تفسیر المیزان: اعتقاد برهمن ها به تناسخ ریشه در کجا دارد؟

این مفاله بخشی از تفسیر المیزان نوشته علامه طباطبائی ره است

تناسخ در نظر وثنى مذهبان

يكى از اصول اوليه اى كه كيش برهميه و امثال آن از قبيل بودائيه و صابئيه دارند اعتقاد به تناسخ است، و تناسخ اين است كه بگوييم عالم محكوم به ایجاد و فساد دائمى است، پس اين عالم مشهود كه حس ما آن را احساس مى ‏كند و همچنين اجزايى كه در آن هست از عالم ديگرى مثل خود و سابق بر خود تكون يافته و همچنين آن عالم سابق بر اين عالم نيز از عالمى قبل از خود متولد شده و پديد آمده و همچنين تا بى نهايت هر عالمى از عالم سابق بر خود متولد شده است، و اين عالم به زودى فاسد مى ‏شود همانطور كه مى ‏بينيم تك تك اجزاى آن فاسد مى‏ شود، پس از فساد عالم ما نيز عالمى ديگر پديد مى ‏آيد و انسان در همه اين عوالم زندگى مى ‏كند اما زندگيش در اين عالم مطابق و هم سنخ اعمالى است كه در عالم قبلى انجام داده.
اگر در عالم قبلى اعمالى صالح انجام داده و در اثر تكرار اعمال خير ملكه اى خوب براى خود كسب كرده باشد هنگام مرگ جانش از بدنش بيرون مى ‏آيد و به كالبد بدنى ديگر مى ‏رود و در آن بدن زندگى خوش را از سر مى ‏گيرد و اين زندگى خوش، پاداش اعمال صالحى است كه در عالم قبلى انجام داده بود، و كسى كه در زندگى اخلاد به زمين كند يعنى صرفا دل به ماديات ببندد و هوا و هوس خود را پيروى كند همين كه مى‏ميرد جانش به بدنى بدبخت حلول مى‏كند و در عالم بعدى با انواع عذابها و ناملايمات دست و پنجه نرم مى ‏كند مگر آنكه "برهم" را شناخته و با او متحد شده باشد كه در اين صورت از شر ولادت دوم و عذاب‏هايى كه گفتيم در آن هست نجات مى ‏يابد و ذاتى ازلى و ابدى مى ‏شود كه خود عين بها و ارزش و سرور و زندگى و قدرت و علم است و فنا و بطلان در آن راه ندارد.
به همين جهت يك واجب دينى بر هر انسان اين است كه هر چه زودتر با "برهم" كه‏ همان اللَّه مبدأ همه موجودات است آشنا شود و به وى ايمان آورد و با قربانى دادن و عباد او تقرب بجويد و نفس را با اخلاق كريمه و اعمال صالحه بيارايد كه اگر انسانى نفس خود را از ماديات و دنيا پرهيز دهد و متخلق به اخلاق كريمه گردد و نفس را با تكرار اعمال نيك و كسب ملكات نيك بيارايد و با شناختن خود، "برهم" را بشناسد خودش برهمن مى‏شود و با برهم متحد مى‏ گردد و اين خود سعادت كبرى و حيات خالص است و گرنه حد اقل به برهم ايمان بياورد و عمل صالح كند تا در حيات و عالم بعدى كه آخرت او است زندگى سعيد و پاكيزه اى داشته باشد.
ليكن برهم از آنجا كه ذاتى است مطلقه و محيط به كل جهان و هيچ چيزى به او احاطه ندارد لذا بلند مرتبه ‏تر و اجل از اين است كه انسان او را بشناسد مگر به نوعى توصيف به نفى نقايص، يعنى گفتن اينكه او جاهل و عاجز و ... نيست- و نمى ‏تواند بگويد او عالم و قادر و ...
هست- انسان يا از اين راه مى‏تواند او را بشناسد و يا از راه عبادت و قربانى دادن، پس بر ما انسانها واجب است كه از طريق عبادت با اولياى او و اقوياء خلقش تقرب بجوييم تا آنها شفيعان ما نزد او شوند و آن اوليا و اقوياى خلق همان آلهه اى هستند كه به جاى خدا عبادت مى‏ شوند- البته از راه عبادت شدن مجسمه ها و اصنامشان- و اين آلهه كه عددشان بسيار است يا از جنس ملائكه اند و يا از جنس جن و يا از ارواح مكملين براهمه، اما پرستش شدن جن به خاطر ترس از شر آنها است و پرستش شدن ديگران به خاطر طمع و رحمت آنها و ترس از خشم آنها است كه بعضى از آن آلهه همسران خدا و بعضى پسران خدا و بعضى دختران او هستند.

تعارض اعتقاد برهمن های امروزی با متن  کتاب اوپانیشاد

اينها كل معارف دينى برهميه و تعليماتى است كه علماى مذهب براهمه به مردم مى ‏آموزند. ليكن آنچه از كتاب" اوپانيشاد" 1 كه فصل چهارم از كتاب" ويدا" و به منزله خاتمه ‏اى است براى آن كتاب، به دست مي ايد، چه بسا با آن كلياتى كه از عقايد براهمه گذشت مطابقت ندارد هر چند كه علماى مذهب براهمه اين عدم تطابق و توافق را تاويل و يك دانشمند متفكر وقتى رساله هاى" اوپانيشاد" را كه آموزنده معارف الهى است مطالعه مى‏ كند مى بيند كه هر چند اين رسائل، عالم الوهيت و شؤون مربوط به آن، از قبيل اسماء و صفات و افعال آن يعنى آغاز خلقت، و اعاده خلق، و اصل خلقت، و رزق، و زنده كردن، و ميراندن و غير اينها را توصيف مى‏ كند طورى توصيف مى ‏كند كه امور جسمانى و مادى آن طور توصيف مى‏ شود.
مثلا عالم الوهى را به اوصافى توصيف مى ‏كند كه مستلزم انقسام پذيرى و تكه تكه شدن و داشتن حركت و سكون و انتقال و حلول و اتحاد و بزرگ شدن و كوچك گشتن و ساير احوال جسمانيت و ماديت است، و ليكن در چند جاى آن رساله ها تصريح شده به اينكه عالم الوهى" برهم" ذاتى است مطلقه و متعالى از اينكه حد و تعريفى آن را محدود كند، ذاتى است كه داراى اسماء حسنى و صفات عليا از قبيل: علم و قدرت و حيات مى‏ باشد، و ذاتى است منزه از صفات نقص و عوارض ماده و جسمانيت، ذاتى است كه مثل او چيزى نيست، و اين مطالب آن قدر در اغلب فصول" اوپانيشاد" تكرار شده كه هر كس آن كتاب را بخواند به اين مطالب بر خواهد خورد.
و در تحت عنوان" شيت استر" در ادهياى ششم، آيه هشتم" سر الاكبر" عين اين عبارت آمده" لم يولد منه شى‏ء و لم يتولد من شى‏ء و ليس له كفوا احد" و اين خود تصريح است به اينكه برهم احدى الذات است، نه از چيزى متولد شده و نه چيزى از او متولد مى‏شود و احدى مثل و مانند او نيست.
و در "اوپانيشاد"، ادهياى چهارم، آيه 13 مى‏خوانيم كه شيت استر گفته است:" آيا براى اين ذات نورانى اعمال صالح بجاى آورم و يا آن ذات روشن و ظاهر را ترك گفته، به درگاه هر فرشته اى قربانى تقديم كنم؟".
و اين خود صريح است در اينكه حق اين است كه غير خداى تعالى هيچ كس و هيچ چيز عبادت نشود و به درگاه غير خدا قربانى تقديم نگردد بلكه سزاوار به عبادت، تنها او است و هيچ شريكى برايش نيست.
و اگر كسى به "اوپانيشاد" مراجعه كند در بسيارى از فصول آن مى ‏بيند كه تصريح شده به اينكه قيامتى هست و اينكه قيامت عالمى است جليل كه خلقت بدان منتهى مى‏ شود و مى ‏بيند كه در بيان ثواب اعمال و عقاب آنها بعد از مرگ عباراتى آورده كه هر چند قابل انطباق با مساله تناسخ هست، اما متعين در آن نيست بلكه با مساله برزخ نيز قابليت انطباق دارد.
و در بحث‏هاى ايراد شده در" اوپانيشاد" آنچه هيچ ديده نمى‏شود خبر از اوثان و اصنام و عبادت كردن براى آنها و تقديم قربانى به آنها است.

علت انحراف برهمن ها از عقاید درستشان

و اينهايى كه ما از كتاب و يا به عبارت ديگر از رسائل" اوپانيشاد" نقل كرديم (كه‏ البته آنچه نقل نكرديم بيشتر از اينها است) حقايقى است بس بلند و معارفى است حق كه هر انسان سليم الفطره اى به آن اعتماد مى‏كند و اين مطالب- همانطور كه ملاحظه مى‏فرماييد- تمامى اصول وثنيت را كه در اول بحث برشمرديم نفى مى‏كند.
و آنچه كه نظر عميق و بحث دقيق ما را بدان رهنمون مى‏شود اين است كه اينگونه مطالب، حقايق عاليه اى است كه بعضى از افراد انگشت ‏شمارى كه اهل ولايت اللَّه بوده اند آن را كشف كرده و به بعضى از شاگردان خود كه صلاحيت آنان را به دست آورده بودند تعليم و خبر داده اند، چيزى كه هست اين مردان برجسته و انگشت شمار آنچه به شاگردان خود گفته اند غالبا به طريق رمز بوده و در تعليم خود مثالهايى نيز به كار برده اند.
و سپس شاگردان ايشان آنچه از آنان گرفتند اساس و زيربناى سنت حيات قرار دارند سنتى كه در حقيقت همان دين مجتمع است و عامه مردم به آن گرايش دارند و آن معارف دقيقى است كه جز آحادى از اهل معرفت نمى‏تواند آن را تحمل كند و بفهمد براى اينكه سطح آن بسى بلندتر از افق فهم عامه مردم است كه تنها پيرامون محسوسات و مخيلات دور مى‏زند و بيش از آن نصيبى از درك ندارد، و فهم عامه كجا و درك اينگونه معارف كجا، فهم و عقل عامه كه هيچگونه مهارت و آشنايى از معارف حق ندارند از درك چنين مطالبى پياده و عاجز است.
اشكالى هم كه به اين مذهب و سنت اجتماعى وارد است همين است كه زيربناى آن هر چند معارفى است حق، اما معارفى است كه در هر دوره تنها چند نفر انگشت شمار آن را می ‏فهمند و اين نمی تواند براى كل جامعه كه به اقرار خود آنان از درك آن معارف پياده اند، دينى و سنتى اجتماعى باشد چون اولا فطرت آفرينش، انسان را با غريزه انس به يكديگر و دور هم جمع شدن آفريده و معنا ندارد جمعيتى كه دور هم جمع شده و يك مجتمع را تشكيل داده اند در درك سنت حيات از هم فاصله داشته باشند و فقط افرادى انگشت شمار آن سنت را بفهمند و ديگران نفهمند و تحميل چنين سنت و چنين دينى بر اجتماع در حقيقت لغو كردن سنت فطرت و مخالفت با طريقه خلقت است.
علاوه بر اين، اين كار كنار گذاشتن طريق عقل نيز هست و حال آنكه مى‏دانيم طريقه عقل يكى از سه طريق درك حقايق است و آن عبارت است از: وحى و كشف و عقل، و طريقه عقل از آن دو طريقه ديگر عمومى ‏تر و از نظر اهميتش براى زندگى دنيوى انسان مهم‏تر است زيرا وحى چيزى است كه جز اهل عصمت يعنى انبياء گرام، كسى به آن دسترسى ندارد و طريقه كشف هم موهبتى است كه جز به آحادى از اهل اخلاص و يقين نمى‏دهند و تنها طريقى كه براى عموم بشر باقى مى‏ماند اين طريق است، حتى مردم براى استفاده از دو طريق اول نيز به‏ عقل نيازمندند.2
 پس همه افراد بشر در زندگى همه روزه خود احتياج مبرم به عقل دارد و اگر طريقه اى بخواهد عقل او را از اعتبار بيندازد، اين طريقه، طريقه صحيحى نيست و اين باعث مى‏ شود كه تقليد اجبارى را بر همه شؤون مجتمع زنده و حتى بر عقايد و اخلاق و اعمال آن حاكم سازد و معلوم است كه اگر چنين شود انسانيت به كلى ساقط مى‏ گردد.
بعلاوه، اين روش باعث مى ‏شود كه سنت استعباد (برده كردن مردم) در مجتمع انسانى جاى ‏گير شود. شاهد روشن آن نيز تجارب طولانى تاريخى در امت‏هاى بشريت است كه در هر زمان و هر جا با دين وثنيت زندگى كرده، سنن استعباد در او جريان يافته، و انسانها، انسانهايى مثل خود (و حتى بدتر از خود) را ارباب خود گرفتند.

سرايت شرک به ساير اديان‏

اديان عمومى ديگر نيز با اينكه اعتقاد به يگانگى اله از اصول اساسى آنها بود از خطرى كه گفتيم وثنيت را گرفتار كرد سالم نماندند و آنها نيز به شرك در عبادت گرفتار گشتند و اين شرك در عبادت آنان را به عين همان ابتلاهاى وثنيت مبتلا كرد كه مهم‏ترين آنها همان سه محذور مذكور در سابق بود. 3
اما بودائيان و صابئان، وضعشان در اين گرفتاريها روشن است و تاريخ شاهد گوياى آن مى‏باشد و ما قبلا فهرستى از عقايد و اعمال آنان را برشمرديم.
و اما مجوسيان، هر چند الوهيت را در" اهورامزدا" منحصر دانسته اند و ليكن خضوع عبادتى و تقديسشان براى چند كس است:
1- يزدان 2- اهريمن 3- ملائكه اى كه موكل بر شؤون ربوبيتند 4- خورشيد 5- آتش و چيزهايى ديگر، شاهد بر اين معنا نيز تاريخ است كه سنت عبادتى آنان و همچنين سرگذشت برده ‏گيرى خلق از ناحيه ارباب و اختلاف طبقاتى را از آنان نقل مى‏كند و همچنين تدبر در مذاهب آنان و اعتبار عقل خود ما اينطور حكم مى ‏كند كه بايد همه اين انحرافها از ناحيه تحريف دين اصيل مجوس در بين مجوسيان راه يافته باشد، از رسول خدا (ص) هم در باره‏ مجوسيان روايت شده كه فرموده اند:" مجوسيان پيغمبرى داشته اند كه او را به قتل رساندند و كتابى داشته اند كه آن را سوزاندند" 4.
و اما يهود، قرآن كريم بسيارى از اعمال آنان را بيان كرده، از آن جمله اين است كه يهود كتاب خدا را تحريف كردند و علماى خود را به جاى خدا ارباب خود گرفتند و خداى تعالى به خاطر همين اعمالشان، فطرتشان را منكوس و سليقه هايشان را معكوس و منحرف ساخت (و به عبارتى ديگر انحراف ظاهريشان را به انحراف در باطنشان كشاند).
و اما نصارى كه ما در جلد سوم اين كتاب بطور مفصل در باره انحرافات فكرى و عملى آنان صحبت كرديم، خواننده مى‏تواند بدانجا مراجعه نمايد و اگر بخواهد مى‏تواند مقدمه انجيل" يوحنا" و رساله هاى" بولس" را با ساير انجيل‏ها تطبيق بدهد و سپس كار خود را با مراجعه به تاريخ كليسا تكميل كند چون گفتار در اين باب بسيار طولانى است.
پس بحث عميق در اين مساله، ما را به اين نتيجه مى‏رساند كه هر مصيبتى كه تمامى مجتمعات دينى در عالم بشريت را گريبانگير شده همه از مواريث وثنيت نخستينى است كه معارف الهى و حقايق عالى حقه را بدون اينكه در قالب بيانى ساده بريزند و هم سطح افكار عامه كنند لخت و برهنه گرفته و آن را اساس سنت‏هاى دينى قرار دادند و بر فهم ساده عوام كه جز با حس و محسوس الفتى ندارند تحميل كردند و نتيجه اش اين شد كه ديديم.

اسلام مفاسد مذكور را چگونه اصلاح كرد؟

و اما اسلام براى اصلاح اين مفاسد و رهايى بشر از اين محذورها معارف عاليه را در قالب بيان ساده اى ريخت كه هضمش براى فهم‏ هاى ساده و عقول عادى آسان شود و از پشت حجاب با اين حقايق تماس بگيرد و پرده پيچ شده اش را دريافت بدارد، و اين طريقه اى است كه براى حال عوام بسيار مفيد و صالح بود، و اما خاصه كه توانايى درك آن حقايق را دارند بى پرده آن را در زيباترين چهره و در بديع‏ترين جمال درك مى‏ كنند و از خطر آن محذورها ايمن و مطمئن هستند و اينها در زمره آن كسانيند كه خداى تعالى مورد انعامشان قرار داده يعنى انبياء و صديقين و شهدا و صالحينى كه‏" حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً" 5 و خداى تعالى در اين باره كه معارف عاليه را تا سطح افكار عموم مردم تنزل داده و در خور فهم همگان كرده است مى‏ فرمايد:" وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ" 6.
و نيز مى‏ فرمايد: "إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ" 7.
و رسول گرامى اسلام (ص) هم فرمود:" انا معاشر الانبياء امرنا ان نكلم الناس على قدر عقولهم" 8.

اسلام مشكل شرك و وثنيت را در مرحله توحيد از اين راه حل كرده كه استقلال در ذات و صفات را از تمامى موجودات بجز خداى سبحان نفى كرده و خداى تعالى را قيوم بر هر چيز دانسته است و فهم انسانها را در بين دو نقطه انحراف تشبيه و تنزيه نگه داشته و در وصف خداى تعالى فرموده است: او حيات دارد اما نه چون حيات ما (كه محتاج به داشتن بدن است) و علم دارد، اما نه چون علم ما (كه نيازمند داشتن مغز و سلامتى بافته هاى آن است) و قدرت دارد اما نه چون قدرت ما (كه زائيده سلسله اعصاب است)، شنوايى دارد اما نه چون شنوايى ما (كه نيازمند داشتن دستگاه شنوايى است) و بينايى دارد اما نه چون بينايى ما (كه نيازمند دستگاه بينايى است).
و كوتاه سخن اينكه: هيچ چيز مانند او نيست تا ما او را به آن چيز تشبيه كنيم و او بزرگتر از آن است كه توصيف شود. اسلام با اين حال به مردم دستور داده كه در اين باره هيچ سخنى بدون داشتن مدرك و علم نگويند و زير بار هيچ سخن و دعوتى در مورد اعتقادات نروند مگر با حجتى عقلى، البته حجتى كه عقل و فهمشان بتواند آن را درك كند و هضم نمايد.
به همين جهت اسلام توانسته است كه اولا دين خدا را با آن همه معارفش هم بر عموم بشر عرضه كند و هم بر خواص، آن هم نه اينكه بعضى را به عوام و بعضى را به خواص عرضه كرده باشد بلكه خاص و عام را بطور مساوى از آن معارف برخوردار نموده و ثانيا عقل بشر را بكار انداخته و آن را كه بزرگترين موهبت الهى است مهمل و بى فايده نگذاشته و ثالثا طبقات مختلفه مردم در مجتمع انسانى را به يكديگر نزديك كرده و آن قدر نزديك كرده كه ديگر بيشتر از آن امكان ندارد، نه طبقه اى را از اين معارف برخوردار و طبقه اى ديگر را محروم كرده و نه طبقه اى را مقدم و طبقه اى ديگر را مؤخر كرده است و در اين باره فرموده: " إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ" 9.
و نيز فرموده:" يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ" 10.
اين اجمال سخن بود و تو خواننده محترم مى‏ توانى با مطالعه بحث‏هاى متفرقى كه در اين كتاب آمده به تفصيل سخن در اطراف آن را به دست آورى و اللَّه المستعان.

________________________________

پی نوشت:
1.  لازم است خاطرنشان سازم كه" اوپانيشاد" كه گفتيم فصل چهارم كتاب" ويدا" و به منزله خاتمه آن كتاب است عبارت است از چند رساله متفرق كه از بزرگان رجال دينى يعنى قديمى‏ترين عرفاى براهمه به يادگار مانده و مشتمل است بر آنچه كه آن بزرگان، به طريق كشف و رياضت از معارف الهى به دست آورده اند، و امروز براهمه آنها را وحى آسمانى مى‏دانند.
2.  اين عقل است كه آدمى را وادار مى‏كند ادعاى نبوت فلان مكتب تقلبى را تكذيب كند و دعوت نبوت يك پيغمبر واقعى را بپذيرد و خود را ملتزم به عمل به دستورات آن پيغمبر بداند هر چند كه دستوراتش هيچ سود مادى برايش نداشته باشد و همچنين در طريقه كشف نيز به عقل نيازمند است.
3. 1- انحصارى شدن درك حقايق دين براى چند نفر انگشت شمار 2- لغو كردن طريق عقل 3- پذيرا بار آوردن اجتماع براى قبول ربوبيت فردى مثل خود و يا بدتر از خود.
4.  سفينة البحار، ج 2، ص 527، تحت عنوان مجس.
5.  اينان چه نيكو رفيقانى هستند." سوره نساء، آيه 69"
6.  سوگند به كتاب روشنگر، ما آن را خواندنى و به زبان عربى قرار داديم، باشد كه شما آن را بفهميد و گرنه اين كتاب در ام الكتاب در نزد ما مقامى بس بلند و فرزانه دارد." سوره زخرف، آيه 2- 4"
7.  همانا اين قرآن بسيار كتابى بزرگوار و سودمند و گرامى است، كتابى است كه در لوح محفوظ جاى داشته كه جز دست پاكان بدان نرسد." سوره واقعه، آيه 77- 79"
8.  ما گروه انبياء، مامور شده ايم كه با مردم مطابق مقدار عقلشان سخن بگوييم." اصول كافى، ج 1، باب 1، ص 27، ح 15"
9.  اينكه اين امت شما، امتى است واحده و من پروردگار همه شمايم پس همگى مرا بپرستيد. " سوره انبياء، آيه 92"
10.  هان اى مردم، ما همه شما را از يك مرد و زن بيافريديم و اگر طايفه طايفه‏تان كرديم براى اين بود كه يكديگر را بشناسيد( و نه به خاطر امتيازى باشد كه در بعضى بر بعضى موجود باشد) كه همانا گرامى‏ترين شما نزد خدا با تقواترين شما است." سوره حجرات، آيه 13"

منبع:

تفسیر المیزان، علامه سید محمد حسین طباطبایی

برگرفته از :

پایگاه تحقیقاتی القرآن