ویژگی های شخصیتی مؤمنین در قرآن چیست؟

انواع شخصيت در قرآن‏

انديشمندان در طول تاريخ، و روان‏شناسان در قرن حاضر كوشيده اند، وجود تشابه و تفاوت شخصيتهاى مردم را بررسى كنند. آنان مردم را از نظر شخصيت به چند نوع تقسيم كرده اند كه هر نوع، گروه مشخصى از خصوصيات يا نشانه هاى متمايز كننده اى در بر دارد.
تقسيم مردم از نظر شخصيت به انواع مختلف، كه هر نوع آن شامل افراد دارنده خصوصياتى مشابه باشد، در واقع كوششى است براى توصيف مردم و تفسير رفتار آنها.
قرآن کریم مردم را بر اساس عقيده، به سه نوع تقسيم كرده است: مؤمنان، كافران و منافقان. هر يك از اين انواع سه گانه، خصوصيات اصلى و عمومى ويژه خود را دارد كه از دو نوع ديگر جدايش می سازد. از آن جا كه قرآن كتاب عقيده و هدايت است، اين گونه تقسيم بندى مردم، با اهداف آن نيز هماهنگى دارد. از طرف ديگر، اين تقسيم بندى نشان دهنده اهميت عقيده در ساختار شخصيت انسان و تشخيص خصوصيات متمايز كننده او است و نيز رفتار انسان را به شكلى خاص و مشخص كه موجب تمايز او از ديگران شود، جهت می دهد. اين تقسيم بندى همچنين نشان می دهد كه عامل اصلى ارزشيابى شخصيت از نظر قرآن، عقيده است.
قرآن در بسيارى از موارد به مردم داراى اين سه نوع شخصيت، يعنى مؤمنان، كافران و منافقان اشاره می كند. مثلا در آغاز سوره بقره، مؤمنان را در چهار آيه (2- 5)، كافران را در دو آيه (6 و 7) و منافقان را در 13 آيه (8- 20) ذكر می كند. در سوره هاى ديگرى نيز به آنها اشاره می كند. علاوه بر اين، براى هر يك نيز سوره اى اختصاص داده و نام آنها را بر آن سوره نهاده است. سوره هاى «مؤمنون» «كافرون» و «منافقون».
قرآن براى هر يك از اين شخصيتهاى سه گانه، خصوصيات و علايم ويژه اى ذكر می كند كه به واسطه آن از دو نوع ديگر متمايز می شود. در این گفتار سعى خواهيم كرد مهمترين نشانه هاى مؤمنین را كه موجب تمايز آن از انواع ديگر می شود ذكر كنيم.

شخصیت مؤمنین در قرآن

خداوند متعال در بسيارى از آيات و اكثر سوره هاى قرآن، مؤمنان و رفتارشان را در زمينه هاى مختلف زندگى از قبيل: عقيده، عبادت، اخلاق، رابطه با ديگران، روابط خانوادگى، عشق به شناخت، زندگى عملى و تلاش براى كسب روزى و خصوصيات جسمى ذكر كرده است.
اگر به جمع ‏آورى خصوصيات مؤمنان- كه در قرآن آمده است- بپردازيم، می توانيم آنها را به نُه زمينه اصلى و عمومى از زمينه هاى رفتارى تقسيم كنيم:

1. خصوصيات عقيدتی
ايمان به خدا، پيامبران، كتب آسمانى، فرشتگان، روز قيامت، روز رستاخيز و حساب، بهشت و دوزخ، غيب و قضا و قدر.

2. خصوصيات عبادی
عبادات خدا و انجام فرايض از قبيل: نماز، روزه، زكات، حج، جهاد در راه خدا با مال و جان، تقواى خدا، ذكر دائم خدا، طلب بخشش از خدا، توكل بر خدا و قراءت قرآن.

3. خصوصيات مربوط به روابط اجتماعی
رفتار خوب با مردم، جود و احسان، تعاون و همكارى، اتحاد و همبستگى، امر به معروف و نهى از منكر، عفو، ايثار، اجتناب از كارهاى بيهوده.

4. خصوصيات مربوط به روابط خانوادگی
نيكى به والدين و خويشاوندان، حسن معاشرت همسران نسبت به يكديگر، سرپرستى خانواده و پرداخت نفقه به آنها.

5. خصوصيات اخلاقی
صبر، بردبارى، صداقت، عدالت، امانتدارى، وفاى به عهد خدا و مردم، پاكدامنى، فروتنى، سخت كوشى در گرفتن حق و در راه خدا، عزت نفس، قدرت اراده، حاكميت بر هوا و شهوت نفس.

6. خصوصيات انفعالى و عاطفی
خدادوستى، ترس از عذاب خدا، اميد به رحمت خدا، مردم دوستى و خيرخواهى نسبت به آنان، فرو خوردن خشم و كنترل انفعال غضب، تجاوز نكردن به ديگران، عدم حسادت به ديگران، تواضع، مهربانى و سرزنش كردن نفس و احساس پشيمانى در صورت ارتكاب گناه.

7. خصوصيات عقلانى و شناختی
تفكر در هستى و آفرينش خدا، طلب شناخت و دانش، عدم پيروى از گمان، جستجوى حقيقت، آزادى فكر و عقيده.

8. خصوصيات مربوط به زندگى عملى و حرفه ای
اخلاص در عمل و خوب كار كردن، تلاش فعالانه و مجدانه براى كسب روزى.

9. خصوصيات بدنی
نيرومندى، سلامت، پاكيزگى و طهارت.تصويرى كه قرآن راجع به مؤمنان، در ذهنمان ترسيم می كند، در واقع الگويى از يك انسان کامل است كه بايد براى تحقق يافتن آن تلاش كنيم.

بديهى است كه همه مؤمنان از نظر تقوا در يك سطح نيستند در درجات و مراحل، با هم فرق دارند. قرآن سه درجه يا سه گروه براى مؤمنان ذكر كرده است: مؤمنانى كه به خود ظلم می كنند، ميانه روها و پيشتازان خير.اگر به مجموعه اين خصوصيات كه قرآن مؤمنان را به آن توصيف كرده است بينديشم، می توانيم تصوير دقيق و پر از نشاط زندگى مؤمن را در ذهن خود مجسم كنيم، مؤمنى كه صادقانه به پروردگارش ايمان آورده است و تنها او را عبادت می كند و در زندگى شخصى، خانوادگى، اجتماعى و شغلى خود به ارزشهاى والاى انسانى و اخلاق پسنديده پايبند و در اخلاص و امانتدارى و دقت در كارها نمونه است.
پيامبر اكرم صلّى الله عليه و آله نخستين‏ گروه مسلمانان را بر اساس همين خصوصيات تربيت، و در نتيجه شخصيت آنان را كاملا دگرگون كرد و از آنان، اشخاص مؤمنى ساخت كه توانستند با نيروى شخصيت، شرف اخلاقى، علو همت، خصايل پسنديده و ارزشهاى والايى كه از قرآن و سنت فرا گرفته بودند، چهره تاريخ را تغيير دهند.
تصويرى كه قرآن راجع به مؤمنان، در ذهنمان ترسيم می كند، در واقع الگويى از يك انسان کامل است كه بايد براى تحقق يافتن آن تلاش كنيم. و نيز بايد تربيت كودكان بر اساس همين خصوصيات باشد تا به خصوصياتى اصلى و ريشه دار تبديل شود و تشكيل يك جامعه سالم اسلامى تنها از اين طريق امكان پذير است.
خصوصيات عقيدتى، نقش اساسى و تعيين كننده اى در جهت دادن به رفتار انسان در كليه زمينه هاى زندگى ايفا می كنند، به طورى كه ايمان به توحيد و روز رستاخيز و حساب، از خصوصيات اصلى حاكم بر شخصيت انسان می شوند و در كليه خصوصيات ديگر شخصيتى، مؤثر هستند و آنها را راهنمايى می كنند. بنابراين مؤمنى كه نسبت به پروردگار، امين و درستكار است، در كارهاى خود و ديگران نيز امين و مورد اعتماد خواهد بود و همچنين مؤمنى كه از پروردگار خود می ترسد و خالصانه او را عبادت می كند، در برخورد با خواسته هاى نفسانى خود و نيز در روابط با مردم، طالب رضايت و پاداش خداوندى است و از خشم و كيفر او بيمناك است.

«ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ بِإِذْنِ اللهِ ذلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ» «سپس اين كتاب آسمانى را به گروهى از بندگان برگزيده خود به ميراث داديم، (اما) از ميان آنها عده اى بر خود ستم كردند، و عده اى ميانه رو بودند، و عده اى به اذن خدا در نيكيها از همه (پيشى) گرفتند و اين فضيلتى بزرگ است.» (فاطر، 32)
ظالم به نفس، يعنى كسى كه در انجام برخى از واجبات كوتاهى می كند و مرتكب برخى از محرّمات می شود و مقتصد، كسى است كه واجبات را انجام می دهد و محرمات را ترك می گويد؛ اما گاهى هم برخى از اعمال مستحب را انجام نمی دهد و يا مرتكب برخى از مكروهات می شود و پيشتاز در امور خير كسى است كه واجبات و مستحبات را انجام می دهد و محرمات و مكروهات و حتى برخى از اعمال مباح را ترك می كند.
__________________________
منبع:
قرآن و روان‏شناسى‏
نويسنده: محمد عثمان نجاتى، عباس عرب‏