آيا انسان در برابر شيطان مجبور است؟

نه تنها انسان با علم حضورى، پى به مختاربودن خود مى برد و نه تنها آيات متعددى از قرآن دلالت بر اختيار انسان مى كنند، بلكه آيات فراوان ديگرى نيز دلالت دارند كه انسان در برابر شيطان مسلوب الاختيار نيست، بلكه شيطان از طريق تزيين (آراستن، زيباجلوه دادن) ، وسوسه ، دعوت ، تسويل (فريفتن) استزلال (لغزاندن) ، افتنان (به فتنه انداختن) اضلال (گمراه كردن) ، ايحاء (القا كردن سخن، وحى كردن، وسوسه كردن) وعده دروغ و مانند آن انسان را به نافرمانى خدا سوق مى دهد و اين همه، از لوازم شيطنت است. بايد توجه داشت كه اگر در بعضى از آيات اشاره به سلطه شيطان بر بعضى افراد شده، اين سلطه تكوينى نيست و از اين رو، شيطان در قيامت، به هنگام رويارويى با پيروان خود مى گويد: "انّ اللّه وعدكم وعدالحقّ و وعدتكم فاخلقتكم و ما كان لى عليكم من سلطان الاّ ان دعوتكم فاستجبتم لي فلاتلوموني ولوموا انفسكم و ما انتم بمصرخيّ انّي كفرت بما اشركتمون من قبل..."(ابراهيم:22)
البته آشکاراست كه سلطه در آيه شريفه، اطلاق دارد و شامل هر نوع سلطه اى مى شود، چه سلطه بر ابدان باشد و چه سلطه بر افكار و انديشه ها.

انسان  مخيّر است كه دل و فكر خود را جايگاه و سنگر شيطان قرار دهد يا جايگاه ذكرالهى.

بسيارند كسانى كه حاضر نيستند، حتى يك لحظه، قلب خود را جايگاه وساوس شيطانى قرار دهند

دعوت شيطانى و تزيين اعمال و وسوسه توسط شيطان ممكن است در انسان ميل و شوق به گناهان ايجاد كند و انسان هم پس از آن به راحتى تن به معصيت و نافرمانى خدا دهد، ولى اين به معناى مسلوب الاختيار كردن انسان نيست ،بلكه او مخيّر است كه دل و فكر خود را جايگاه و سنگر شيطان قرار دهد يا جايگاه ذكرالهى. بسيارند كسانى كه حاضر نيستند، حتى يك لحظه، قلب خود را جايگاه وساوس شيطانى قرار دهند; دل هاى آن ها لبريز از ايمان به خداست و هميشه بر او توكّل دارند و از اين رو، شيطان هم بر آن ها هيچ سلطه اى ندارد: "انّه ليس سلطانه على الّذين آمنوا و على ربّهم يتوكلّون" (نحل: 99) او بر بندگان خدا (كسانى كه واقعاً بنده او هستند) هيچ سيطره اى ندارد، مگر بر پيروان گمراه خود: "انّ عبادي ليس لك عليهم سلطانٌ الاّ من اتّبعك من الغاوين" (حجر:42)

شياطين انس و جن

بعضى از آيات سخن از شياطين انس و جن دارند: "و كذلك جعلنا لكلّ نبى عدّواً شياطين الانس و الجنّ يوحى بعضم الى بعض زخرف القول غروراً و لو شاء ربّك ما فعلوه فذرهم و ما يفترون و لتصغى اليه أفئدةُ الّذين لايؤمنون بالاخرة و ليرضوه و ليقترفوا ما هم مقترفون." (انعام: 113)
چنان كه از آيه استفاده مى شود، شياطين انس و جن برنامه هاى اغواگرانه خود را به طور پنهانى، سريع و فريبنده به ديگران القا مى كنند و اين جاست كه در اثر اين القاءات دل هاى افراد بى ايمان به آخرت نسبت به آن ها متمايل گشته، سخنان و برنامه هايى را كه ظاهرى زيبا و باطنى زشت و كريه دارند، از آنان مى پذيرند و به آن دل گرم مى شوند و از اين طريق، به انواع گناهان شقاوت بار آلوده مى شوند: "وليقترفوا ما هم مقترفون."
نه تنها شياطين جن، بلكه شياطين انس هم براى گم راه كردن مردم برنامه ريزى ها مى كنند و از اين رو، قرآن به سران منافقان، كه از هيچ كوششى براى شكست مسلمانان دريغ نمى كردند، لقب "شياطين" مى دهد: "واذا لقوا الّذين آمنوا قالوا آمّنا و اذا خلوا الى شياطينهم قالوا انّا معكم انّا نحن مستهزئون" (بقره: 14)

حزب شيطان

از بعضى از آيات استفاده مى شود كه خداى تعالى به انسان هشدار مى دهد كه شيطان دشمن شماست، شما هم او را دشمن تلقّى كنيد و از پى روى او بپرهيزيد كه هدفش جز اغواى شما چيزى نيست و او حزب و گروهش را به راه هاى منحرف دعوت مى كند و اين جز دوزخ را در پى نخواهد داشت: "انّ الشيطان لكم عدوٌ فاتخذوه عدّواً انّما يدعوا حزبه ليكونوا من اصحاب السّعير." (فاطر:6)
اما در اين كه منظور از "حزب شيطان" چيست، قرآن خود توضيح مى دهد;

حزب شیطان کیانند ؟

در بعضى از آيات ، پس از معرفى منافقان و تبيين بعضى از برنامه ها و توطئه هاى آن ها ـ مانند طرح دوستى آن ها با غضب شدگان الهى، در مشكلات و گرفتارى ها با مسلمانان نبودن، با سوگند دروغ اعلان وفادارى كردن نسبت به مؤمنان، با سوگند مردم را از راه خدا بازداشتن وعيدهاى مكرر به آن ها دادن ـ مى فرمايد: "استحوذ عليهم الشيطان فانساهم ذكراللّه اولئك حزب الشيطان الا انّ حزب الشيطان هم الخاسرون." (مجادله: 19); شيطان بر آنان استيلا پيدا كرده، ياد خدا را از خاطرشان محو نمود. آنان حزب شيطانند. آگاه باشيد كه حزب شيطان زيان كارانند.

سلطه شيطان بر انسان و فراموش كردن خدا. دو مشخصه اى هستند كه هر يك از آن ها به تنهايى مى تواند تباه كننده سعادت دنيوى و اخروى انسان باشد و از همين طريق شيطان برنامه هاى خود را اجرا مى كند.

مشخصه های حزب شیطان

پس در واقع، حزب شيطان دو مشخصه بارز دارند:
اول :  سلطه شيطان بر آن ها
دوم : فراموش كردن خدا.
دو مشخصه اى كه هر يك از آن ها به تنهايى مى تواند تباه كننده سعادت دنيوى و اخروى انسان باشد و از همين طريق شيطان برنامه هاى خود را اجرا مى كند.
امام على(عليه السلام) مى فرمايد:
"الا و انّ الشيطان قد جمع حزبه و استجلب خيله و رجله.." ; آگاه باشيد كه شيطان حزب خود را جمع آورى كرده وسواره ها وپياده هاى(لشكر)خويش رافراخوانده است.
شيطان به انحاى گوناگون از طريق دعوت، تزيين، استزلال و افتنان، انسان ها را اغوا مى كند و اين امور هيچ منافاتى با اختيار داشتن انسان ندارند ـ به اين معنى كه انسان در برابر شيطان مسلوب الاختيار نخواهد بود

بعضى از نشانه هاى كارهاى شيطانى

شيطان به انحاى گوناگون از طريق دعوت، تزيين، استزلال و افتنان، انسان ها را اغوا مى كند و اين امور هيچ منافاتى با اختيار داشتن انسان ندارند ـ به اين معنى كه انسان در برابر شيطان مسلوب الاختيار نخواهد بود ـ و در آيات متعددى خداى تعالى به انسان هشدار مى دهد كه مبادا از شيطان اطاعت كند.
 بعضى از آيات قرآن نشانه هايى را براى كارهاى شيطانى ذكر مى كنند; به اين معناكه هشدار مى دهند كه شيطان دستور چنين كارهايى را مى دهد.
اين مسأله كمال لطف و عنايت الهى را نسبت به بندگانش مى رساند كه آن ها را به نحو احسن هدايت مى كند تا مبادا دست خوش وساوس و حيله هاى شيطانى قرار گيرند. به هر حال، بعضى از علايم كارهاى شيطانى عبارتند از:
1. وعده فقر; انسان را از انفاق و اداى زكات و خمس بازداشتن تا مبتلا به فقرنشود: "الشيطان يعدُكم الفقر"(بقره:268)
2. امر به فحشا; "... و يأمركم بالفحشاء" (بقره: 268);
3. امر به منكر; "فانه يأمر بالفحشاء و المنكر" (نور: 21);
4. ترساندن دوستان خود (تا مبادا جهاد كرده، با كفّار مواجه شوند); "انّما ذلكم الشيطان يخوّف اولياءه فلاتخافوهم و خافون ان كنتم مؤمنين" (آل عمران: 175)
5. ايجاد دشمنى بين مسلمانان از طريق شرب خمر و قماربازى: "انّما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العداوة و البغضاء فى الخمر و الميسر" (مائده: 91);
6. بازداشتن انسان از ياد خدا: "و امّا ينسينك الشيطان بعد الذكرى فلا تعقد بعد الذكرى مع القوم الظالمين" (انعام:68); "استحوذ عليهم الشيطان فانسيهم ذكراللّه" (مجادله: 19);
7. در آرزو قرار دادن: "يعدهم و يمنيّهم و ما يعدهم الشيطان الاّ غروراً" (نساء: 120);
8. جدال در مورد خدا: "و من النّاس من يجادل فى اللّهِ بغير علم و يتّبع كلَّ شيطان مريد" (حج: 3)
نشانه هاى كارهاى شيطان فراوان است، پرداختن به همه موارد، از حوصله اين بحث خارج است.

وظيفه ما هنگام مواجهه با وسوسه هاى شيطانى

با صرف نظر از آياتى كه به انسان هشدار مى دهند تا مبادا از شيطان پى روى كند (الم اعهد اليكم يا بنى آدم ان لا تعبدوا الشيطان انّه لكم عدوٌ مبينٌ و ان اعبدونى هذا صراط مستقيم") (يس: 60ـ61) و با صرف نظر از آياتى كه نشانه هاى كارهاى شيطانى را بيان مى كنند (و قبلا ذكر شد) و با صرف نظر از همه آيات هشداردهنده در رابطه با شيطان، قرآن كريم به پيامبر دستور مى دهد كه هنگام مواجهه با وسوسه هاى شياطين، به خدا پناه ببر. "و امّا ينزغنّك من الشيطان نزعٌ فاستعذبالله انّه سميعٌ عليم" اين روش متقين است; آن ها هنگامى كه بعضى از شياطين در اطراف قلبشان شروع به گشت زنى مى كنند تا در آن ها ايجاد وسوسه كنند، متذكّر گشته ناگهان بينا مى شوند (و حجاب غفلت از آن ها برطرف مى شود): "انّ الّذين اتّقوا اذا مسّهم طائفٌ من الشيطان تذكّروا فاذا هم مبصرون" (اعراف: 200ـ201)
"البته استعاذه و پناه بردن به خدا هم خود نوعى تذكّر (و متوجه خدا شدن) است; چرا كه معناى استعاذه اين است كه فقط خداى سبحان است كه مى تواند اين دشمن مهاجم را با همه نيرويى كه دارد، دفع نمايد و همين طور استعاذه، خود نوعى توكّل به خداست."
در جاى ديگر مى فرمايد: "و امّا ينزغنّك من الشيطان نزغٌ فاستعذ بالله انّه هو السميع العليم." (فصلت: 36)
و نيز مى فرمايد: "و قل ربِّ اعوذبك من همزات الشياطين و اعوذبك ربِّ ان يحضرون." به پيامبر دستور مى دهد كه بگو پروردگارا من از وسوسه هاى شيطان ها به تو پناه مى برم و (باز) به تو پناه مىبرم ازاين كه نزد من حاضر شوند.
 

نویسنده: محمدرضا حیدریان