پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 4، ص: 316-314
امام(عليه السلام) در اين بخش به دو نکته مهم اشاره مى فرمايد; نخست، رهبرانى را که هرگز گمراه نمى شوند به يارانش معرّفى مى کند، تا دست از دامن آنها برندارند و در پرتو آنان راه رستگارى را بيابند و ديگر، بخشى از صفات برجسته اصحاب خاص پيامبر (صلى الله عليه وآله) را به عنوان سرمشقى براى آنان بازگو مى کند تا به مضمون آيه شريفه «وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَان»(1) گام در جاى گام آنها نهند و فضايلى را که از رسول خدا (صلى الله عليه وآله) آموخته بودند، عملا به آنان منتقل سازند.
در قسمت اوّل مى فرمايد: «به اهل بيت پيامبرتان نگاه کنيد! از همان سو که آنها گام بر مى دارند، گام برداريد; و قدم در جاى قدمهاى آنها بگذاريد! (و بدانيد) آنها هرگز شما را از جاده هدايت بيرون نمى برند و به پستى و هلاکت نمى کشانند!». (انْظُرُوا أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّکُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ، وَ اتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ، فَلَنْ يُخْرِجُوکُمْ مِنْ هُدىً، وَ لَنْ يُعِيدُوکُمْ فِي رَدىً).
اين سخن، در واقع اشاره به همان حديث «ثقلين» است که پيامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) در آن حديث متواتر، بدان اشاره فرمود که اگر دست از دامان قرآن و اهل بيت برنداريد هرگز گمراه نخواهيد شد و روشن است که منظور از اهل بيت در اينجا همان امامان معصوم است که به مفاد آيه شريفه «إِنَّمَا يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَکُمْ تَطْهيراً;(2) خداوند آنها را از هرگونه رجس و پليدى و گناه برکنار ساخته و از هر نظر پاک نموده است».
سپس اين دستور کلّى و اجمالى را باز مى کند و شرح مى دهد; مى فرمايد: «اگر آنها توقّف کردند، توقّف کنيد و اگر آنها قيام کردند قيام کنيد!» (فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا،(3) وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا).
به يقين شرايط زمانها و مکانها متفاوت است; در آنجا که شرايط ايجاب مى کند، قيام کنند و وارد معرکه جهاد شوند، سکوت و سکون سبب بدبختى است و آنجا که شرايط، اجازه قيام نمى دهد قيام کردن، مايه خسران و هدر دادن نيروها است. عالمان معصوم از اهل بيت به خوبى اين شرايط را مى شناسند و طبق آن حرکت مى کنند و هرگونه تخلّف از روش آنان مايه عقب افتادگى است.
و سرانجام با دو جمله ديگر اين سخن را تکميل مى کند. مى فرمايد: «از آنها سبقت نگيريد که گمراه مى شويد! و از آنان عقب نمانيد که هلاک خواهيد شد!» (وَ لاَ تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا، وَ لاَ تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِکُوا).
هميشه و در هر جامعه اى افراد افراطى و تفريطى يافت مى شوند; افراط گرايان روش پيشوايان راستين را کُند مى شمرند و بر آنها سبقت مى گيرند و جامعه را به تباهى مى کشند و به عکس، تفريط گرايان حرکت پيشوايان را تند مى پندارند و به بهانه حزم و دورانديشى و احتياط، از آنها عقب مى افتند; هم خود را هلاک مى کنند و هم جامعه را گرفتار نابسامانى.
در واقع، سخن امام(عليه السلام) هم سو با حديث معروف نبوى است که فرمود: «مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِى فِيْکُمْ، مَثَلُ سَفِينَةِ نُوح مَنْ رَکِبَهَا نَجَى وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَکَ». اين حديث که با تعبيرات مختلفى در کتب شيعه و اهل سنّت با تفاوتهاى مختصرى نقل شده، نشان مى دهد که اهل بيت پيامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) که علم و دانش آنها از قرآن مجيد و از سنّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) مايه مى گيرد، تنها وسيله نجات در اين دنياى طوفانى اند. همان گونه که هنگام وقوع طوفان نوح هيچ وسيله نجاتى جز کشتى نوح نبود.(4)
جالب اينکه در خطبه 87 شبيه تعبير بالا درباره قرآن هنگام توصيف بندگان خاصّ خدا گذشت، که فرمود: «فَهُوَ قَائِدُهُ وَ إِمَامُهُ، يَحُلُّ حَيْثُ حَلَّ ثَقَلُهُ، وَ يَنْزِلُ حَيْثُ کَانَ مَنْزِلُهُ; بنده خالص خدا قرآن را پيشوا و امام خود قرار داده; هر جا قرآن فرود آيد، او بار خويش را همانجا فرود مى آورد و هر جا قرآن منزل کند او آنجا را منزلگاه خويش مى گرداند».
و اين تأکيد ديگرى بر همان حديث ثقلين است!
* * *
نکته:
ولايت و عصمت اهل بيت:
از اين بخش از خطبه، به خوبى روشن مى شود که امامان اهل بيت، معصومند; چرا که امام(عليه السلام) با صراحت مى فرمايد: «در همه چيز و در همه کار پيرو آنها باشيد! هرگاه فرمان قيام و حرکت بدهند قيام و حرکت کنيد! و هرگاه دستور سکون دهند، متوقف شويد! بر آنها پيشى نگيريد! از آنها عقب نيفتيد، که مايه گمراهى و هلاکت است! و آنها هرگز شما را از هدايت بيرون نمى برند، و به گمراهى نمى کشانند!»
اين تعبيرات، روشن ترين دليل مقام عصمت آنهاست; چرا که درباره غير معصوم از گناه و خطا اين گونه دستورات صحيح نيست.
از سوى ديگر، نشان مى دهد که امامت مسلمين، همواره در اهل بيت خواهد بود; چرا که امام(عليه السلام) اين دستور را محدود به زمان معيّنى نکرده است.
و از سوى سوم، نشان مى دهد که مفهوم ولايت اين نيست که انسان با دستورات آن بزرگواران گزينشى برخورد کند; بلکه ولايت حقيقى آن است که در همه چيز و در هر حال، سر بر فرمان آن بزرگواران باشد و آنها که تنها در گفتار، يا پاره اى از رفتارهاى فردى و اجتماعى تابع اهل بيت اند مواليان حقيقى نيستند; مدّعيانى هستند در لباس موالى!
بديهى است که منظور امام(عليه السلام) تنها عصر و زمان او نيست; چرا که «اهل بيت» را به عنوان امام و پيشواى معرّفى مى کند نه فقط خودش را.
شاهد گوياى اين سخن حديثى است که از خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده; آنجا که على(عليه السلام) مى فرمايد: «حافظان حديث از ياران پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى دانند که آن حضرت (صلى الله عليه وآله)چنين فرمود»: «إِنِّى وَ أَهْلَ بَيْتِي مُطَهَّرُونَ، فَلاَتَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا; وَ لاَ تَتَخَلَّفُواعَنْهُمْ فَتَزِلُّوا، وَ لاَ تُخالِفُوهُمْ فَتَجْهَلوُا، وَ لاَ تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْکُمْ. هُمْ أَعْلَمُ النَّاسِ کِبَارِاً، وَ أَحْلَمُ النَّاسِ صِغَاراً; فَاتَّبِعُوا الْحَقَّ وَ أَهْلَهُ حَيْثُ کَانَ; من و اهل بيتم از هر نظر پاک و پاکيزه ايم; بنابراين، بر آنها پيشى نگيريد، که گمراه مى شويد! و از فرمان آنها تخلّف نکنيد، که لغزش خواهيد داشت! و با آنها مخالفت نکنيد، که گرفتار نادانى مى شويد! و به آنها چيزى نياموزيد که آنها از شما داناترند! آنها در بزرگى از همه مردم عالم ترند و در کوچکى از همه عاقل تر! بنابراين، از حق و اهل حق پيروى کنيد، هر جا که باشد».(5)
***
پی نوشت:
1. سوره توبه، آيه 100.
2. سوره احزاب، آيه 33.
3. «لَبَدوا» از مادّه «لَبود» به معناى اقامت در مکانى است و در اينجا به معناى توقّف کردن است.
4. نويسنده متتبّع، مرحوم «ميرحامد حسين هندى» در کتاب «عبقات الانوار» اين حديث را از 92 کتاب که بوسيله 92 نفر از دانشمندان اهل سنّت تأليف يافته، با تمام مشخّصات، نقل مى کند.
5. تفسير قمى، طبق نقل بحارالانوار، جلد 23، صفحه 130، حديث 12.
