و الجَنَّةُ لِمَن تَرَكَ الحلالَ ، فعلَيكَ بِالزُّهدِ ، فإنّ ذلكَ مِمّا يُباهِي اللّه ُ بِهِ الملائكةَ ، و بهِ يُقبِلُ (اللّه ُ) علَيكَ بِوَجهِهِ و يُصَلِّي علَيكَ الجَبّارُ
 اى پسر مسعود! آتش، از آنِ كسى است كه مرتكب حرام شود و بهشت از آنِ كسى كه حلال را وا گذارد . پس بر تو باد زهد ؛ زيرا زهد، از چيزهايى است كه خداوند به آن بر فرشتگان مى بالد و با زهد است كه خداوند به تو رو مى كند و خداوند جبّار بر تو درود مى فرستد .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 ما عُبِدَ اللّه ُ بِشَيءٍ أفضَلَ مِنَ الزُّهدِ في الدنيا .
خداوند به چيزى برتر از بى اعتنايى به دنيا عبادت نشده است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 طُوبى لِمَن تَواضَعَ للّه ِِ عَزَّ ذِكرُهُ و زَهِدَ فيما أحَلَّ لَهُ مِن غَيرِ رَغبةٍ عن سُنَّتي ، و رَفَضَ زَهرَةَ الدنيا مِن غَيرِ تَحَوُّلٍ عن سُنَّتي .
 خوشا به حال كسى كه براى خداوند، عزّ ذكره، فروتنى كند و از آنچه برايش حلال كرده نيز كناره گيرد بى آن كه از سنّت من روى گرداند؛ زرق و برق دنيا را كنار نهد، بى آن كه از سنّت من منحرف شود .

امام على عليه السلام :

 الزُّهدُ أقَلُّ ما يُوجَدُ و أجَلُّ ما يُعهَدُ ، و يَمدَحُهُ الكُلُّ ، و يَترُكُهُ الجُلُّ .
زهد، كميابترين پديده ها و والاترين چيزى است كه از آن ياد مى شود؛ همگان آن را مى ستايند، ولى بيشتر مردم آن را رها مى سازند .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ شِيمَةُ المُتَّقِينَ و سَجِيَّةُ الأوّابِينَ .
زهد خوى پرهيزگاران است و خصلتِ هميشه توبه كنندگان .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ مَتجَرٌ رابِحٌ
 زهد ، تجارتى سودآور است .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ ثَروةٌ .
زهد ، يك ثروت است .

امام على عليه السلام :

إنَّ علامَةَ الراغِبِ في ثوابِ الآخِرَةِ زُهدُهُ في عاجِلِ زَهرَةِ الدنيا .
 نشانه كسى كه به پاداش آخرت رغبت دارد، زهد ورزيدن به زرق و برق دنياست .

امام صادق عليه السلام :

جُعِلَ الخَيرُ كُلُّهُ في بَيتٍ ، و جُعِلَ مِفتاحُهُ الزُّهدَ في الدنيا .
همه خير در يك خانه نهاده شده و كليد آن ، دل بر كندن از دنيا قرار داده شده است .

آراسته شدن به زهد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ درباره آيه «و در كودكى به او دانايى عطا كرديم» ـ فرمود :

يَعنِي الزُّهدَ في الدنيا ، و قالَ اللّه ُ تعالى لموسى : يا موسى ، إنّهُ لَن يَتَزَيَّنَ المُتَزَيِّنُونَ بِزِينَةٍ أزيَنَ في عَيني مِثلَ الزُّهدِ .
يعنى، زهد و بى رغبتى به دنيا . خداوند متعال به موسى فرمود : اى موسى! آراستگان ، خود را به هيچ زيورى نياراستند، كه همانند زهد در نظرم زيبا آيد .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 يا عليُّ ، إنَّ اللّه َ قد زَيَّنَكَ بزِينَةٍ لَم يُزَيَّنِ العِبادُ بِزينَةٍ أحَبَّ إلىَ اللّه ِ مِنها ، زَيَّنَكَ بالزُّهدِ في الدنيا و جَعَلَكَ لا تَرْزَأُ مِنها شيئا و لا تَرْزَأُ مِنكَ شيئا .
 اى على! خداوند تو را به زيورى آراسته، كه بندگان را به زيورى دوست داشتنى تر از آن نزد خود نياراسته است ؛ تو را با بى رغبتى به دنيا آراسته و چنانت قرار داده كه نه تو از او به نوايى مى رسى و نه او از تو .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

يا عليُّ ، إنّ اللّه َ تعالى زَيَّنَكَ بزينَةٍ لَم يُزَيِّنِ العِبادَ بزينَةٍ هِي أحَبُّ إلَيهِ مِنها ، زَهَّدَكَ فيها ، و بَغَّضَها إلَيكَ ، و حَبَّبَ إلَيكَ الفُقَراءَ فَرَضِيتَ بهِم أتباعا ، و رَضُوا بكَ إماما .
 اى على! خداوند متعال تو را به زيورى آراسته كه بندگان را به زيورى محبوبتر از آن نزد خود نياراسته است ؛ تو را به دنيا بى رغبت كرد و آن را منفور تو ساخت و محبّت تهيدستان را در دل تو نهاد ؛ پس تو، به داشتن پيروانى چون آنان خرسندى و آنان به داشتن امامى چون تو .

امام باقر عليه السلام :

كانَ فيما ناجَى اللّه ُ به موسى عليه السلام : ··· ما تَزَيَّنَ لي المُتَزَيِّنُونَ بمِثلِ الزُّهدِ في الدنيا عَمّا بِهِمُ الغِنى عنه .
از جمله نجواهاى خداوند متعال با موسى عليه السلام اين بود : . . . آراستگان ، خود را براى من به زيورى نياراستند كه همانند بى رغبتى به دنيا در آنچه بدان نياز ندارند، باشد .

زهد و دين

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ أصلُ الدِّينِ .
زهد ، ريشه دين است.

امام على عليه السلام :

 الزُّهدُ ثَمَرَةُ الدِّينِ .
زهد ، ميوه دين است .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ أساسُ اليَقينِ .
زهد ، شالوده يقين است .

امام على عليه السلام :

 علَيكَ بالزُّهدِ ، فإنّهُ عَونُ الدِّينِ
بر تو باد زهد ، كه آن ياور دين است .

امام على عليه السلام :

إنَّ مِن أعوَنِ الأخلاقِ على الدِّينِ الزُّهدَ في الدنيا
 از خويهايى كه بيشترين كمك را به دين مى كند ، بى رغبتى به دنياست .

حقيقت زهد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

الزُّهدُ في الدنيا قَصرُ الأمَلِ، و شُكرُ كُلِّ نِعمَةٍ ، و الوَرَعُ عن كُلِّ ما حَرَّمَ اللّه ُ
 بى رغبتى به دنيا عبارت است از كوتاه كردن آرزو و به جاى آوردن شكر هر نعمتى و پرهيز از هر آنچه خداوند حرام كرده است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 الزُّهدُ لَيسَ بتَحريمِ الحَلالِ ، و لكنْ أن يكونَ بما في يَدَيِ اللّه ِ أوثَقَ مِنهُ بما في يَدَيهِ .
زهد ، به معناى حرام كردن حلال [بر خود] نيست ، بلكه بدين معناست كه انسان اطمينانش به آنچه در دست خداست بيشتر باشد از آنچه در دست خود اوست .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ كُلُّهُ في كَلِمَتَينِ مِنَ القُرآنِ ، قالَ اللّه ُ تعالى : «لِكَيْلا تَأْسَوا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ» فَمَن لم يَأسَ عَلَى الماضِي و لم يَفرَحْ بالاْتي فهُو الزاهِدُ .
همه زهد در دو جمله قرآن آمده است ؛ خداوند متعال فرموده : «تا بر آنچه از دستتان مى رود، اندوهگين نشويد و بر آنچه به دستتان مى آيد، شادمانى نكنيد» . بنا بر اين ، كسى كه بر گذشته اندوه نخورد و براى آنچه به دستش مى رسد شاد نشود ، زاهد است .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ كَلِمَةٌ بينَ كَلِمَتَينِ ، قالَ اللّه ُ تعالى : «لِكَيْلا تَأْسَوا عَلَى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ و اللّه ُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ » فَمَن لَم يَأسَ على الماضِي ، و لَم يَفرَحْ بالآتي فقد أخَذَ الزُّهدَ بِطَرَفَيهِ
 زهد در دو جمله فراهم آمده است ؛ خداى متعال فرموده : «تا بر آنچه از دستتان رفته اندوهگين نشويد و به آنچه دستتان مى آيد شادمانى نكنيد . و خدا هيچ متكبّر فخر فروشى را دوست ندارد» . بنا بر اين ، كسى كه براى از دست رفته افسوس نخورد و براى آنچه به دستش مى رسد شاد نشود ، هر دو جانب زهد را رعايت كرده است .

امام على عليه السلام :

أيُّها الناسُ ، إنّما الناسُ ثلاثةٌ : زاهِدٌ ، و راغِبٌ ، و صابِرٌ ، فأمّا الزاهِدُ فلا يَفرَحُ بِشيءٍ مِنَ الدنيا أتاهُ ، و لا يَحزَنُ على شَيءٍ منها فاتَهُ ، و أمّا الصابرُ فَيَتَمَنّاها بِقَلبِهِ فإن أدرَكَ مِنها شَيئا صَرَفَ عنها نَفسَهُ لِما يَعلَمُ مِن سُوءِ عاقِبَتِها ، و أمّا الراغبُ فلا يُبالِي مِن حِلٍّ أصابَها أم مِن حَرامٍ .
 اى مردم! مردم سه گروهند : دنيا گريز و دنيا خواه و شكيبا . دنيا گريز، هرگاه به چيزى از دنيا دست يابد، شاد نمى شود و هرگاه چيزى از آن را از دست دهد افسوس نمى خورد . و شكيبا، در دل آرزوى دنيا را دارد، اما اگر به چيزى از دنيا دست يابد، چون عاقبت بد و ناگوار آن را مى داند، خود را از آن باز مى دارد . و دنياخواه، اهميتى نمى دهد كه از راه حلال به دنيا برسد، يا از راه حرام .

امام على عليه السلام :

 يا بنَ آدَمَ ، لا تَأسَفْ على مَفقودٍ لا يَرَدُّهُ إليكَ الفَوتُ ، و لا تَفرَحْ بمَوجُودٍ لا يَترُكُهُ في يَدَيكَ المَوتُ .
اى پسر آدم! براى آنچه از دست رفته و باز نمى گردد، افسوس مخور و براى آنچه در دست دارى، اما مرگْ آن را در دستانت باقى نمى گذارد، شادى مكن .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ أن لا تَطلُبَ المَفقودَ حتّى يَعدَمَ المَوجودُ .
 زهد آن است كه تا موجودى ات از بين نرفته ، در طلب نا داشته بر نيايى .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ تَقصيرُ الآمالِ ، و إخلاصُ الأعمالِ .
زهد، كوتاه كردن آرزوهاست و خالص كردن اعمال .

امام على عليه السلام :

أصلُ الزُّهدِ حُسنُ الرَّغبَةِ فيما عندَ اللّه ِ .
 ريشه زهد ، رغبتِ شايسته داشتن است به آنچه نزد خداست .

امام على عليه السلام :

أيُّها الناسُ، الزَّهادَةُ قَصْرُ الأمَلِ، و الشُكرُ عندَ النِّعَمِ ، و التَّوَرُّعُ عندَ المَحارِمِ ، فإن عَزَبَ ذلكَ عنكُم فلا يَغلِبِ الحَرامُ صَبرَكُم ، و لا تَنسَوْا عندَ النِّعَمِ شُكرَكُم .
 اى مردم! زهد، كوتاهى آرزو و گزاردن شكر نعمتها و خويشتندارى در هنگام روبرو شدن با حرامهاست . اگر اين زهد از شما برنيامد ، [لااقل ]نبايد كه حرام بر شكيبايىِ شما چيره آيد و سپاسگزارى از نعمتها را فراموش كنيد .

امام حسن عليه السلام ـ در پاسخ به اين سؤال كه زهد چيست؟ ـ فرمود :

 الرَّغبَةُ في التَّقوى و الزَّهادَةُ في الدنيا .
 رغبت به تقوى و بى رغبتى به دنيا .

امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعا ـ گفت :

اللّهُمّ صَلِّ على محمّدٍ و آلِهِ ، و اجعَلْ ثَنائي علَيكَ و مَدحِي إيّاكَ و حَمدِي لكَ في كُلِّ حالاتِي حتّى لا أفرَحَ بما آتَيتَني مِن الدنيا ، و لا أحزَنَ على ما مَنَعتَني فيها .
پروردگارا ! بر محمّد و آلش درود فرست و مرا در همه حال به ستايش و مدح و سپاسگزارى از خودت برگمار، تا بر آنچه از دنيا به من داده اى، شاد نشوم و براى آنچه از من در دنيا باز داشته اى، غم مخورم .

امام صادق عليه السلام :

ليسَ الزُّهدُ في الدنيا بِإضاعَةِ المالِ ، و لا بِتَحريمِ الحَلالِ ، بلِ الزُّهدُ في الدنيا أن لا تكونَ بما في يَدِكَ أوثَقَ مِنكَ بما في يَدِ اللّه ِ عزّ و جلّ .
 بى رغبتى به دنيا، به استفاده نكردن از مال و ثروت و يا حرام كردن حلال [بر خود] نيست ، بلكه بى رغبتى به دنيا آن است كه به آنچه در دست دارى، از آنچه در دست خداوند عزّ و جلّ است مطمئن تر نباشى .

امام صادق عليه السلام : به امير المؤمنين عليه السلام عرض شد : زهدِ به دنيا چيست؟ فرمود :

 تَنَكُّبُ حَرامِها .
 فرو گذاشتن حرامِ آن .

امام صادق عليه السلام :

الزُّهدُ مِفتاحُ بابِ الآخِرَةِ ، و البَراءةِ مِنَ النارِ ، و هُو تَركُكَ كُلَّ شيءٍ يَشغَلُكَ عنِ اللّه ِ ، مِن غَيرِ تَأسُّفٍ على فَوتِها ، و لا إعجابٍ في تَركِها ، و لا انتِظارِ فَرَجٍ مِنها ، و لا طَلَبِ مَحمَدَةٍ علَيها ، و لا عِوَضٍ مِنها ، بل تَرى فَوتَها راحَةً و كَونَها آفَةً ، و تكونُ أبدا هارِبا مِنَ الآفَةِ ، مُعتَصِما بِالرّاحَةِ .
زهد كليد درِ آخرت است و برائت از آتش . زهد آن است كه هر چه تو را از خدا باز دارد رها كنى ، بى آن كه بر از دست دادن آن افسوس خورى و نه بر اثر فرو گذاشتن آن دچار خودپسندى شوى و نه چشمداشت گشايشى از آن داشته باشى و نه خواهان ستايشى در قبال اين كار و نه طالب عوض و جبران آن باشى . بلكه از دست دادن آن را مايه آسايش و بودن آن را آفتى [براى خود ]دانى و همواره از آفت گريزان باشى و به آسايش چنگ زنى .

صفات زاهد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 قلتُ : يا جَبرَئيلُ ، فما تَفسيرُ الزُّهدِ ؟ قالَ : الزاهِدُ يُحِبُّ مَن يُحِبُّ خالِقُهُ ، و يُبغِضُ مَن يُبغِضُ خالِقُهُ ، و يَتَحَرَّجُ مِن حَلالِ الدنيا و لا يَلتَفِتُ إلى حَرامِها ، فإنَّ حلالَها حِسابٌ و حَرامَها عِقابٌ ، و يَرحَمُ جَميعَ المسلمينَ كما يَرحَمُ نفسَهُ ، و يَتَحَرَّجُ مِنَ الكلامِ كما يَتَحَرَّجُ مِنَ المَيتةِ التي قدِ اشْتَدَّ نَتْنُها ، و يَتَحَرَّجُ عن حُطامِ الدنيا ، و زِينَتِها كما يَتَجَنَّبُ النارَ أن تَغشاهُ ، و يَقْصُرُ أمَلَهُ ، و كان بَينَ عَينَيهِ أجَلُهُ .
گفتم : اى جبرئيل! تفسير زهد چيست؟ گفت : زاهد، آنچه را كه آفريدگارش دوست دارد ، دوست مى دارد و آنچه را آفريدگارش ناخوش دارد ، ناخوش مى دارد و از حلال دنيا مى پرهيزد و به حرام آن توجّه نمى كند ؛ زيرا حلال آن حساب دارد و حرامش كيفر؛ و [زاهد ]همچنان كه به خودش رحم مى كند، به همه مسلمانان نيز رحم مى كند و همچنان كه از مردار گنديده بسيار بد بو، دورى مى كند از سخن گفتن نيز مى پرهيزد و همچنان كه از آتش دورى مى كند، كه مبادا او را فرا گيرد، از خُرده ريزه هاى دنيا نيز كناره مى گيرد و آرزويش كوتاه است و مرگ را در برابر چشمِ خود دارد .

امام على عليه السلام :

الزاهدُ في الدنيا مَن لَم يَغلِبِ الحَرامُ صَبرَهُ ، و لَم يَشغَلِ الحَلالُ شُكرَهُ .
 بى رغبت به دنيا كسى است كه در مقابل حرام ، شكيبايى خود را از دست ننهد و حلال ، او را از گزاردن شكرش غافل نسازد .

امام على عليه السلام :

الزاهدُ في الدنيا كُلَّما ازدادَتْ لَهُ تحلّيا إزدادَ عَنها تَوَلِّيا .
 كسى كه به دنيا بى اعتناست، هرچه دنيا بيشتر برايش خود آرايى كند، او بيشتر به آن پشت مى كند .

امام على عليه السلام :

الزاهِدونَ في الدنيا قومٌ وُعِظُوا فاتَّعَظُوا ، و اُخِيفُوا فَحَذِرُوا ، و عُلِّمُوا فَتَعَلَّمُوا ، و إن أصابَهُم يُسرٌ شَكَرُوا ، و إن أصابَهُم عُسْرٌ صَبَرُوا .
دنيا گريزان، مردمى هستند كه چون اندرز داده شدند ، پند گرفتند و چون بيم داده شدند ، حذر كردند و چون تعليم داده شدند ، آموختند و هرگاه آسايشى به آنان رسد ، شكر كنند و چون به سختى درافتند ، شكيبايى ورزند .

امام على عليه السلام :

 لا يكونُ زاهِدا حتّى يكونَ مُتَواضِعا .
 زاهد، زاهد نباشد، مگر آنگاه كه فروتن باشد .

امام على عليه السلام ـ در وصف زهّاد ـ فرمود :

 كانوا قَوما مِن أهلِ الدنيا و لَيسُوا مِن أهلِها ، فكانوا فيها كَمَن لَيسَ مِنها ، عَمِلُوا فيها بما يُبصِرُونَ ، و بادَرُوا فيها ما يَحذَرُونَ ، تُقَلَّبُ أبدانُهُم بينَ ظَهْراني أهلِ الآخِرَةِ، يَرَونَ أهلَ الدنيا يُعْظِمُونَ مَوتَ أجسادِهِم، و هُم أشَدُّ إعظاما لِمَوتِ قُلوبِ أحيائهِم .
 آنان گروهى از مردم دنيا هستند، ولى اهل دنيا (دنيا دوست) نيستند . در اين دنيا همچون كسانى هستند كه از آن نيستند . بر اساس بينش و بصيرت كار مى كنند و در دنيا از آنچه مى ترسند (مرگ) پيشى مى گيرند ، پيكرهايشان در ميان اهل آخرت مى گردد (جز با اهل دين و آخرت نمى آميزند) ، اهل دنيا را مى بينند كه به مرگ بدنهايشان اهميت مى دهند ، در حالى كه آنان مرگ دلهاى زنده را بيش از آن مُهم مى شمارند .

امام على عليه السلام :

إنّ الزاهِدينَ في الدنيا تَبكِي قلُوبُهُم و إن ضَحِكُوا ، و يَشتَدُّ حُزنُهُم و إن فَرِحُوا ، و يَكثُرُ مَقتُهُم أنفُسَهُم ، و إنِ اغتَبَطُوا بما رُزِقُوا
بى رغبتان به دنيا، گر چه [به ظاهر ]خندانند اما دلهايشان گريان است و هر چند [به ظاهر] شادند ، ليكن سخت اندوهناكند ؛ هرچند به آنچه روزيشان شده خرّم و شادمانند، اما بر خود بسيار خشمناكند 

امام زين العابدين عليه السلام :

 إنَّ علامَةَ الزاهِدِينَ في الدنيا الراغبينَ في الآخِرَةِ ، تَركُهُم كُلَّ خَلِيطٍ و خَلِيلٍ ، و رَفضُهُم كُلَّ صاحِبٍ لا يُرِيدُ ما يُرِيدُونَ ، ألا و إنَّ العامِلَ لِثَوابِ الآخِرَةِ هو الزاهِدُ في عاجِلِ زَهرَةِ الدنيا .
نشانه دنيا گريزانِ آخرت خواه، رها كردن هر همنشين و دوست و طرد كردن هر يار و رفيقى است كه خواسته اش با خواسته آنان يكى نباشد . بدانيد كسى كه براى ثواب آخرت كار مى كند ، نسبت به زرق و برقِ زودگذر دنيا بى رغبت است .

امام صادق عليه السلام :

الزاهِدُ الذي يَختارُ الآخِرَةَ على الدنيا ، و الذُلَّ على العِزِّ ، و الجَهْدَ على الراحَةِ ، و الجُوعَ على الشِّبَعِ ، و عاقِبَةَ الآجِلِ على مَحَبَّةِ العاجِلِ ، و الذِّكرَ على الغَفلَةِ ، و يكونُ نَفسُهُ في الدنيا و قَلبُهُ في الآخِرَةِ
زاهد كسى است كه آخرت را بر دنيا و خاكسارى را بر بزرگى و رنج را بر آسايش ، و گرسنگى را بر سيرى، و فرجام آخرت را بر محبّت دنيا، و ذكر [خدا و آخرت] را بر غفلت ترجيح مى دهد . پيكرش در دنياست و دلش در آخرت.

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به اين كه زاهدِ به دنيا كيست؟ ـ فرمود :

الذي يَترُكُ حَلالَها مخافَةَ حِسابِهِ ، و يَترُكُ حَرامَها مَخافَةَ عَذابِهِ .
كسى كه از بيم حسابرسى ، حلال دنيا را ترك گويد و از بيم كيفر ، حرام آن را رها كند .

امام صادق عليه السلام :

إنّ الزُّهَّادَ في الدنيا نورُ الجَلالِ علَيهم ، و أثَرُ الخِدمَةِ بينَ أعيُنِهِم ، و كيفَ لا يكونونَ كذلكَ ، و إنّ الرجُلَ لَيَنقَطِعُ إلى بعضِ مُلوكِ الدنيا فَيُرى علَيهِ أثَرُهُ فكيفَ بِمَن يَنقَطِعُ إلى اللّه ِ تعالى لا يُرى أثَرَهُ علَيهِ ؟ !
 همانا بى رغبتان به دنيا، از نور جلال و عظمت منوّرند و نشانه خدمت گزارى بر پيشانى آنها هويداست ؛ و چرا چنين نباشند؟ آدمى وقتى خود را وقف خدمت گزارى به حكمرانى از حكمرانان دنيا مى كند، آثار آن در وى ديده مى شود، پس چگونه ممكن است كسى خود را وقف خدمت به خداوند متعال كند و اثر آن بر وى ديده نشود؟

امام رضا عليه السلام ـ در پاسخ به پرسش از صفت زاهد ـ فرمود :

 مُتَبَلِّغٌ بِدُونِ قُوتِهِ ، مُستَعِدٌّ لِيَومِ مَوتِهِ ، مُتَبَرِّمٌ بحَياتِهِ .
 كسى كه به كمتر از قُوت خود بسنده مى كند ، براى روز مرگش آماده است و از زنده ماندن خود دلتنگ است (شوق آخرت و ديدار خدا را دارد) .

نخستين گام زهد

امام على عليه السلام : 

التَّزَهُّدُ يُؤَدِّي إلى الزُّهدِ .
تمرين زهد كردن به زهد [واقعى ]مى انجامد .

امام على عليه السلام :

أوَّلُ الزُّهدِ التَّزَهُّدُ .
 آغاز زهد ، خود را به زهد واداشتن است .

ريشه زهد

امام على عليه السلام :

أصلُ الزُّهدِ اليَقينُ ، و ثَمَرَتُهُ السعادَةُ
 ريشه زهد، يقين است و ميوه آن، خوشبختى .

امام على عليه السلام :

أصلُ الزُّهدِ حُسنُ الرَّغبَةِ فيما عندَ اللّه ِ .
 ريشه زهد ، رغبت نيكو به چيزهاى نزد خداست .

امام على عليه السلام :

زُهدُ المَرءِ فيما يَفنى على قَدْرِ يَقِينِهِ بما يَبقى .
بى رغبتى انسان به آنچه فناپذير است (دنيا)، به اندازه يقين اوست به آنچه فنا نا پذير است (آخرت) .

امام على عليه السلام :

كيفَ يَزهَدُ في الدنيا مَن لا يَعرِفُ قَدرَ الآخِرَةِ ؟ ! .
چگونه به دنيا پشت كند كسى كه ارزش آخرت را نمى داند؟

امام صادق عليه السلام :

إنّ عبادِيَ الصالِحِينَ زَهِدُوا فيها بِقَدْرِ عِلمِهِم بي ، و سائرَهُم مِن خَلقِي رَغِبُوا فيها بِقَدرِ جَهلِهِم بي ، و ما مِن خَلقِي أحَدٌ عَظَّمَها فَقَرَّت عَينُهُ .
از جمله نجواهاى خداوند متعال با موسى عليه السلام اين بود كه : بندگان صالح من، به اندازه معرفتشان نسبت به من، دل از دنيا بركندند و ديگر آفريدگان من به اندازه جهلشان نسبت به من، به دنيا روى آوردند ؛ هيچ يك از آفريدگان من از بزرگداشت دنيا،شادى و خرّمى نديد .

عوامل زهد

امام على عليه السلام ـ در ضمن سفارشهاى خود به فرزندش حسن عليه السلام ـ فرمود :

 أكثِرْ ذِكرَ الآخِرَةِ ، و ما فيها مِنَ النَّعيمِ و العَذابِ الألِيمِ ؛ فإنّ ذلك يُزَهِّدُكَ في الدنيا و يُصَغِّرُها عِندَكَ ، و قد نَبَّأَكَ اللّه ُ عَنها ، و نَعَتْ لكَ نَفسَها
از آخرت و نعمتها و عذاب دردناك آن بسيار ياد كن ؛ زيرا اين كار، تو را به دنيا بى رغبت و آن را در نظرت بى مقدار مى كند . خداوند تو را از دنيا [و احوال آن] خبر داده و دنيا نيز خويشتن را براى تو وصف كرده است .

امام على عليه السلام : 

مَن صَوَّرَ المَوتَ بَينَ عَينَيهِ هانَ أمرُ الدنيا علَيهِ .
هر كه چهره مرگ را در پيش چشمانش داشته باشد ، كار دنيا بر او آسان شود .

امام على عليه السلام :

أحَقُّ الناسِ بالزَّهادَةِ مَن عَرَفَ نَقصَ الدنيا .
 سزاوارترين مردم به زهد ورزى ، كسى است كه عيب و نقص دنيا را بشناسد .

امام على عليه السلام :

أحزَمُكُم أزهَدُكُم
 دور انديش ترين و محتاط ترين شما زاهدترين شماست .

امام على عليه السلام :

لا تَرغَبْ في كُلِّ ما يَفنى و يَذهَبُ ، فَكَفى بذلكَ مَضَرَّةً .
 به هيچ چيز فناپذير و رفتنى دل مبند كه براى زيانبار بودن همين بس است .

امام زين العابدين عليه السلام ـ در شعر ـ :

امام باقر عليه السلام :

أكثِرْ ذِكرَ المَوتِ ، فإنّهُ لَم يُكثِرْ إنسانٌ ذِكرَ المَوتِ إلاّ زَهِدَ في الدنيا .
زياد به ياد مرگ باش ؛ زيرا هيچ انسانى مرگ را بسيار ياد نكرد ، مگر آن كه به دنيا بى رغبت شد .

امام كاظم عليه السلام :

إنّ العُقَلاءَ زَهِدُوا في الدنيا و رَغِبُوا في الآخِرَةِ ، لأنّهم عَلِمُوا أنَّ الدنيا طالِبَةٌ و مَطلوبَةٌ ، و الآخِرَةَ طالِبَةٌ و مَطلوبَةٌ ، فَمَن طَلَبَ الآخِرَةَ طَلَبَتهُ الدنيا حَتَّى يَستَوفِيَ مِنها رِزقَهُ ، و مَن طَلَبَ الدنيا طَلَبَتهُ الآخِرَةُ فَيَأتِيهِ المَوتُ فَيُفسِدُ علَيهِ دُنياهُ و آخِرَتَهُ .
خردمندان ، به دنيا بى رغبتند و به آخرت مشتاق ؛ زيرا مى دانند كه دنيا طالب است و مطلوب و آخرت نيز طالب است و مطلوب ؛ چه، هر كه آخرت را طلبد، دنيا در طلب وى برآيد، تا وى روزى خود را به تمام از آن دريافت كند و هر كه دنيا را طلبد ، آخرت در طلب وى برآيد و مرگش فرا رسد و دنيا و آخرتش را بر وى تباه كند .

امام كاظم عليه السلام ـ به گاه حضور بر سر گورى ـ فرمود:

إنَّ شيئا هذا آخِرُهُ لَحَقِيقٌ أن يُزهَدَ في أوَّلِهِ ، و إنَّ شيئا هذا أوَّلُهُ لَحَقِيقٌ أن يُخافَ آخِرُهُ .
چيزى كه آخرش اين است، سزاوار است كه از همان آغاز به آن دل بسته نشود و چيزى كه آغازش اين است ، به جاست كه از فرجام آن ترسيده شود .

امام عسكرى عليه السلام :

لَو عَقَلَ أهلُ الدنيا خَرِبَتْ .
اگر اهل دنيا عقل خود را به كار مى بستند ، دنيا ويران مى شد [چون به دنيا بى رغبت مى شدند].

راه زهد

بحار الأنوار : در حديث معراج آمده است :

يا أحمدُ إن أحبَبتَ أن تكونَ أورَعَ الناسِ فازهَدْ في الدنيا و ارغَبْ في الآخِرَةِ ، فقالَ : يا إلهِي ، كيفَ أزهَدُ في الدنيا و أرغَبُ في الآخِرَةِ؟قالَ : خُذْ مِنَ الدنيا خِفّا مِنَ الطَّعامِ و الشَّرابِ و اللِّباسِ ، و لا تَدَّخِرْ لِغَدٍ .
اى احمد! اگر دوست دارى كه پارساترين مردم باشى، به دنيا پشت كن و به آخرت روى آر . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله عرض كرد : بار خدايا! چگونه به دنيا پشت كنم و به آخرت روى آورم؟ فرمود : از دنيا اندكى خوردنى و نوشيدنى و پوشيدنى برگير و براى فردا ميندوز .

موانع زهد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

كيفَ يَعمَلُ للآخِرَةِ مَن لا تَنقَطِعُ مِنَ الدنيا رَغبَتُهُ ، و لا تَنقَضِي فيها شَهوَتُهُ ؟ ! .
 چگونه براى آخرت كار كند ، كسى كه از دنيا دل بر نمى كَنَد و شهوت و خواهشهاى دنيايى او پايان نمى پذيرد؟

امام على عليه السلام :

كيفَ يَزهَدُ في الدنيا مَن لا يَعرِفُ قَدرَ الآخِرَةِ ؟ ! .
 چگونه به دنيا پشت كند ، كسى كه ارزش آخرت را نمى داند؟

امام على عليه السلام :

كيفَ يَصِلُ إلى حَقيقَةِ الزُّهدِ مَن لَم يُمِتْ شَهوَتَهُ ؟ !
 چگونه به حقيقت زهد مى رسد ، كسى كه شهوت خويش را نميرانده است؟!

درجات زهد

امام زين العابدين عليه السلام :

الزُّهدُ عَشرَةُ أجزاءٍ فَأعلى دَرَجاتِ الزُّهدِ أدنى دَرَجاتِ الوَرَعِ، و أعلى دَرَجاتِ الوَرَعِ أدنى دَرَجاتِ اليَقينِ ، و أعلى دَرَجاتِ اليَقينِ أدنى دَرَجاتِ الرِّضا .
زهد، ده درجه دارد و بالاترين درجه زهد ، كمترين درجه ورع است و بالاترين درجه ورع ، پايين ترين درجه يقين و عاليترين درجه يقين ، فروترين درجه رضاست .

امام زين العابدين عليه السلام :

 الزُّهدُ عَشرَةُ أجزاءٍ فَأعلى دَرَجاتِ الزُّهدِ أدنى دَرَجاتِ الرِّضا ، ألا و إنّ الزُّهدَ في آيَةٍ مِن كِتابِ اللّه ِ «لِكَيْلا تَأْسَوا عَلَى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ»
زهد، داراى ده درجه است . بالاترين درجه زهد كمترين درجه رضاست . بدانيد كه همه زهد در يك آيه از كتاب خداست : «تا افسوس مخوريد بر آنچه از دستتان مى رود و شادمانى نكنيد به آنچه دستتان مى آيد» .

زهد و علم ذاتى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 يا أبا ذَرٍّ ، ما زَهِدَ عَبدٌ في الدنيا إلاّ أنبَتَ اللّه ُ الحِكمَةَ في قَلبِهِ ، و أنطَقَ بها لِسانَهُ ، و يُبَصِّرُهُ عُيوبَ الدنيا و داءَها و دَواءَها ، و أخرَجَهُ مِنها سالِما إلى دارِ السَّلامِ .
 اى ابوذر! هيچ بنده اى دل از دنيا برنكَنْد ، مگر آن كه خداوند [بذر ]حكمت را در دل او روياند و زبانش را به آن گويا كرد و عيب هاى دنيا و درد و درمان آن را به وى شناساند و او را سالم از دنيا به سراى سلامت (بهشت) بُرد .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن يَرغَبْ في الدنيا فَطالَ فيها أمَلُهُ أعمَى اللّه ُ قَلبَهُ على قَدرِ رَغبَتِهِ فيها ، و مَن زَهِدَ فيها فَقَصَرَ فيها أمَلَهُ أعطاهُ اللّه ُ عِلما بغَيرِ تَعَلُّمٍ ، و هُدىً بغَيرِ هِدايَةٍ ، و أذهَبَ عَنهُ العَماءَ و جَعَلَهُ بَصيرا .
 هر كه به دنيا روى آوَرَد و آرزويش دراز گردد ، خداوند ، به اندازه رغبت او به دنيا ، دلش را كور گرداند و هر كه به دنيا پشت كند و آرزويش را در آن كوتاه گرداند ، خداوند او را دانشى عطا كند، بى آن كه از كسى فرا گيرد و هدايتش فرمايد، بى آن كه كسى هدايتش كند و كورى را از [دل] او ببرد و بينايش گرداند .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ پس از خروج [از منزل] ـ فرمود :

 هَل مِنكُم أحَدٌ يُرِيدُ أن يُؤتِيَهُ اللّه ُ عزّ و جلّ عِلما بغَيرِ تَعَلُّمٍ و هُدىً بغَيرِ هِدايةٍ ؟! هَل مِنكُم أحَدٌ يُرِيدُ أن يُذهِبَ اللّه ُ عَنهُ العَمى و يَجعَلَهُ بَصيرا ؟!ألا ··· مَن زَهِدَ في الدنيا و قَصُرَ أمَلُهُ فيها أعطاهُ اللّه ُ عِلما بغَيرِ تَعَلُّمٍ و هُدىً بغَيرِ هِدايَـةٍ .
 آيا كسى از شما هست كه بخواهد خداوند ، بى واسطه كسى، او را علم آموزد و هدايت كند؟ آيا كسى از شما هست كه بخواهد خداوند كوردلى او را بزدايد و بينا و بصيرش گرداند؟
بدانيد. . . كه هر كس به دنيا بى رغبت باشد و آرزويش را در دنيا كوتاه كند ، خداوند بدون درس گرفتن و رهنمايى، او را علم آموزد و هدايتش فرمايد .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

يا أبا ذَرٍّ ، إذا رَأيتَ أخاكَ قد زَهِدَ في الدنيا فاستَمِع مِنهُ فإنّهُ يُلَقّى الحِكمَةَ
 اى ابوذر! هر گاه ديدى برادرت به دنيا پشت كرده است ، به سخنان او گوش كن ؛ زيرا او حكمت تعليم مى دهد .

امام على عليه السلام :

 مَن زَهِدَ في الدنيا ، و لم يَجزَعْ مِن ذُلِّها ، و لَم يُنافِسْ في عِزِّها ، هَداهُ اللّه ُ بغَيرِ هِدايَةٍ مِن مَخلوقٍ ، و عَلَّمَهُ بغَيرِ تَعلِيمٍ ، و أثبَتَ الحِكمَةَ في صَدرِهِ و أجراها على لِسانِهِ .
 هر كه دل از دنيا بركنَد و از خوارى آن بيتابى نكند و براى رسيدن به ارجمندى آن به رقابت برنخيزد ، خداوند او را هدايت كند، بى هدايت مخلوقى و علمش آموزد، بى آن كه از كسى تعليم گيرد و حكمت را در سينه اش استوار دارد و آن را بر زبانش جارى سازد .

بحار الأنوار : در دعا آمده است :
 اللّهُمّ لكَ الحَمدُ على ما جَرى به قضاؤكَ في أوليائكَ ··· بعدَ أن شَرَطْتَ علَيهِمُ الزُّهدَ ··· فَشَرَطُوا لكَ ذلكَ و عَلِمتَ مِنهُمُ الوَفاءَ بهِ فَقَبِلتَهُم ··· و أهبَطتَ علَيهِم ملائكَتَكَ و كَرَّمتَهُم بِوَحيِكَ و رَفَدتَهُم بِعِلمِكَ
بار الها! حمد و سپاس تو راست بر آنچه از قضاى خود بر دوستانت جارى ساختى . . . پس از آن كه با ايشان شرطِ زهد گذاشتى . . . و آنان آن شرط را از تو پذيرفتند ، و دانستى كه به آن شرط وفا مى كنند ، پس آنان را پذيرا شدى . . . و فرشتگان خود را بر ايشان فرو فرستادى و با وحى خود، گرامى شان داشتى و از دانش خود، عطايشان كردى .

زهد و شرح صدر

 اين نور هرگاه در دل بيفتد، دل برايش باز شود و فراخ گردد . عرض كردند : اى رسول خدا! آيا براى شناخت اين امر، نشانه اى هم هست؟ فرمود :

إنّ النورَ إذا وَقَعَ في القَلبِ انفَسَحَ لَهُ و انشَرَحَ . قالوا : يا رسولَ اللّه ِ ، فهَل لِذلكَ علامةٌ يُعرَفُ بها ؟قالَ : التَّجافِي عَن دارِ الغُرورِ و الإنابَةُ إلى دارِ الخُلُودِ ، و الاستِعدادُ لِلمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ .

دورى كردن از سراى فريب (دنيا) و روى آوردن به سراى جاودانه (آخرت) و آماده شدن براى مرگ، پيش از فرا رسيدن مرگ .

زهد و مكاشفه

بحار الأنوار ـ به نقل از سلاّم ـ :

كنتُ عند أبي جعفرٍ عليه السلام فَدَخَلَ علَيهِ حُمرانُ بنُ أعيَنَ فَسَأَلَهُ عن أشياءَ ، فلَمّا هَمَّ حُمرانُ بالقِيامِ قالَ لأبي جعفرٍ عليه السلام : اُخبِرُكَ أطالَ اللّه ُ بَقاكَ و أمتَعَنا بِكَ أنّا نَأتِيكَ فما نَخرُجُ مِن عندِكَ حتّى تَرِقَّ قُلوبُنا و تَسلُوَ أنْفُسُنا عنِ الدنيا ، و يَهُونَ علَينا ما في أيدِي الناسِ مِن هذِهِ الأموالِ ، ثُمّ نَخرُجُ مِن عِندِكَ فإذا صِرنا مَعَ الناسِ و التُّجّارِ أحبَبنا الدنيا! قالَ : فقالَ أبو جعفرٍ عليه السلام : إنّما هِي القُلوبُ مَرَّةً يَصعُبُ علَيها الأمرُ و مَرَّةً يَسهُلُثمّ قال أبو جعفر عليه السلام : أما إنّ أصحابَ رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله قالوا : يا رسولَ اللّه ِ ، نَخافُ علَينا النِّفاقَ ! قالَ : فقالَ لَهُم : و لِمَ تَخافُونَ ذلكَ؟قالوا : إنّا إذا كُنّا عِندَكَ فَذَكَّرتَنا ، رُوِعْنا وَ وَجِلنا و نَسِينا الدنيا و زَهِدنا فيها حتّى كَأنّا نُعايِنُ الآخِرَةَ و الجَنَّةَ و النارَ ، و نحنُ عِندَكَ و إذا دَخَلنا هذهِ البُيوتَ و شَمَمْنا الأولادَ و رَأينا العِيالَ و الأهلَ و المالَ يَكادُ أن نُحَوَّلَ عنِ الحالِ التي كُنّا علَيها عندَكَ، و حتّى كأنّا لَم نَكُن عَلى شَيءٍ ، أ فَتَخافُعلَينا أن يكونَ هذا النِّفاقَ؟فقالَ لَهُم رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : كَلاّ ، هذا مِن خُطُواتِ الشيطانِ لِيُرَغِّبَكُم في الدنيا ، و اللّه ِ لَو أنَّكُم تَدُومُونَ على الحالِ التي تَكُونُونَ علَيها و أنتُم عِندِي في الحالِ التي وَصَفتُم أنفُسَكُم بها لَصافَحَتكُمُ المَلائكةُ و مَشَيتُم عَلَى الماءِ .
خدمت امام باقر عليه السلام بودم كه حمران بن اعين وارد شد و سؤالاتى كرد و وقتى خواست برخيزد به امام عليه السلام عرض كرد : خداوند به شما عمر طولانى دهد و ما را از وجودتان بهره مند سازد ، مى خواهم مطلبى عرض كنم، و آن اين است كه وقتى خدمت شما مى آييم، تا زمانى كه در محضر شما هستيم، رقّت قلب داريم و جان هايمان به دنيا بى رغبت است و مال و ثروت مردم برايمان ارزش و اهمّيتى ندارد ، اما همين كه شما را ترك مى كنيم و به ميان مردم و كسبه و تجّار مى رويم ، دوباره دنيا دوستى به سراغمان مى آيدامام باقر عليه السلام فرمود : دلها چنين هستند . گاه كار بر آنها دشوار مى شود و گاه آسان مى گرددسپس امام عليه السلام فرمود : اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله به آن حضرت عرض كردند : اى رسول خدا! از نفاق بر خود مى ترسيم! رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود : چرا از آن مى ترسيد؟ عرض كردند : ما وقتى در محضر شما هستيم و ما را موعظه مى فرمايى، بيم و ترس [از خدا و آخرت ]دلمان را فرا مى گيرد و دنيا را فراموش مى كنيم و به آن بى رغبت مى شويم، چنان كه گويى آخرت و بهشت و دوزخ را با چشم مى بينيم . اما همين كه به خانه هاى خود مى رويم و بوى فرزندانمان به مشاممان مى خورد و زن و بچه و ثروت را مى بينيم، از آن حال و وضعى كه در خدمت شما داشتيم تقريبا برمى گرديم ، به طورى كه گويى اصلاً آن حالت را نداشته ايم. آيا از اين حالت، بيم نفاق بر ما داريد؟رسول خدا صلى الله عليه و آله به آنان فرمود : هرگز ؛ اين از گامهايى است كه شيطان بر مى دارد، تا شما را به دنيا راغب سازد . به خدا قسم اگر همان حالت نزد من را در خانه هايتان نيز داشتيد ، فرشتگان با شما دست مى دادند و بر روى آب راه مى رفتيد .

تنبيه الخواطر ـ به نقل از حنظله اُسَيدى از كاتبان پيامبر صلى الله عليه و آله ـ :

 كُنّا عندَ النبيِّ صلى الله عليه و آله فَذَكَّرَنا الجنّةَ و النارَ حتّى كَأنّا رَأيُ عَينٍ ، فقُمتُ إلى أهلِي و وُلْدِي فَضَحِكتُ و لَعِبتُ فَذَكَرتُ الذي كُنّا فيه ، فَخَرَجتُ فَلَقِيتُ أبا بكرٍ فقلتُ : نافَقتُ يا أبا بكرٍ ! قال : و ما ذاك ؟ قلتُ : نكونُ عندَ النبِيّ صلى الله عليه و آله يُذَكِّرُنا الجَنَّةَ و النارَ كَأنّا رَأيُ عَينٍ فإذا خَرَجنا مِن عِندِهِ عافَسْنا الأرواحَ و الأزواجَ و الأولادَ و الضَّيعاتِ فَنَسِينا فقال أبو بكرٍ : إنّا لَنَفعَلُ ذلكَ فَأتَيتُ النبيَّ صلى الله عليه و آله ، فَذَكَرتُ لَهُ ذلكَ فقالَ : يا حنظلةُ ، لَو كُنتُم عند أهلِيكُم كما تَكُونُونَ عِندي لَصافَحَتكُمُ المَلائكةُ على فُرُشِكُم و في الطَّريقِ ، يا حَنظلةُ ساعَةً و ساعَةً

در خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله بوديم و آن حضرت از بهشت و دوزخ برايمان گفت ، چندان كه گويى آنها را با چشم مى ديديم . [در پايان مجلس] من برخاستم و پيش زن و بچه ام رفتم و شروع كردم به گفتن و خنديدن و شوخى كردن . ناگاه به ياد سخنان پيامبر و حالتى كه به ما دست داده بود ، افتادم . از خانه بيرون آمدم و ابو بكر را ديدم و به او گفتم : اى ابو بكر! گرفتار نفاق شده ام . ابو بكر پرسيد : كدام نفاق؟ گفتم : وقتى در خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله هستيم و از بهشت و دوزخ برايمان مى گويد ، حالتى به ما دست مى دهد كه گويى بهشت و جهنّم را مى بينيم ، اما چون از خدمت آن حضرت مى رويم ، به زنها و بچه ها و مال و مَنال خود سرگرم مى شويم و [همه آن سخنان را ]فراموش مى كنيم ابو بكر گفت: ما نيز همين حالت را داريم
من خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيدم و موضوع را براى آن حضرت گفتم ؛ فرمود : اى حنظله! اگر نزد خانواده خود نيز همان حالتى را مى داشتيد كه نزد من داريد ، هر آينه فرشتگان در بستر شما و در كوچه و گذرگاه با شما دست مى دادند . اى حنظله! آدمى هر ساعتى حالتى دارد .

مسيح عليه السلام در پاسخ به حواريان كه عرض كردند : چرا تو بر آب راه مى روى و ما نمى توانيم؟ فرمود :

و ما مَنزِلَةُ الدِّينارِ و الدِّرهَمِ عِندَكُم ؟ قالوا : حَسَنٌ ، قالَ : لكِنَّهُما عِندِي و المَدَرَ سَواءٌ .
به نظر شما درهم و دينار چگونه است؟ عرض كردند : ارزشمند هستند . مسيح عليه السلام فرمود : اما در نظر من ارزش آنها با كلوخ يكسان است.

ثمرات زهد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 أفلَحَ الزاهِدُ في الدنيا ، حَظِيَ بِعِزِّ العاجِلَةِ و بِثَوابِ الآخِرَةِ
بى رغبت به دنيا رستگار شد ، چنين كسى هم از ارجمندى دنيا بهره مند شود و هم از پاداش آخرت .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن زَهِدَ في الدنيا هانَتْ علَيهِ المُصِيباتُ .
 هر كه دل از دنيا بركنَد، مصيبتها و گرفتاريها بر او آسان شود .

امام على عليه السلام :

 الزُّهدُ يُخلِقُ الأبدانَ ، و يُحَدِّدُ الآمالَ ، و يُقَرِّبُ المَنِيَّةَ ، و يُباعِدُ الاُمنِيَّةَ ، مَن ظَفِرَ به نَصِبَ ، و مَن فاتَهُ تَعِبَ .
 زهد، پيكرها را مى فرسايد ، آرزوها را محدود مى كند ، مرگ را نزديك مى نماياند و آرزو را دور مى سازد . هر كه به زهد دست يابد، رنجور شود و هر كه آن را از دست دهد ، به رنج و سختى افتد .

امام على عليه السلام :

الزُّهدُ مِفتاحُ صَلاحٍ ، الوَرَعُ مِصباحُ نَجاحٍ .
زهد ، كليد درستى است و ورع ، چراغ راه رستگارى .

امام على عليه السلام :

العِلمُ يُرشِدُكَ إلى ما أمَرَكَ اللّه ُ بهِ و الزُّهدُ يُسَهِّلُ لكَ الطريقَ إلَيهِ
دانش تو را به فرمانهاى خداوند رهنمون مى شود و زهد ، راه رسيدن به آن را براى تو آسان و هموار مى كند .

امام على عليه السلام :

اِزهَدْ في الدنيا يُبَصِّرْكَ اللّه ُ عَوراتِها ، و لا تَغفَلْ فَلَستَ بِمَغفُولٍ عنكَ
دل از دنيا بر كَن ، تا خداوند تو را به عيبها و زشتيهاى آن بينا كند و غافل مباش ؛ زيرا كه خداوند از تو غافل نيست .

امام على عليه السلام :

اِزهَدْ في الدنيا تَنزِلْ علَيكَ الرَّحمَةُ
به دنيا زاهد و بى رغبت باش ، تا رحمت بر تو فرود آيد .

امام على عليه السلام : 

إنّكُم إن زَهِدتُم خَلَصتُم مِن شَقاءِ الدنيا و فُزتُم بدارِ البَقاءِ .
اگر شما زهد بورزيد، از بدبختى دنيا رهايى يابيد و به سراى جاويدان دست پيدا كنيد .

امام على عليه السلام :

مَن زَهِدَ في الدنيا أعتَقَ نَفسَهُ و أرضى رَبَّهُ .
هر كه دل از دنيا بر كنَد خود را [از قيد بندگى آن ]آزاد كند و پروردگارش را خشنود سازد .

امام على عليه السلام :

مَن زَهِدَ في الدنيا استَهانَ بِالمُصيباتِ .
 هر كه به دنيا بى رغبت باشد ، مصيبتها و گرفتاريها را ناچيز شمارد .

امام على عليه السلام :

الزهدُ في الدنيا الراحَةُ العُظمى
 دل كندن از دنيا، بزرگترين آسايش است .

امام على عليه السلام :

السلامةُ في التَّفَرُّدِ ، الراحَةُ في الزُّهدِ .
سلامت، در تنهايى است و آسايش در دنيا گريزى .

امام على عليه السلام :

 لَن يَفتَقِرَ مَن زَهِدَ .
 آن كه زهد ورزد ، هرگز نيازمند نشود .

امام على عليه السلام :

مَع الزُّهدِ تُثمِرُ الحِكمَةُ
 با زهد است كه حكمت به بار مى نشيند.

امام على عليه السلام :

إنّ اللّه َ عزّ و جلّ خَلَقَ خَلقا ضَيَّقَ الدنيا علَيهِم نَظَرا لَهُم ، فَزَهَّدَهُم فيها و فِي حُطامِها ، فَرَغِبُوا في دارِ السلامِ الذي دَعاهُم إلَيهِ .
خداوند عزّ و جلّ مردمانى را بيافريد و از روى لطف ، دنيا را بر آنان تنگ كرد و بدين سان آنان را به دنيا و خُرده ريزه هاى آن بى رغبت ساخت و در نتيجه ، آنان به سراى سلامت (بهشت)، كه ايشان را به سوى آن فرا خوانده است ، روى آوردند .

امام على عليه السلام ـ در سفارش به فرزند خود حسن عليه السلام ـ فرمود :

أحْيِ قَلبَكَ بالمَوعِظَةِ و أمِتْهُ بالزَّهادَةِ .
 دلت را با موعظه زنده گردان و با زهد بميرانش .

امام زين العابدين عليه السلام :

مَن زَهِدَ في الدنيا هانَتْ علَيهِ مَصائبُها و لم يَكرَهْها .
 هر كه دل از دنيا بركند، مصيبتهاى آن بر او آسان شود و از آنها ناراحت نشود .

امام صادق عليه السلام :

إنّما أرادُوا الزُّهدَ في الدنيا لِتَفرُغَ قُلوبُهُم للآخِرَةِ .
آنان (صاحبان قلب سليم) زهد به دنيا را مى خواهند ، تا دلهايشان را براى آخرت خالى سازند .

امام صادق عليه السلام :

حَرامٌ على قُلوبِكُم أن تَعرِفَ حَلاوَةَ الإيمانِ حتّى تَزهَدَ في الدنيا .
چشيدن حلاوت ايمان بر دلهاى شما حرام است ، مگر آنگاه كه دلهايتان به دنيا بى رغبت باشند .

زيانهاى رغبت به دنيا

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 الزُّهدُ في الدنيا يُرِيحُ القَلبَ و البَدَنَ ، و الرَّغبَةُ فيها تُتعِبُ القَلبَ و البَدَنَ .
بى رغبتى به دنيا ، تن و جان را آسايش مى بخشد و رغبت به آن، تن و جان را به رنج مى افكند .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنَّ الزاهِدَ في الدنيا يَرتَجِي ، و يُرِيحُ قَلبَهُ و بَدَنَهُ في الدنيا و الآخِرَةِ ، و الراغبَ فيها يُتعِبُ قَلبَهُ و بَدَنَهُ في الدنيا و الآخِرَةِ
بى رغبت به دنيا [به آنچه نزد خداست ]اميدوار است و جان و تن خود را در دنيا و آخرت آسايش دهد و كسى كه به دنيا راغب باشد، تن و جان خويش را در دنيا و آخرت به رنج افكند .

امام على عليه السلام :

الرَّغبَةُ مِفتاحُ النَّصَبِ .
رغبت به دنيا، كليد رنج است .

امام صادق عليه السلام :

 الرَّغبَةُ في الدنيا تُورِثُ الغَمَّ و الحَزَنَ ، و الزُّهدُ في الدنيا راحَةُ القَلبِ و البَدَنِ .
رغبت به دنيا، غم و اندوه به بار مى آورد و بى اعتنايى به دنيا، مايه آسايش تن و جان است .

زاهدترين مردم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 أزهَدُ الناسِ مَنِ اجتَنَبَ الحَرامَ
 زاهدترين مردم كسى است كه از حرام دورى مى كند .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به سؤال ابوذر از زاهدترين مردم ـ فرمود :

 مَن لَم يَنسَ المَقابِرَ و البِلى ، و تَرَكَ فَضلَ زِينَةِ الدنيا ، و آثَرَ ما يَبقى على ما يَفنى ، و لم يَعُدَّ غدا مِن أيّامِهِ ، و عَدَّ نَفسَهُ في المَوتى .
 كسى كه گورها و پوسيده شدن را فراموش نكند و زيور اضافى دنيا را وا گذارد و آنچه را ماندنى است بر آنچه فناپذير است ، مقدّم بدارد و فردا را از روزهاى عمر خود نشمارد و خود را از مردگان شمارد .

امام على عليه السلام : 

لا زُهدَ كالزُّهدِ في الحَرامِ
هيچ زهدى ، چون بى رغبتى به حرام نيست .

امام زين العابدين عليه السلام : خداوند مى فرمايد :

يا ابنَ آدَمَ ، اِرْضَ بما آتَيتُكَ تَكُن مِن أزهَدِ الناسِ .
 اى پسر آدم! به آنچه تو را داده ام خشنود و قانع باش ، تا از زاهدترين مردمان باشى .

امام كاظم عليه السلام :

إنّ أصبَرَكُم على البَلاءِ لَأزهَدُكُم في الدنيا .
 همانا صبورترين شما در برابر بلاها ، زاهدترين شما به دنياست .

يك اندرز براى كسى كه نفسش زهدرا پذيرا نيست

امام على عليه السلام ـ در سفارشهاى خويش به فرزندش حسن عليه السلام ـ فرمود :

 يا بُنَيَّ ، فإن تَزهَدْ فيما زَهَّدتُكَ فيهِ و تَعزِفْ نَفسُكَ عَنها فهِي أهلُ ذلكَ ، و إن كُنتَ غَيرَ قابِلِ نَصِيحَتِي إيّاكَ فيها ، فاعلَمْ يَقينا أنَّكَ لَن تَبلُغَ أمَلَكَ ، و لا تَعدُوَ أجَلَكَ ، فإنّكَ في سبيلِ مَن كانَ قَبلَكَ فَخَفِّضْ في الطَّلَبِ و أجمِلْ في المُكتَسَبِ .
فرزندم! اگر از آنچه تو را به دل بركندن از آن فرا خواندم، دل بركنى و خود را از آن باز دارى ، كارى شايسته و بجا كرده اى، و اگر نصيحت مرا درباره دنيا نپذيرى ، يقين بدان كه تو [در دنيا] هرگز به آرزويت نمى رسى و از مدّت عمرت فراتر نروى ؛ چه، تو نيز همان راهى را مى روى كه پيشينيان تو رفتند . بنا بر اين ، در طلب [دنيا ]آرام باش و براى كسب روزى ميانه رو .

زهد، روزى را كم نمى كند

امام على عليه السلام :

مَن زَهِدَ في الدنيا لَم تَفُتْهُ، مَن رَغِبَ فيها أتعَبَتهُ و أشقَتهُ .
هر كه به دنيا بى اعتنا باشد ، دنيا از دستش نرود و هر كه به دنيا رو كند ، دنيا او را به رنج و بدبختى افكند .

امام على عليه السلام :

 إنَّ زُهدَ الزاهِدِ في هذه الدنيا لا يَنقُصُهُ مِمّا قَسَمَ اللّه ُ عزّ و جلّ لَهُ فيها و إن زَهِدَ ، و إنَّ حِرْصَ الحَريصِ على عاجِلِ زَهرَةِ (الحَياةِ) الدنيا لا يَزِيدُهُ فيها و إن حَرِصَ ، فالمَغبونُ مَن حُرِمَ حَظُّهُ مِنَ الآخِرَةِ
بى اعتنايىِ زاهد به اين دنيا، از رزقى كه خداوند عزّ و جلّ براى او مقدّر فرموده ، چيزى كم نمى كند ، هر چند زهد ورزد. و حرص زدنِ حريص ، بر اين زندگى زودگذر دنيا، چيزى بر روزى مقدّر او نمى افزايد ، هر چند حرص زند . پس مغبون كسى است كه از بهره آخرت خود محروم مانَد .

زهد و شناخت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ وقتى كه مردى در دعاى خود عرض كرد :

 اللّهُمّ أرِنِي الدنيا كما تَراها ـ : لا تَقُلْ هكذا ، و لكِن قُلْ: أرِنِي الدنيا كما أرَيتَها الصَّالِحِينَ مِن عِبادِكَ
 بار الها! دنيا را چنان كه خود مى بينى به من نشان بده ـ فرمود : اين چنين مگو . بلكه بگو : دنيا را همان گونه كه به بندگان صالح خود نشان دادى به من بنما .

امام على عليه السلام :

لا تَزهَدَنَّ في شَيءٍ حتّى تَعرِفَهُ .
تا چيزى را نشناخته اى به آن زهد مورز .

امام على عليه السلام :

 يَسِيرُ المَعرِفَةِ يُوجِبُ الزُّهدَ في الدنيا .
اندكى شناخت ، موجب بى رغبتى به دنيا مى شود .

امام على عليه السلام ـ در وصف كسانى كه ناگاه در چنگال مرگ گرفتار مى شوند ـ فرمود :

فهُو يَعَضُّ يَدَهُ نَدامةً على ما أصحَرَ لَهُ عندَ المَوتِ مِن أمرِهِ ، و يَزهَدُ فيما كانَ يَرغَبُ فيهِ أيّامَ عُمُرِهِ ، و يَتَمَنّى أنَّ الذي كانَ يَغبِطُهُ بها و يَحسُدُهُ علَيها قد حازَها دُونَهُ !
 او ، بر اثر آنچه هنگام مرگ برايش آشكار شده است ، دست خود را از پشيمانى مى گزد و بدانچه در روزهاى زندگانى اش بدان مايل بوده ، بى رغبت مى شود و آرزو مى كند كه اى كاش آن كسى كه حسرت او را مى خورد و بر وى حسادت مى ورزيد، اين اموال را گرد آورده بود نه او!

گوناگون

امام على عليه السلام :

 لا تَكُنْ مِمَّن يُرِيدُ الآخِرَةَ بِعَمَلِ الدنيا ··· يقولُ في الدنيا قَولَ الزاهِدينَ ، و يَعمَلُ فيها عَمَلَ الراغِبِينَ .
چونان كسى مباش كه با كار دنيايى آخرت را مى خواهد . . . در دنيا همچون مردمان زاهد سخن مى گويد و در عمل چون دنياخواهان رفتار مى كند .

امام على عليه السلام :

أفضَلُ الزُّهدِ إخفاءُ الزُّهدِ .
 برترين زهد ، پوشيده داشتن زهد است .

امام على عليه السلام :

إذا هَرَبَ الزاهدُ مِنَ الناسِ فاطْلُبْهُ ، إذا طَلَبَ الزاهدُ الناسَ فاهْرُبْ مِنهُ
 هر گاه زاهد از مردم گريزان شد ، در طلب او برآى و هرگاه زاهد در طلب مردم برآمد ، از او گريزان شو .

مسيح عليه السلام :

 يا بَنِي إسرائيلَ ، لا تَأسَوا على ما فاتَكُم مِن دُنياكُم إذا سَلِمَ دِينُكُم كما لا يَأسى أهلُ الدنيا على ما فاتَهُم مِن دِينِهِم إذا سَلِمَتْ دُنياهُم .
 اى بنى اسرائيل! هر گاه دينتان سالم بود ، براى از دست دادن دنياتان افسوس مخوريد ، همچنان كه دنيا پرستان هر گاه دنيايشان سالم باشد ، براى از دست دادن دينشان اندوهى به خود راه نمى دهند .

بحار الأنوار : امام صادق عليه السلام فرمود :

لَمْ يَطْلُبْ أَحَدٌ الحَقَّ بِبابٍ أفضَلَ مِنَ الزُّهدِ فِى الدُّنيا و هو ضِدٌّ لما طَلَبَ أعداءُ الحقِّ . قُلتُ : جُعِلْتُ فِداكَ ممّا ذا؟ قالَ : مِنَ الرَّغْبَةِ فيها و قالَ: اِلاّ مِن صَبّارٍ كَرِيمٍ ، و إنّما هِيَ أيّامٌ قَلائلُ ؟! .
 هيچ كس حق را در بهتر از بى رغبتى به دنيا به دست نياورد. و اين، برخلاف آن چيزى است كه دشمنان حق در پى آنند. عرض كردم: فدايت گردم براى چه؟ فرمود: به جهت دلبستگى به دنيا . و ادامه داد : مگر از شكيباى بزرگوار، كه دنيا، چند روزى بيش نيست.

میزان الحکمه،جلد پنجم.