مقصران اصلى در قتل عثمان:
امام(عليه السلام) در اين بخش از نامه خود به پاسخ يکى ديگر از ايرادات يا صحيح تر سفسطه هاى معاويه پرداخته مى فرمايد: «سپس تو وضع مرا در برابر عثمان يادآور شدى (و مرا بر ترک يارى او سرزنش کردى) حق توست که با اين گفتار (نادرست) از خويشاوندت دفاع کنى; ولى کدام يک از ما دشمنيش نسبت به او بيشتر بود و راه را براى کشتنش هموار ساخت؟ آيا کسى که آماده يارى او بود ولى (او ياريش را نپذيرفت) و از او خواست که بر جاى خود بنشيند و دست از اين کار بکشد و يا کسى که (عثمان) از او يارى خواست و او تأخير کرد و مرگ را به سوى او فرستاد تا زندگانيش به سر آمد؟»; (ثُمَّ ذَکَرْتَ مَا کَانَ مِنْ أَمْرِي وَأَمْرِ عُثْمَانَ، فَلَکَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِکَ مِنْهُ، فَأَيُّنَا کَانَ أَعْدَى(1) لَهُ، وَأَهْدَى إِلَى مَقَاتِلِهِ(2)! أَمَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ(3) وَاسْتَکَفَّهُ، أَمْ مَنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخَى عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ(4) إِلَيْهِ، حَتَّى أَتَى قَدَرُهُ عَلَيْهِ).
تاريخ اسلام گواهى مى دهد که نسبتى را که معاويه به على(عليه السلام) داد که در خون عثمان شرکت داشته و يا دفاع لازم را از او نکرده نسبت دروغى بود که براى فريب مردم ساخته بود و در همين راه از پيراهن خونين عثمان براى برانگيختن توده هاى نا آگاه بر ضد على(عليه السلام) بهره گرفت در حالى که امام(عليه السلام) کراراً به عثمان نصيحت کرده بود که اشتباهات خود را اصلاح کند، بيت المال را در ميان بنى اميّه و اطرافيانش تقسيم ننمايد و پست هاى مهم اسلامى را به دست آنها نسپارد و به درد دل مردم گوش فرا دهد که متأسفانه عثمان هرگز نپذيرفت. على(عليه السلام) به هنگام هجوم توده هاى خشمگين مردم به خانه عثمان فرزندان خود را براى دفاع از او فرستاد.
در حالى که معاويه قدمى براى حمايت از عثمان بر نداشت با اينکه عثمان به او نامه نوشته بود و از او خواسته بود که با لشگرى از شاميان به دفاع از او برخيزد.
جالب است بشنويد هنگامى که معاويه بر مسند خلافت نشست، روزى به ابوالطفيل، صحابى معروف گفت: تو از قاتلان عثمان نبودى؟ ابوالطفيل گفت: نه ولى او را يارى هم نکردم. معاويه گفت: چرا يارى نکردى؟ ابوالطفيل گفت: هيچ يک از مهاجران و انصار او را يارى نکردند معاويه گفت: بر همه آنها واجب بود که عثمان را يارى کنند. ابوالطفيل گفت: تو با اين لشگرى که در شام داشتى چرا نيامدى تا او را يارى کنى. معاويه گفت: همين که من امروز خون خواهى او مى کنم يارى اوست. ابو الطفيل خنديد و گفت: کار تو و عثمان همانند چيزى است که شاعر مى گويد:
لا ألْفِيَنَّکَ بَعْدَ الْمَوْتِ تَنْدُبُنِي *** وَفِي حَيَاتِي مَا زَوَّدْتَنِي زَادِي
تو در حيات من هيچ خدمتى به من نکردى ولى بعد از مرگم مى خواهى بر من گريه کنى.(5)
آن گاه امام(عليه السلام) به عنوان تأکيد و توضيح آنچه در جمله هاى قبل آمد مبنى بر اينکه معاويه به دعوت عثمان براى ياريش هرگز گوش نداد و حالا ديگران را سرزنش مى کند مى فرمايد: «هرگز چنين نيست که تو مى گويى (و همه کسانى که در ماجراى عثمان حضور داشتند اين حقيقت را به خوبى مى دانند.) به خدا سوگند (به شهادت قرآن مجيد) «خداوند کسانى که مردم را (از جنگ) باز مى داشتند و کسانى را که به برادران خود مى گفتند: «به سوى ما بياييد (و خود را از معرکه بيرون کشيد) به خوبى مى شناسد»; (کَلاَّ وَاللهِ لـَ (قَدْ يَعْلَمُ اللهُ الْمُعَوِّقِينَ(6) مِنْکُمْ وَالْقائِلِينَ لاِِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا وَلا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلاً)(7)).
مى دانيم اين آيه درباره دو گروه از منافقان است: گروهى که رسما در ميدان جنگ احزاب کناره گيرى کردند و ديگران را نيز دعوت به کناره گيرى نمودند و گروه ديگرى که به برادران مسلمانشان مى گفتند: به سوى ما بياييد و دست از اين پيکار خطرناک برداريد. آنها اهل جهاد و پيکار با دشمن نبودند و جز به مقدار کمى آن هم از روى ريا يا اکراه در جهاد شرکت نمى کردند.
اين احتمال نيز وجود دارد که آيه مزبور اشاره به دو گروه نباشد، بلکه وضع يک گروه را در دو حالت بيان مى کند و اشاره به آن دسته از منافقان است که وقتى در ميان مجاهدان بوده اند آنها را از جنگ باز مى داشتند و هنگامى که به کنار مى رفتند ديگران را به سوى خود دعوت مى نمودند.
به هر حال استفاده امام(عليه السلام) از اين آيه شريفه اشاره به اين دارد که اگر تو (معاويه) در برابر مردم در مورد جريان قتل عثمان پرده پوشى کنى، از خدا مخفى نمى ماند که وى از تو يارى طلبيد و هرگز به سراغش نيامدى (و از قتل او خوشحال شدى) شايد خلافت به تو برسد.
البتّه معاويه که يک سياست باز حرفه اى بود مى دانست هنگامى که مهاجران و انصار در برابر شورش مردم بر ضد عثمان سکوت کرده و کمتر کسى از او دفاع مى کند، چنانچه به ميدان بيايد و به دفاع از عثمان بپردازد، مقابل مهاجران و انصار قرار گرفته است و اين معنا براى او در آينده گران تمام مى شود به همين دليل اعتنايى به دعوت عثمان براى يارى نکرد، هرچند به حسب ظاهر با او هم پيمان بود.
در اينجا سؤالى پيش مى آيد که آيه شريفه فوق (آيه 18 سوره احزاب) که درباره موضع گيرى منافقان در برابر پيغمبر اکرم(صلى الله عليه وآله) سخن مى گويد ممکن است مدح ضمنى براى عثمان محسوب شود، چون در اينجا او به پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) تشبيه شده است.
ولى جمله هاى بعد نشان مى دهد که اين تشبيه فقط ناظر به تشبيه معاويه به منافقان بوده و به بيان ديگر تشبيه در يک جهت است، زيرا امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد: «ولى هرگز سزاوار نبود که من از اين موضوع عذرخواهى کنم که بر عثمان به سبب بدعت هايى که (در تقسيم بيت المال و پست هاى کشور اسلامى در ميان نااهلان) گذارده بود، عيب بگيرم و او را به خاطر (اين کارها) سرزنش نمايم. اگر گناه من ارشاد و هدايت او باشد (هيچ مانعى ندارد و اگر به اين کار ملامت شوم افتخار مى کنم) چه بسيار کسانى که ملامت مى شوند و بى گناهند (و به گفته شاعر) گاه شخص ناصح و خيرخواه از بس اصرار در نصيحت مى کند متهم مى شود»; (وَمَا کُنْتُ لاَِعْتَذِرَ مِنْ أَنِّي کُنْتُ أَنْقِمُ(8) عَلَيْهِ أَحْدَاثاً(9); فَإِنْ کَانَ الذَّنْبُ إِلَيْهِ إِرْشَادِي وَهِدَايَتِي لَهُ، فَرُبَّ مَلُوم لاَ ذَنْبَ لَهُ. وَقَدْ يَسْتَفِيدُ الظِّنَّةَ(10) الْمُتَنَصِّحُ(11)).
امام(عليه السلام) در پايان اين سخن مى فرمايد: «من جز اصلاح ـ تا آنجا که توانايى دارم، هدفى نداشته و ندارم ـ و توفيق من (در اين کار)، جز به (يارى) خدا نيست. تنها بر او توکل کردم; و به سوى او باز مى گردم; (وَمَا أَرَدْتُ (إِلاَّ الاِْصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ، وَما تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللهِ عَلَيْهِ تَوَکَّلْتُ إِلَيْهِ أُنِيبُ)(12)).
بى شک، امام(عليه السلام) از معدود کسانى بود که از ريختن خون عثمان ممانعت مى کرد و فرزندان خود (امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) را) به دفاع از او تشويق مى نمود.(13)
در تاريخ ابن عساکر آمده است هنگامى که عثمان در محاصره شديد قرار گرفت پيکى به سوى معاويه فرستاد که فوراً با لشکرى براى يارى من از شام حرکت کن. معاويه همراه با دو نفر ديگر سوار بر شتران تندرو شدند و خود را به مدينه رساندند. وى چون بر عثمان وارد شد; عثمان سؤال کرد لشکرى با خود آورده اى؟ گفت: نه، پرسيد: چرا؟ گفت: براى اينکه ترسيدم اگر لشکر شام در اين امر دخالت کنند مردم تو را زودتر به قتل رسانند; ولى شتران تندرو باخود آوردم تا سه روزه تو را به شام برساند.عثمان خشمگين شد و به معاويه بد گفت و پيشنهاد او را غلط شمرد و معاويه از نزد عثمان خارج شد و به سوى شام باز گشت.(14)
در تاريخ طبرى در حوادث سال 35 هجرى آمده است که شورشيان عثمان را در محاصره شديدى قرار دادند و همه چيز حتى آب را از او قطع کردند «وَقَدْ کانَ يَدْخُلُ بِالشَّيْءِ مِمّا يُريدُ; على(عليه السلام) نيازهاى او را برطرف مى کرد».(15)
نيز در همين کتاب، طبرى مى نويسد: هنگامى که شورشيان آب و غذا را بر عثمان قطع کردند، على(عليه السلام) شديداً ناراحت شد و گفت: اى مردم اين کارى که شما انجام مى دهيد نه شبيه کار مسلمانان است و نه کافران، آب و غذا را از او قطع نکنيد. روم و فارس حتى با اسيران خود چنين نمى کردند چرا و به چه عنوان او را در محاصره قرار داده و قتلش را حلال مى شمريد؟(16)
طبرى در ادامه اين سخن مى افزايد: هنگامى که جمعيّت به در خانه عثمان حمله بردند، امام حسن(عليه السلام) و بعضى ديگر از فرزندان صحابه آنها را نهى کردند.(17)
ولى از آنجا که امام(عليه السلام) پيش از اين حادثه بارها از عثمان در برابر کارهاى ناروايش انتقاد مى کرد و کراراً او را نصيحت و ارشاد مى فرمود که دست از اين اعمال بردارد و در برابر مردم حاضر شود، درد دل مردم را بشنود و به خواسته هاى حق آنها پاسخ گويد. اين امور بهانه اى به دست معاويه و امثال او داد که تو مردم را بر ضد عثمان به شورش واداشتى. امام(عليه السلام) مى فرمايد: اگر ارشاد و نصيحت که مصداق بارز امر به معروف و نهى از منکر است گناه محسوب مى شود من به اين گناه اعتراف مى کنم ولى هيچ مسلمان با ايمانى چنين کارى را گناه نمى داند، بلکه از فرايض مسلّم اسلام مى شمرد.
لازم به يادآورى است که جمله «رُبَّ مَلُوم لا ذَنْبَ لَهُ; چه بسيار کسانى که ملامت مى شوند و گناهى ندارند» يکى از ضرب المثل هاى عرب است و گفته اند: نخستين کسى که اين جمله را گفته است «اکثم بن صيفى» بوده است.
جمله «وَقَدْ يَسْتَفِيدُ الظِّنَّةَ الْمُتَنَصِّحُ; گاهى کسى که بسيار در نصيحت اصرار دارد متهم مى شود» مصرع دومى است از يک شعر که مصرع اولش «وَکَمْ سُقْتُ فى آثارِکُمْ مِنْ نَصيحَة; چقدر درباره کارهاى شما پند و نصيحت کردم» و گفته اند اين شعر از شاعرى است به نام الرياشى.(18)
*****
پی نوشت:
1 . «اعدى» به معناى دشمن تر از ريشه عداوت گرفته شده است.
2 . «مقاتل» جمع «مقتل» به معناى محل قتل يا موضعى از بدن که آسيب رساندن به آن سبب قتل انسان مى شود.
3 . «فاسْتَقْعَده» از مجموع قراين اين جمله استفاده مى شود که ضمير فاعلى به عثمان برمى گردد و ضمير مفعولى به امام(عليه السلام) يعنى عثمان نصرت امام(عليه السلام) را نپذيرفت و از آن حضرت خواست که در جاى خود بنشيند و دست از ياريش بردارد; ولى بعضى به عکس معنا کرده اند و گفته اند: امام(عليه السلام) از عثمان خواست که بر جاى خود بنشيند و به مطالبات مردم پاسخ گويد. اين معنا بعيد به نظر مى رسد و اگر روى فاى تفريع در «فاسْتَقْعده» دقت شود ترجيح معناى اوّل واضح مى گردد.
4 . «بث» در اصل به معناى پراکنده ساختن است و «منون» به معناى مرگ، بنابراين «بَثّ الْمَنونَ» يعنى عوامل مرگ را فراهم ساخت.
5 . الامامة والسياسة، ج 1، ص 214.
6 . «المعوقين» از ريشه «عَوْق» بر وزن «فوق» به معناى بازداشتن و منصرف کردن از چيزى است و «عائق» به معناى «مانع» و «معوق» به معناى بازدارنده است.
7 . احزاب، آيه 18 .
8 . «انقم» از ريشه «نقم» بر وزن «قلم» در اصل به معناى انکار کردن چيزى است. سپس به معناى انتقام گرفتن و خرده گرفتن آمده و در اينجا به همين معناست.
9 . «احداث» جمع «حدث» بر وزن «عبث» به معناى هر چيز تازه و نيز به معناى بدعت آمده است و در اينجا به همين معناست.
10 . «الظنّة» به معناى تهمت است از ريشه ظنّ به معناى گمان بد گرفته شده است.
11 . «المُتنصّح» به معناى فرد خيرخواه و بسيار نصيحت کننده است.
12 . هود، آيه 88 .
13 . الامامة والسياسة، ج 1، ص 59 و تاريخ مدينة دمشق، ج 39، ص 418.
14 . تاريخ مدينه دمشق، ج 39، ص 337.
15 . تاريخ طبرى، ج 3، ص 416 تا 418.
16 . همان مدرک.
17 . همان مدرک.
18 . شرح نهج البلاغه علاّمه تسترى، ج 9، ص 611.