نگاهی به پدیده مدگرایی

 

 

امروزه مُد (mode)، به یکی از معضلات فرهنگی جامعه دینی ما تبدیل شده است. تیپ های مختلف از کشورهای غربی به سرعت وارد جامعه می شود و برخی گروه های جامعه به ویژه جوانان و نوجوانان با شور و شوق خاصی آن را می پذیرند. دامنه گسترش این حرکت به حدی است که همه جنبه های زندگی افراد از رنگ لباس گرفته تا بلند و کوتاه کردن مو، مکالمات روزمره و حتی سبک زندگی را در بر می گیرد.

به راستی مد چیست؟ از دید مدگرایی از دیدگاه دین امری ارزشمند است یا ضدارزش؟ اخلاقی است یا غیراخلاقی؟

به طورکلی (مد) از نظر لغوی به معنب سلیقه، اُسلوب، روش، شیوه، رسم، موافق رسم و باب روز است». ولی از نظر اصطلاحی یک پدیده اجتماعی است که به دلایل مختلف در یک زمان معین رواج پیدا می کند. به عبارت دیگر، (مد) به الگوی رایجی گفته می شود که در یک مقطع زمانی برخی آن را می پذیرند. مسئله مُد از دو جنبه قابل بررسی است: 1. جنبه مادی و از نشانه های آن مانند: اتومبیل، لوازم منزل و پوشاک. 2. جنبه غیرمادی: از نمونه های این نوع مدگرایی رفتارها، نحوه زندگی، نوع نگرش و نظراتی است که در یک دوره زمانی پدیدار می شود.

مُد به الگوی رایجی گفته می شود که در یک مقطع زمانی عموم افراد جامعه آن را می پذیرند و دو جنبه مادی و غیرمادی دارد.

مد و مدگرایی، نه ارزش است و نه ضدارزش و گرایش به مُد نیز هم می تواند مثبت و اخلاقی باشد و هم منفی و غیراخلاقی. از آن جا که در فرهنگ دینی ما هرگونه پدیده جدید، با معیارها و ارزش های دینی مبین اسلام سنجیده و پذیرفته می شود، اگر گونه ای از مد، با هنجارها و ارزش های دینی جامعه مغایر باشد، ضدارزش به شمار می رود. به عنوان مثال: مدهایی که از فرهنگ بیگانه و الگوهای ساخته و هدایت شده غرب سرزمین های غیرمسلمان تقلید می شوند، از این دسته اند که البته هدف سازندگان آنها تخریب ارزش ها و سنت های دینی جامعه است. در مقابل، اگر مدها با هنجارها و ارزش های ملی - مذهبی کشور هماهنگ و همخوان باشند، نه تنها ضدارزش نیستند، بلکه ارزش مند و تحسین برانگیز هم هستند. این نوع مُدها در ابتدا بر اساس علاقه و انتخاب خود مردم پدید می آید. سپس به صورت عادت برای آنها در می آید و هر اندازه با باورهای سنتی، فرهنگی و دینی جامعه هم سویی داشته باشد، سریع تر جای خود را میان فرهنگ مردم باز می کند و به یک نماد فرهنگی تبدیل می شود. برای مثال، چادر مشکی، ابتدا در جامعه به صورت مُد رواج پیدا کرد و پس از اندک زمانی با پذیرش عمومی، به یک نماد ارزشمند فرهنگی تبدیل و ماندگار شد. شاید در اصطلاح مدیست ها هیچ گاه دِمُده* (the mode) نشود.

وضعیت «نماد چفیه» نیز همین گونه است. این نماد ارزشی را ابتدا رزمندگان دلاور بسیجی در جبهه ها مد کردند، ولی پس از استفاده مُدام مقام معظم رهبری در دیدارهای مردمی و جلسه های عمومی و مشاهده مردم از رسانه ملی، عموم مردم با اخلاص و حزب اللهی ایران به پیروی از آن بزگوار، آن را به عنوان یک نماد ارزشمند فرهنگ جبهه پذیرفتند و یاد و خاطره سلحشوری رزمندگان اسلام را با این حرکت گرامی می دارند. حتی امروزه نوجوانان و جوانانی که دوره جبهه و جنگ را درک نکرده اند، در همایش های ملی (راهپیمایی ها) چفیه را به دوش دارند.

بنابراین، مُدگرایی روی آوردن به تازگی و نوآور فطری است که گریزی از آن نیست. بخشی از پیشرفت فرد و اجتماع نیز در گرو نوآوری ها و ابتکار عمل و از شکوفایی استعدادهای نهفته آدمی نشئت می گیرد. در دین پویا و جاودان نیز به موضوع تازگی و نوگرایی افراد سفارش و اهتمام شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «لباس نو بپوش و نیک نام بزی». 

باز روایت می کنند: روزی حضرت علی علیه السلام دو جامه خرید، جامه بهتر و زیباتر را به غلام جوان خویش داد و به اد فرمود: «تو جوانی و مانند دیگر جوانان به تجمل و زیبایی رغبت بسیار داری». 

1. مدها با توجه به همخوانی و ناهمگن بودن با معیارهای شرع و عرف، به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می شوند.

2. مد ارزشمند، نوعی تازگی و نوآوری است که تحول در جامعه را سبب و نشانه شکوفایی استعدادهای آدمی است.

جلوه گری، یکی از نشانه های گرایش منفی به مدگرایی است. هرگاه فردی، هویت و شخصیتش را بر پایه توجه و اظهارنظرها دیگران شکل دهد، انگیزه و هدفی جز جلوه گری و تقلید حرف ندارد.

جلوه گری مد یک خواسته بی اساس و ناشی از برخی ضعف های روحی انسان همچون احساس کمبود و حقارت، تمایل به اثبات برتری با مال و ثروت، حسادت و رقابت است. این گونه افراد، با پناه بردن به هر فکر و عمل ممکن از جمله ایجاد تغییر در شکل ظاهر، تغییر دادن وسایل زندگی و دگرگونی در رفتار و گفتار می کوشند توجه دیگران را به خود فرا خوانند و خود را از گم شدن در جامعه رها سازند. این مسئله و بحران آن، میان اشراف و ثروتمندان به ویژه در جوامع غربی رایج تر است زیرا؛ «در این جوامع، ماشینیسم و تسلط نظام های اقتصادی دولت ها بر آموزش و پرورش و وسایل ارتباط جمعی، افراد جامعه را روز به روز به هم شبیه تر می کند و امکان هرگونه ابراز وجود فردی و ابتکار عمل را از آنان می گیرد. فرد وقتی نتواند خود را از راه های منطقی و معقول ممتاز و مشخص کند، به هر اقدام دیگری دست می زند تا خود را از دیگران متمایز نشان دهد».

از این رو، چنین شخصی لباس می پوشد که به آن مباهات کند، ماشینی سوار می شود که او را برتر نشان دهد و خانه ای می خرد که به دیگران فخر بفروشد. حال آنکه اسلام، انسان را از هرگونه تلاش برای جلوه گری و انگشت نماشدن نهی می کند، چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم ، پیروی از هوا و هوس و کبر و فخرفروشی خدا را از دام های شیطان می داند و می فرماید: 

از جمله دام های شیطان این است که از لعنت های خدا دور شوند و به بخشش های او تفاخر کنند و بر بیندگان تکبّر ورزند و پیرو هوس شوند.

باز از آن حضرت نقل است: «هر که جامه ای بپوشد که بدان مباهات کند و مردم بدو نگرند، خدا به او ننگرد تا آن لباس را بر کند». 

امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «در ذلت و خواری انسان، همین بس که لباسی به تن کند، یا مرکبی سوار شود که او را مشهود و انگشت نما سازد». 

شگفتا که گاه این جلوه گران مدپرست حتی نمادهای جنسیتی خود را فراموش می کنند، مردان لباس زنان و زنان لباس مردان را برای جلوه گری بیشتر بر تن می کنند و با این اقدام، خود را شامل لعن خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می سازند. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در نکوهش این کار می فرماید: 

«خدا مردی که چون زن لباس بپوشد و زنی را که چون مرد لباس بپوشد، لعنت کند». 

جلوه گری از نشانه های منفی گرایش به مد است. بر این اساس آموزه های دینی تلاش به وسیله راه های غیرمعقول خود به وسیله راه های غیرمعقول، برای متمایز نشان دادن خود از دیگران را نهی می کند.

هرگاه مد، حالت جلوه گری پیدا کند، نابرابری اجتماعی را بیشتر به نمایش گذارده و به اختلافات طبقاتی دامن خواهد زد؛ زیرا اشراف و ثروتمندان جامعه تلاش خواهند کرد با ایجاد تغییر در نوع خانه، مدل اتومبیل، سبک زندگی، پوشاک، آرایش، گفتار و رفتار، مال و دارایی خود را به رخ دیگران بکشند و وضع مسلط مادی خود را بر دیگران اعلام و تحمیل کنند. بدین ترتیب، «قشر مرفه و بی درد جامعه دائماً برای خودنمایی، خود را از شکل معمول جماعت مردم خارج می کند و با انتخاب یک مد تازه نظر دیگران را به سوی خود جلب می کند. توده عوام نیز به شوق تشبّه به اشراف. به همان مد تازه هجوم می آورند. در نتیجه، مد تازه به سرعت همگانی می شود و درست به همین دلیل، برای اشراف بی خاصیت می شود؛ زیرا آنها به دنبال چیزی هستند که آنان را از دیگران جدا کند. بنابراین، بلافاصله به دنبال مد تازه دیگری می روند و عوام که هنوز از عهده خرج مد قبلی برنیامده اند، خود را در میدان جاذبه یک مد دیگر می بینند و باز دباره به دنبال سلیقه قشر صرفه و ثروت می روند».

در این جریان، مردم جامعه روز به روز بر فقر و عقب ماندگی خود دامن می زند و بر حزن و اندوه خود می افزاید، چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «هرکس به آنچه دست مردم باشد چشم بدوزد، اندوهش فراوان می شود و سوز دلش درمان نمی پذیرد». بهترین سفارش به این گونه افراد برای رسیدن به آرامش خاطر و کاهش اندوهشان، عمل کردن به این سخن امام صادق علیه السلام که فرمود: همواره به کسی نظر کن که بهره اش از نعمت های خداوند، کنتر از توست تا بتوانی شکر نعمت های موجود را به جا آوری و برای افزایش نعمت خداوند شایسته باشی و قرارگاه عطیه الهی گردی. 

مدگرایی، به شکاف طبقاتی دامن می زند، بدین گونه که مدها هر روز نوتر می شود و آنها که توان مدگرایی ندارند، از قافله مدگراها باز می مانند و بدین ترتیب روز به روز فاصله بیشتر می شود.

مدگرایی گاه به نقلید کورکورانه از الگوها و شیوه هایی منجر می شود که فرهنگ های مادی بیگانه آنها تبلیغ و ترویج می کنند. پیروان این گونه مدها در جامعه، انتساب به فرهنگ بیگانه را برای خود افتخاری بزرگ و ارزشمند می دانند و می کوشند پوشیدن، خوردن، تفریح، لذت بردن و حرف زدن، مانند بیگانگان عمل کنند. همچنین از آخرین دستاوردهای مصرفی آنان استفاده کنند و در یک کلام، رفتار و کردار و سبک زندگی خود را شبیه خود را شبیه آنان سازند. در واقع این بردگان مد، چگونگی و حالت های ظاهر دیگران را به جای واقعیت های زندگی خود می نشانند و از هستی خویش بیگانه می شوند، غافل از این مهم که بنا به فرموده پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله وسلم : «هر کس به گروهی تشبه جوید، از آنهاست». 

همچنین از امام علی علیه السلام نقل می شود: «بهترین شکل و هیئت، آن است که تو را با مردم آمیزش دهد و میان ایشان زیبایت کند و زبانشان را از تو باز دارد». 

گاه این گونه افراد آن قدر در پیروی فرهنگ غرب پیش می روند که اُمور معنوی را کاملاً فراموش می کنند. در نتیجه، بیششتر اوقات به سبب ناتوانی در رسیدن به آنچه آرزوی تغییر آن را داشته اند، سرخورده می شوند، به پوچی و بیهودگی فکری می رسند تا آنجا که حتی الگوهایشان نیز از احوال آنان متأسف و متعجب می شوند. آنجلا کورمن یکی از این الگوهاست، او می گوید: گاهی من جوانان شما را می بینم که شکل و شمایل ما را به خود داده اند، واقعاً حیرت می کنم. جوانان شما نیازی به این کارها ندارند... من با جوانی در تهران آشنا شدم که از خانواده مهمی بود، ولی اگر قیافه او را نگاه می کردید، فرقی میان او و من نمی یافتید. او به ظاهر کاملاً شبه ما بود، ولی وقتی درونش را می کاویدی تهی و پوچ بود.

البته خود این الگوهای غربی گاه به سبب پوچی و فرهنگشان و نیز به منظور عرضه آن به جهانیان، خود را به شکل و شمایل در آورده اند، از زبان یکی دیگر از الگوهای غربی می خوانیم: «ما هشداری برای شرقی ها هستیم، فرهنگ غرب را به شرق می آوریم و بیچارگی غرب را می نمایانیم». 

آری؛ تقلید کورکورانه نتیجه ای جز پوچی و پستی برای افراد مدگرا نخواهد داشت؛ واقعیتی که امام صادق علیه السلام آن را چنین بیان می کنند: «مادامی که جامعه اسلامی از الگوی مصرف بیگانگان تقلید نکند، در مسیر کمال و نیک بختی است. حال آنکه، به شیوه بی دنیان لباس بپوشد و خوراک بخورد، به ذلت می اُفتد». 

به فرموده امام علی علیه السلام : «خوشا به حال کسی که به سنت و طریقه دین عمل کند و از آثار آن پیامبران پیروی کند».

ره آورد تقلید کورکورانه از الگوهای نامناسب غرب، رسیدن به پوچی و خواری و بی هدفی است تا جایی که خود الگوهای غرب نیز به حال این گونه انسان ها تأسف می خورند.

یکی دیگر از نشانه های گرایش منفی، به مد، پیدایش مشکلات جسمی برای مدگرایان است؛ زیرا در ساخت بسیاری از وسایلی که مدسازان، تولید و به بازار عرضه می کنند، سلامت روح و جسم انسان موردنظر نیست. شاید منشأ بسیاری از بیماری های جسمی که از افراد مدگرا به آن دچار هستند، استفاده نابجا از این لوازم غیر استاندارد و غیربهداشتی باشد؛ زیرا هدف مدسازان به ویژه در جوامع غربی از تولید و تبلیغ کالا، کسب درآمد بیشتر با کمترین هزینه ممکن است. بر این اساس، برای غلبه صنعت و اقتصاد بر بخش سیاست های حاکم در جوامع، موازین عقلی، علمی، اخلاقی و بهداشتی در تولید کالا، به کلی فراموش شده است. به عنوان مثال، امروزه تولید و استفاده از کتان و پنبه و منسوجات به دست آمده آن در صنعت نساجی را مدسازان به ترفندهای گوناگونی از چرخه تولید خارج کرده اند. مدسازان، استفاده از آنها را در طراحی لباس و تهیه پوشاک در کنار الیاف مصنوعی تنوع و رنگارنگ، برای خود عیب و عاری می دانند. در حالی که واقعیت این است که اینان سود سرشماری را بر اثر استفاده از این مواد مصنوعی ارزان قیمت متوجه خویش می کنند و خود آنها را به کار نمی گیرند. پیرو این حرکت، زیر جامه های مردانه و زنانه را نیز با الیاف مصتوعی تولید و به بازار مد عرضه می کنند. با توجه خاصیت الکتریسته زایی و تحریک عصبی و دیگر ناهماهنگی موجود در این گونه بافته های مصنوعی با محیط بیولوژیکی، بروز ضایعات و حساسیت های پوستی و جذب مواد شیمیایی به بدن و مسمومیت داخلی، به راحتی قابل پیش بینی می شود.

نمونه دیگر، لباس های تولیدی مدسازان در جنس های چرمی، جیر، پلاستیک و مشتقات آن است که خاصیت چسبندگی پارچه و تنگ دوختن آن، تعریق، تنفس و دفع سموم از بدن را با مشکل رو به رو و انسان را بیمار می کند.

همچنین زنان غربی تحت تأثیر تبلیغات سرمایه داران بزرگ سازنده لوازم آرایشی، در استفاده از آن به افراط کشیده شده اند، آرایش های خود را شبانه روزی به هم متصل و همواره قسمت های حساس بدن خود نظیر پوست صورت، موی سر، چشم ها، پلک ها و ناخن ها را با لوازم آرایشی می آرایند، غافل از اینکه مداومت در این امر، سبب جذب مقدار زیادی از مواد شیمیایی به ویژه آنیلین (AniLine) به بدن می شود، که پی آمدهای وخیمی به صورت حساسیت های پوستی، اِگزما و پیری زودرس برای آنها به همراه داشته است. در اسلام بهره گیری از پوشاک و لوازم آرایشی شرایط و احکام ویژه ای دارد. به عنوان مثال، در جنس، رنگ، شکل، نظافت و آداب لازم برای پوشیدن باید رعایت شود.

رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «پوشیدن لباس از ابریشم و طلا، برای مردان امت من حرام است». 

حضرت علی علیه السلام نیز فرمود: «لباس پنبه ای بپوشید؛ که آن لباس رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و اهل بیت علیهاالسلام و آن حضرت از لباس پشمی و مُو استفاده نمی کرد، مگر به علتی».

از امام صادق علیه السلام به پوشیدن لباس های کتانی سفارش شده ایم، آنجا که می فرماید:

«کتان، لباس پیامبران است و در رشد و تقویت بدن انسان مؤثر است».

زیاده روی در استفاده از کالاهای مدسازان نظیر کفش، پوشاک و لوازم آرایشی، پی آمدهای ناگوار و روحی فراوانی برای افراد جامعه فراهم می آورد.

بروز مدگرایی منفی در جامعه، مصرف گرایی و اسراف در نعمت های الهی را به همراه دارد. مدگرایان همواره می کوشند از راه ها گوناگون، نه برحسب ضرورت، بلکه برا خودنمایی و فخرفروشی با پرداختن به کارهای بی اساس و بی ارزش برای خود شخصیت و جایگاه اجتماعی دروغین کسب کنند. از جمله این مشغولیت های غرب عبارتند از: خریدهای بی اندازه، استفاده نادرست از وسایل و مواد خریداری شده، نغییر چیدمان لوازم منزل، تغییر مدل اتومبیل، جواهرات و همچنین اسراف در پذیرایی ها و مهمانی ها. بدین ترتیب، تجمل پرستی و مدگرایی برخی جوامع، به ویژه کشورهای در حال توسعه سبب خواهد شد که سود اشرافی گری و مدگرایی آنها به جیب مدسازان بیگانه برود. در این میان، گاهی این گونه جوامع مصرفی برای تأمین نیازهای کاذب افراد مصرف گرا و مدگرا به دریافت قرض ها و وام های سنگین متوسل می شود و با این کار خطر تسلط فرهنگی و سیاسی، آن کشورها را تهدید خواهد کرد.

به هر حال اسراف و مصرف گرایی به هر عنوانی، به هیچ وجه با معیارها و ارزش های دینی سازگاری نیست. فرهنگ دینی آن را نمی پذیرد، چنان که در قرآن آمده است: «اِنَّهُ لایُحِبُّ المُسرِفینِ؛ زیاده روی مکنید که او (خدا) اسراف کاران را دوست ندارد».

و نیز می خوانیم: «وَ اِنَّ المُسْرِفینُ هُم اَصْحابُ النّارِ؛ اسرافکاران، اهل آتش دوزخ هستند». کسانی که مال و ثروت خود را حیف و میل می کنند، در واقع سرمایه های یک مملکت را به هَدر می دهند؛ سرمایه هایی که اگر به درستی به کار گرفته شوند، می تواند گره گشای بسیاری از مشکلات اساسی افراد جامعه باشد.

بروز مدگرایی منفی، به شیوع مصرف گرایی و اسراف در نعمت های الهی دامن می زند و زمینه وابستگی فرهنگی و سیاسی ملت ها را فراهم می سازد.

مدگرایی در آیینه سخن رهبری

مقام معظم رهبری درباره مد و مدگرایی می فرماید:

بنده با مُد خیلی موافقم، جزو آدم هایی هستم که به مد گرایش دارم، اما مدی که از داخل جوشیده باشد؛ چون مد ابتکار و نوآوری به چیزی که از بیرون بیاید، مد آرایش مو و لباس و حرف زدن ما، همه اش دارد از بیرون می آید که این درست نیست.

 

منبع : مجله:طوبی-شهریور 1386، شماره 21 - حسین بافکار ، صفحه 116