زمینه های فرهنگی و اجتماعی فتنه از دیدگاه امام علی علیه السلام

زمینه ها و عوامل پیدایش فتنه، دربخش فرهنگی و اجتماعی، دارای شاخصه هایی هستند که عبارتند از : 

غرور و شهوت ها

مهم ترین زمینه های ایجاد فساد و فتنه، غرور نابخردانه و غرق شدن در شهوت هاست. غرور برخاسته از شهوت، انسان را به بیراهه، و به ابتذال و پستی می کشاند؛ او را از درون، تهی می سازد و به گردنکشی و طغیان وامی دارد. چنین شهوتی سبب می شود آدمی، بی باکانه پرده عصمت خویش را بدرد و غفلت زده، گناه کند.

امام علی علیه السلام در خطبه معروف به «غرّاء» هنگام معرفی صفات انسان، در این باره می فرماید:

... ولی همین که قامتش اعتدال یافت و قد برافراشت، با استکبار، از اطاعت سرباز زد و با گستاخی به بیراهه گرایید؛ درحالی که همواره از چاه هوس ها، دلو خویش پر می کرد و تمامی کوشش خود را وقف آبیاری خویشتن می ساختد. او در امواجی از لذت های سطحی و انگیزه های نسنجیده و هوس آلود خود به سر می برد، بی آنکه در اندیشه مصیبتی، یا نگران هیچ رویداد ترس آوری باش. سرانجام در فتنه اش فریب زده مُرد؛ درحالی که زندگی کوتاهش در لغزش ها و خطاها سپری شده و از هیچ پاداشی نصیبی نبرده و هیچ فریضه ای را به جا نیاورده است.( فرهنگ آفتاب، ج 7، ص 3788)

امیرالمؤمنین، علی علیه السلام درباره اینان می فرماید:

فقر، ویرانگر آبادی ایمان؛ و ثروت پرستی، منهدم کننده عمارت تقواست و هر دو بستری مناسب برای رشد فتنه ها و بهره گیری فتنه گران هستند.

فقر، میراننده قوای انسانی آدمی است. روحیه نومیدی را در جامعه می پراکند و امید و نشاط اجتماعی را پژمرده می کند. انسان را به رویارویی با همه چیز و همه کس می کشاند و در نهایت، به فتنه ای فراگیر تبدیل می شود. از آن سو، ثروت اندوزی بی حد و از راه ناحق، و حرص ورزیدن، ارزش های درونی انسان را افسرده می کند و همه چیز را در شعاع خوی خودخواهی و ثروت پرستی نابود می سازد. ثروت نامشروع، آدمی را به قد برافراشتن در برابر حق، و غرور جاهلانه در برابر معبود سوق می دهد. وی به گمان اینکه با ثروت می تواند همگان را در اختیار گیرد، به پیش می رود. هیچ کس جز خود را نمی بیند و به هیچ چیز، غیر از تعلقات خود نمی اندیشد.

در کلام امام علی علیه السلام، فقر و ثروتی که آدمی را از خداشناسی باز دارد، لبه های پرتگاهی است که سقوط از آنها، مرگ و نیستی را به دنبال دارد. این دو، زمین آماده ای هستند که بذر فتنه را بارور می سازند. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هر که در آن  دنیا توانگر بشود، به دام فتنه درافتد؛ و هر که تهی دست گردد اندوهگین شود».(نهج البلاغه، خطبه 82، ص 128)

در سخنی دیگر می فرماید:

«با بی نیازی سست می شود و به دام فتنه فرو می غلتد و تنگ دستی او را به سستی و نومیدی می کشاند»(همان، کلمات قصار 150، ص 662.)

ر تلاش و فعالیتی همواره با کامیابی یا ناکامی همراه بوده که هر دو، زمینه مناسبی برای بروز فتنه هاست. آنان که از شکست، درس می آموزند و از این آزمون سرافراز بیرون می آیند، قهرمانان این عرصه اند. آنان که هنگام کامیابی، ادبِ پیروزی نگه دارند و پیروزی، فریبشان ندهد و گمان نبرند که همه چیز در سیطره آنهاست، از فرو افتادن در چاه عمیق فتنه ها در امانند.

آنان که هنگام شکست، خود را نبازند، و شکست و ناکامی را نخستین پله نردبان پیروزی بدانند، با امید به آینده، به سوی مقصود حرکت می کنند. شکست برای آنان تجربه ای جدید است، نه آخرین مرحله زندگی. ناکامی، آنان را به ایستادن در برابر اجتماع یا کناره گیری از عرصه مبارزه و زندگی نمی کشاند. اینان انجام وظیفه الهی خویش را هدف می دانند و جز بدان نمی اندیشند. امام علی علیه السلام به زیبایی، این مفاهیم را بیان می کند و مردم را چنین زنهار می دهد:

و اینک بی تردید، آشوبی سهمگین که افسارگسیختگی و بی بند و باری، نشانه آن است تهدیدتان می کند و در کارِ فرود آمدن است. هرگز مباد که شما را اوضاعی بفریبد که مغروران تاریخ را فریفت؛ زیرا آن اوضاع، سایه ای گذرا بیش نیست و دیری نمی پاید.(همان، خطبه 88، ص 178)

ایشان هنگام حرکت به سوی صفین، این چنین به درگاه خداوند دعا می کند:

خداوندا! اگر بر دشمنان، پیروزمان داشتی، از هر تجاوزی دورمان بدار و در رعایت حق، پایداری مان بخش و اگر آنان را بر ما چیره گرداندی، شهادت را روزی مان کن و از فروغلتیدن در فتنه مصونمان دار.(همان، خطبه 171، ص 324)

از دیگر زمینه های بروز فتنه، ساده اندیشی و هوس بازی مردم و حاکمان است. کسانی که تنها به ظاهر زیبای فتنه ها یا فتنه جویان می نگرند و تحقیق و بررسی عالمانه نمی کنند، با اشتیاق به سوی فتنه ها می دوند و از قدرت اندیشه خویش بهره ای نبرده اند.

هوس بازی نیز از آفت های حیات اجتماعی است. هوس بازان همیشه چشم هایشان به سوی دیگران است؛ دنیا را آرمان خویش می دانند و همه چیز را در آن خلاصه می کنند؛ پیوسته در پی لذت های مادی اند و لذت ترک لذت را هیچ گاه نمی چشند؛ دین را به بازی می گیرند و به فتنه افروزی مشغول می شوند. آری، ساده اندیشان، از تحلیل و تفکیک مسائل سیاسی و اجتماعی و تجزیه و ترکیب آنها عاجزند. اصلی ترین ارکان فتنه را اینان تشکیل می دهند و عصاکش فتنه جویانند. هوس بازان که در دنیا غرق شده اند، جز به خود و تعلقات دنیوی خویش نمی اندیشند و برای رسیدن هوس هایشان حاضرند هر اقدامی بکنند و در باتلاق فتنه فرو روند.

امام علی علیه السلام درباره این دو گروه می فرماید:

دومی جهل گردآورنده ای است که در میان توده های ناآگاه، خود را پایگاهی ساخته است، در امواج فتنه ها جولان می دهد و از راز صلح به کلی بی خبر است. ناآگاهانِ مردم نما، او دانشمندش می نامند، درحالی که از هر علمی تهی است.( همان، خطبه 17، ص88)

در جامعه ای که گروه زدگی و تعصب بر آن حاکم است، گوهر ارزنده دانایی و دُرّ درخشنده حقیقت و معرفت را ارزشی نیست. کرامت و آزادگی انسان ها، لگدکوب نادانی ها و تعصبات کورکورانه و تقلیدی خواهد شد. انسان هایی چشم و گوش بسته، عنان خویش را در دست بزرگانی قرار می دهند که خود در گرداب فتنه ها فرو رفته اند. اینان راه فکر و عقل و تدبیر را بسته اند و در حصار بلند نادانی اسیرند. آغشته غفلتند و حقایق را نمی بینند؛ و یا بدان می نگرند، اما چشم بر آن می بندند. این چنین، در جهل مرکب غوطه می خورند و پدیدآورنده فتنه هایی در هم آمیخته می شوند.

امام علی علیه السلام خطاب به مردم می گوید:

هان، زنهار! زنهار از فرمان بری از بزرگان و مهترانتان که به حسب خویش کبر می ورزند و بر پایه پیوند خونشان برتری می فروشند و بر آنند که دامان پروردگارشان را لکه های ننگ باشند. نیکی های خدا را درباره خود منکر می شوند؛ انکاری از سر ستیز با فرمان او و انحصارطلبی در نعمت هایش. آری، اینان تعصب را استوانه، هر فتنه و آشوبی را تکیه گاه اصلی، و جاهلیت را شمشیرهایی آخته اند.(همان، خطبه 192، ص 626.)

در سیره و سخن معصومان علیهم السلام همواره بر عدالت و مبارزه با تبعیض در همه ابعاد تأکید شده است. اگر حکومت حاکمان بر پایه تبعیض باشد، قوام جامعه متزلزل می شود و به انحطاط می گراید. تبعیض، گسست اجتماعی و شکاف طبقاتی را دامن می زند، میان مردم و حاکمان فاصله می افکند و بذر نفاق و سوءظن را در قشرهای گوناگون جامعه می پراکند؛ سپس به فتنه ای خانمان سوز تبدیل می گردد.

ازاین رو، علی علیه السلام با برادرش همان گونه رفتار می کند که با دیگران. به منسوبین خویش آن سان می نگرد که به دیگر مردمان. بر والیان، در رعایت حقوق بیت المال سخت می گیرد و به استاندار خود چنین می نویسد:

حق را در هر جا و در مورد هرکس از خاصان و نزدیکان که لازم آمد، اجرا کن و در این راه، با امید به بازده نیکویش پای بفشار. هرگاه حق، خویشان و نور چشم هایت را بیازارد، در برابر سنگینی خاصی که این امر بر تو دارد، به فرجامش بیندیش که بسی ستایش انگیز است.(همان، نامه 53، ص 974)

رفاقت ها، معاشرت ها و دوستی های ناسالم و همراه با فساد، از زمینه های اجتماعی فتنه هستند. دوستی هایی که نه بر اساس ایمان و عقل و علم، که بر پایه هوس های زودگذر و درک های ناقص شکل می یابند، آدمی را از مسیر صلاح منحرف می کنند و به جاده فساد و بیراهه فتنه ها می کشانند.

 

ازاین رو، امام علی علیه السلام از نشست و برخاست های بیجا و گردآمدن های بی هدف نهی می کند و می فرماید:

«هم نشینی با مردم هواپرست ایمان را از خاطره ها به دست فراموشی می سپرد و سبب حضور شیاطین می شود».(همان، خطبه 86)

حق هیچ گاه نمی تواند با زور و فشار بر دیگران، مقبولیت یابد. تحمیل، دیگران را به واکنش وامی دارد و اثر مطلوب خویش را، هرچند حق باشد، از دست می دهد.

اسلام که بر اساس منطق و اعتدال و ایمان و تفکر بنا نهاده شده است، اختیار خدادادی انسان ها را به رسمیت می شناسد و همچنان که برای آنها قوانینی تعیین کرده، آزادی هایی نیز در محدوده عمل عطا کرده است. این مکتب الهی، حق تعیین سرنوشت را برای آدمی محفوظ نگاه داشته است. برای نمونه می بینیم که پیشوای حق مداران جهان، علی علیه السلام درباره نماز جماعت چنین سفارش می کند:

«و در نماز جماعت، خود را با کم توان ترین افراد، هماهنگ کنید و خود، کارگردان فتنه ها نباشید».(همان، نامه 52)

---

منبع: گلبرگ - مرداد ماه سال 1389 شماره 121