پس به مناسبت دو فقره ماضیه می گوییم که: مراد از «بحر مسجور» هم باید امام زمان باشد. زیرا که دریای بی منتهای علم خداوند است و مملو است از علوم ربانی. یا محیط است به جمیع خلق. یا افروخته است به نور پروردگار.

و در بعض احادیث واقع شه که «بحر مسجور» دریایی است میانه زمین و آسمان که خداوند در وقت برپا شدن قیامت از آن دریا می بارد به زمین، پس خاکهای مردگان در زمین از آن آب زنده می شوند، یعنی اجزاء متفرقه جمع می شوند. و هر کسی دو مرتبه، به جهت قیامت زنده می شود.

و در بعض احادیث این دریا را «بحرالحیوان » نامیده اند و آب آن را مثال آب منی ذکر کرده اند و محل آن را در زیر عرش خداوند قرار داده اند که عمق و قعر آن مقابل هفت آسمان و زمین است و چهل صباح بر قبور باریده می شود و در نفخه ثانیه همه خلایق از آن زنده می شوند و از قبور بیرون می آیند. و لکن در بعض ر به دریای افروخته از آتش جهنم شده که در قیامت خواهد بود. (17)

پس بنابراین تفسیر اخیر، مراد از آن، امام نخواهد بود. چنانکه تفسیر به دریای زیر عرش و دریای مابین زمین و آسمان هم، منافی آن است.

بلی، با قطع نظر از منافات و اختلاف تفسیر، می توان گفت که امام بعد از ظهور خود، از رحمات و فیوضات خود، بر مقابر و مظاهر حقایق خلق می بارد. و اجزاء متفرقه غیر متمیزه ایشان را جمع آوری می کند. و باطن هر کسی را ظاهر می فرماید; به نوعی که گویا او را از کتم عدم، به عرصه وجود آورده و او را زنده کرده. پس عیب ندارد که او را «بحر مسجور» نامند; هرچند مجازا باشد، نه حقیقتة; نسبت به آن معنی که در اخبار وارد شده.

و همچنین بعض مفسرین ذکر کرده که اهل تحقیق گفته اند که «بحر مسجور» دلی است که به آتش محبت تافته شود. (18) پس بنابراین هم عیب ندارد که مراد امام زمان باشد.

و علی ای حال، ذکر این فقره بعد از دو فقره اول، کانه اشاره به این است که چون نبی و ولی، ابوین امت می باشند; چنانچه پیغمبر (ص) فرموده که: انا و علی ابوا هذه الامة (19) یعنی; من و علی پدر و مادر این امتیم. (20) لهذا امام زمان هم که قائم مقام ایشان است، پدر و مادر ایشان است، پدر و مادر امت خواهد بود. و از آب رحمت که نازل از صلب او و ساکن در رحم اوست یعنی به فیوض خداوند، که به واسطه باطن، که اعلای او است، نازل بر ارض قابلیت، که اسفل او و ظاهر او است، خلایق تربیت می شوند. مثل; تربیت طفل در شکم مادر. و به این واسطه به عرصه وجود و شهود و امتیاز می آیند که از یک دیگر ممتاز و معرف می شوند. مثل; امتیاز موجودات از یکدیگر، بعد از تساوی ایشان در عدم.

والحاصل; بعید نیست که حاصل سه فقره مذکور این باشد که: خداوندا! ای پروردگار امام زمان! که هم نور و کمال (21) ذات تو است، که فاعل در سایر مخلوقات است. و هم مظهر و محل ظهور نور تو است، که مفعول و مخلوق تو است. و هم اصل فیض تو است، که آبی است شبیه به منی که خلقت خلایق از آن می شود; اگرچه به سبب وسعت بلانهایه او، او را دریا نامند و افروخته باشند آن را از نور محبت یا نار عشق، و آن را از جانب سماء علو باطن، بر ارض دنو ظاهر، که قابل فاعل است، نازل سازند و به آن احیاء خلق را نمایند; مثل روز اول که ابتداء خلقت ایشان باشد.

و خلاصه; مقصود آن است که زمان ظهور امام، قیامت صغری است و معاد کوچک خلق است. (22) پس چنانکه مبدا لقت خلایق را در سه مقام جوج در هر یک اسمی است که یکی «فاعل » و یکی «قابل » و یکی «نطفه »، است; همچنین در معاد ایشان هم در قیامت صغری و کبری باید هر سه مقام باشد. و همه در قیامت صغری از وجود ذی جود مقدس مطهر امام عصر (عج) ظاهر می شود. لهذا خدا را به پروردگاری هر سه مقام می خوانیم و باکی نیست که همه را عبارت از خود امام بدانیم ولو مجازا، و بعد از آن می گوییم:

---