ترجمه و شرح خطبه 106 نهج البلاغه؛ بخش سوم: واگذاری امور به ظالمان

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 4، ص: 498-490

افسوس که قدر اين نعمت را نشناختيد:
امام(عليه السلام) در اين بخش آخر خطبه، در حقيقت اشاره به دو نکته مهم مى کند که با يکديگر ارتباط روشنى دارد:
نخست، عظمتى که مسلمانان در سايه اسلام پيدا کردند; عظمتى بى نظير در چشم دوست و دشمن.
ديگر اينکه، شما مردم قدر اين نعمت را نشناختيد و بر اثر سستى و ضعف و زبونى، کار خود را به دست حکّام ظالم، بى ايمان و شهوت پرست سپرديد و اين يک ناشکرى عظيم بود.
مى فرمايد: «شما از لطف خداوند بزرگ، به مقامى رسيديد که حتّى کنيزانتان را گرامى مى دارند و به همسايگانتان محبّت مى کنند!». (وَ قَدْ بَلَغْتُمْ مِنْ کَرَامَةِ اللهِ تَعَالى لَکُمْ مَنْزِلَةً تُکْرَمُ بِهَا إِمَاؤُکُمْ وَ تُوصَلُ بِهَا جِيرَانُکُمْ).
«و کسانى که شما از آنها برتر نيستيد، و حقّى بر آنان نداريد، براى شما عظمت و احترام قائلند». (وَ يُعَظِّمُکُمْ مَنْ لاَ فَضْلَ لَکُمْ عَلَيهِ، وَ لاَ يَدَ لَکُمْ عِنْدَهُ).
«و کسانى که ترسى از قدرت شما ندارند و بر آنها حکومتى نداريد، از شما حساب مى برند». (وَ يَهَابُکُمْ(1) مَنْ لاَ يَخَافُ لَکُمْ سَطْوَةً(2)، وَ لاَ لَکُمْ عَلَيْهِ إِمْرَةٌ).
در واقع امام(عليه السلام) با اين تعبيرات زيبا و گويا، مقام و منزلت مسلمين را در سايه اسلام بيان مى کند. نه تنها خودشان در نظر دوست و دشمن احترام داشتند، بلکه کنيزان آنها را هم احترام مى گذاشتند; همسايگانشان را به خاطر آنها مورد لطف و عنايت قرار مى دادند و اقوامى که از نظر قدرت و مکنت چيزى از آنان کم نداشتند و شرمنده احسانى نبودند، مسلمانان را بزرگ مى داشتند و حتّى آنها که از قلمرو حکومت اسلام بيرون بودند، ابهّت و هيبت براى آنان قايل بودند.
مسلّم است، به مضمون حديث شريف: «مَنْ خَافَ اللهَ أَخَافَ اللهُ مِنْهُ کُلَّ شَىْء وَ مَنْ لَمْ يَخِفِ اللهُ أخافَهُ اللهُ مِنْ کُلِّ شَىْء; کسى بنده خدا باشد و از خدا بترسد، ديگران از او مى ترسند و براى او هيبت قائلند و آن کس که بنده هوا و شيطان باشد، از همه چيز بيمناک و ترسناک است».(3) مسلمانانى که به حقيقت اسلام عمل کنند و دستورات خداوند را به درستى اجرا نمايند و تقواى الهى را پيشه سازند، نزد ديگران نيز محترم و پرهيبتند. اين يک واقعيّت است و هرگز مبالغه اى در آن نيست. مورّخ و جامعه شناس معروف غربى «گوستاولبون» در «تاريخ تمدّن اسلام و عرب» نقل مى کند: هنگامى که بعضى از فرماندهان بزرگ آماده جنگ و ستيز با مسلمين مى شدند، آگاهان تعجب کردند که حمله بردن به محلّ و موطن نيرويى که تا مدّت پانصد سال، تمام اروپا را به وحشت و اضطراب انداخت، اقدامى متهوّرانه است».(4)
اينها به خاطر آن بود که مسلمين در پرتو ايمان، افرادى شجاع و فداکار و از جان گذشته و شکست ناپذير شده بودند.
اضافه بر اين، امدادهاى غيبى و عنايات الهى نيز شامل حال آنها بود. «ابن ابى الحديد» داستان عبرت انگيزى نقل مى کند که شاهد گوياى اين معناست. مى گويد: «هنگامى که لشکر اسلام از دجله به سوى کاخ سفيد مدائن عبور کرد، در زمانى بود که دجله در حال «مَد» و همچون درياى موّاجى بود. آنها سوار بر اسب (و اسب ها شناکنان) در حالى که نيزه ها بر دست داشتند، نه زرهى در تن و نه کلاه خودى بر سر آنها، راه مى پيمودند.
لشکر ساسانيان بعد از يک تيراندازى شديد، عقب نشينى کردند و مسلمانان همچنان پيش مى آمدند و از تيرها نمى ترسيدند; کشاورزى که در آن نزديکى بود و بيلى در دست داشت، به يکى از لشکريان ساسانى که از تيراندازان ماهر بود گفت: «واى برشما! شما با اين همه سلاح از برابر اين جمعيّت بى دفاع فرار مى کنيد! راستى شرم آور و خجلت آور است!» آن مرد لشکرى که سوار بر مرکب بود، گفت: بيل خود را در گوشه اى روى زمين نصب کن! او چنين کرد. سوارِ تيرانداز، آن را هدف قرار داد، به طورى که تير بيل را شکافت و از سوى مقابل درآمد. سپس به آن مرد کشاورز گفت: «الآن نگاه کن!» در همين حال، بيست تير به سوى يکى از لشکريان اسلام پرتاب کرد، ولى يکى از آنها نه به او و نه به اسبش اصابت نکرد، در حالى که فاصله زيادى نداشت. بعد به او گفت: ديدى؟ گويى اين جمعيت در پوششى از حمايت (الهى) قرار دارند!».(5)
سپس امام(عليه السلام) در قسمت دوم از بخش اخير اين خطبه، به ناسپاسى مردم در مقابل آن همه نعمت و قدرت اشاره کرده، مى فرمايد: «با اين همه مى بينيد، قوانين و پيمان هاى الهى شکسته شده امّا به خشم نمى آييد! در حالى که اگر پيمان ها و سنّت هاى پدرانتان نقض گردد، سخت ناراحت مى شويد! (آنها براى پيمان هاى الهى به اندازه پيمان هاى پدرانتان ارزش قائل نيستيد؟)». (وَ قَدْ تَرَوْنَ عُهُودَ اللهِ مُنْقُوضَةً فَلاَ تَغْضَبُونَ! وَ أَنْتُمْ لِنَقْضِ ذِمَمِ آبَائِکُمْ تَأْنَفُونَ!(6)).
اشاره به اينکه اگر يک سنّت قبيلگى و طايفه اى در ميان آنها شکسته مى شد، فريادشان بلند مى گشت; امّا بنى اميّه در مقابل چشم آنها، تمام سنن الهى را درهم شکستند، ولى آنها فرياد بر نکشيدند و اين ناسپاسى بسيار بزرگى در برابر آن همه نعمت هاى الهى بود.
سپس مى افزايد: «در گذشته، امور حکومت به دست شما بود و از ناحيه شما به ديگران مى رسيد و نتيجه (و داورى) نهايى به سوى شما باز مى گشت; ولى شما مقام خويش را به ستمگران واگذار کرديد و زمام امور خود را به دست آنها سپرديد و مأموريّت هاى الهى را به آنها داديد!» (وَ کَانَتْ أُمُورُ اللهِ عَلَيْکُمْ تَرِدُ، وَ عَنْکُمْ تَصْدُرُ، وَ إِلَيْکُمْ تَرْجِعُ، فَمَکَّنْتُمْ الظَّلَمَةَ مِنْ مَنْزِلَتِکُمْ، وَ أَلْقَيْتُمْ إِلَيْهِمْ أَزِمَّتَکُمْ، وَ أَسْلَمْتُمْ أُمُورَ اللهِ فِي أَيْدِيهمْ).
اين ناسپاسى بزرگ ديگرى بود که بعد از آن همه، قوّت و قدرت - به گونه اى که همه چيز در دست آنها بود، و جز به اراده آنها کارى انجام نمى شد - ميدان را براى ظالمان خالى کردند و آنها بر جاى پيغمبر اکرم(صلى الله عليه وآله) تکيه زدند و زمام امور مسلمين را به دست گرفتند.
و همانگونه در ادامه اين سخن مى فرمايد: «آنها به شبهات عمل مى کنند و در شهوات غوطه ورند!». (يَعْمَلُونَ بِالشُّبُهَاتِ، وَ يَسِيرُونَ فِي الشَّهَوَاتِ).
آرى، در عصر حکومت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، کارها به دست صالحان سپرده مى شد; و برنامه هاى حکومت اسلامى در تمام زمينه ها در مسير اسلام پيش مى رفت; ولى غفلت و سستى و ناسپاسى مردم سبب شد که بازماندگان دوران جاهليّت و تفاله هاى شرک و عصبيّت; فرزندان ابوسفيان - دشمن شماره يک اسلام - بر تخت و حکومت اسلامى تکيه زدند و همه چيز را دگرگون ساختند.
بعضى از شارحان نهج البلاغه جمله «وَ کَانَتْ أُمُورُ اللهِ عَلَيْکُمْ تَرِدُ...» را اشاره به احاکم الهى دانستند نه حکومت، و گفته اند: احکام خدا از سوى پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) و امام(عليه السلام) به مردم تعليم داده مى شد; سپس از سوى اصحاب اين دو بزرگوار به ساير مردم تعليم داده مى شد، و آنها باز مى گشتند و نسل هاى آينده را تعليم مى دادند. يا اينکه داورى درباره احکام الهى به سوى اصحاب باز مى گشت و آنها در اختلافات مردم داورى مى کردند.
ولى اين گونه احتمالات ضعيف به نظر مى رسد و با جمله «فَمَکَّنْتُمُ الظَّلَمةَ مِنْ مَنْزِلَتِکُمْ; اکنون ظالمان را به جاى خود نشانديد» که اشاره به امر حکومت است، با اين گونه تفسيرها سازگار نيست.
منظور از جمله «يَعْمَلُونَ بِالشُّبَهَاتِ» اين است که آنها (بنى اميّه) براى توجيه کارهاى خلاف خود، به متشابهات و تعبيراتى از قرآن يا کلمات پيامبر(صلى الله عليه وآله) - که مى توانستند به کمک قرائت هاى جديد، بر مقصود انحرافى خود تطبيق دهند - تمسّک مى جستند; و به جاى اينکه به هدايت مردم و نشر عدالت و تقوا بپردازند، در شهوات غوطه ور بودند و چيزى جز حفظ مقام و شهوات حيوانى و انتقام جويى هاى وحشيانه و سنن جاهلى براى آنها مفهومى نداشت.
در آخرين جمله مى فرمايد: «به خدا سوگند! اگر دشمنان، شما را در زير هر ستاره اى از آسمان پراکنده کنند، باز خداوند (نسل هايى از) شما را براى بدترين روز آنها (روز انتقام) گردآورى مى کند!». (وَ ايْمُ اللهِ، لَوْ فَرَّقُوکُمْ تَحْتَ کُلِّ کَوْکَب، لَجَمَعَکُمُ اللهُ لِشَرِّ يَوْم لَهُمْ!)
بسيارى از «شارحان نهج البلاغه» اين جمله را به قيام ابومسلم خراسانى و قيام مردم عراق بر ضدّ بنى اميه دانستند که به بدترين وجهى از آنان انتقام گرفتند و ريشه آنها را به کلّى قطع کردند و حتّى گاهى دست به کارهاى وحشيانه اى زدند که در تاريخ هم کم سابقه است.
اين احتمال که جمله بالا اشاره به قيام حضرت مهدى(عليه السلام) باشد که بعضى از شارحان نهج البلاغه ذکر کرده اند، بسيار بعيد است و با تعبيرات خطبه هم خوانى ندارد.
جمله «لَوْ فَرَّقوُکُمْ تَحْتَ کُلِّ کَوْکَب» کنايه از نهايت پراکندگى و از هم گسيختگى است وگرنه هرگز نمى توان هر انسانى را در زير ستاره اى در روى زمين جاى داد.
****
نکته:
انتقام عجيب عبّاسيان از امويان!
بنى اميّه جنايات وحشيانه عجيبى در دوران کوتاه تاريخ خود انجام دادند و سرانجام انتقام سختى از آنها گرفته شد و تعبير به «شرّ يَوْم» در خطبه بالا مى تواند اشاره به آن باشد. در اينجا به يک نمونه از آن اشاره مى کنيم که راستى عبرت انگيز است:
«هنگامى که نخستين خليفه عباسى «عبدالله سفّاح» بر تخت قدرت نشست، در فکر بود که چگونه از سران بنى اميّه انتقام سختى بگيرد. در همين ايّام، سران بنى اميّه که پراکنده شده بودند، به او نامه نوشتند و از او امان خواستند.
«سفّاح» از فرصت استفاده کرد و پاسخ محبّت آميزى به آنها داد و نوشت که به کمک آنها سخت نيازمند است و آنان را مورد عطا و بخشش قرار خواهد داد; لذا سران «آل زياد» و «آل مروان» و خاندان معاويه دعوت او را پاسخ گفتند و نزد او حاضر شدند.
«سفّاح» دستور داد کرسى هايى از طلا و نقره براى آنها نصب کردند و اين شگفتى مردم را برانگيخت که چرا «سفّاح» با اين جنايتکاران چنين رفتار مى کند.
در اين موقع يکى از دربانان وارد مجلس شد و به «سفّاح» خبر داد که مردى ژوليده و غبار آلود از راه رسيده و درخواست ملاقات فورى داد.
«سفّاح» با اين اوصاف او را شناخت، گفت: قاعدتاً بايد «سُدَيْف» شاعر باشد; بگوييد وارد شود.
«بنى اميّه» با شنيدن نام «سُديف» رنگ از چهره هايشان پريد و اندامشان به لرزه درآمد; زيرا مى دانستند او شاعرى توانا، فصيح، شجاع و از دوستان و شيعيان على(عليه السلام) و از دشمنان سرسخت بنى اميّه است.
«سُديف» وارد شد; هنگامى که نگاهش به بنى اميّه افتاد، اشعار تکان دهنده اى در مورد ظلم هاى بنى اميّه بر بنى هاشم قرائت کرد که از جمله آنها اين دو بيت بود:
وَ اذْکُرُوا مَصْرَعَ الْحُسَيْنِ وَ زَيْدِ وَ قَتِيل بِجَانِبِ المِهْرَاسِ
وَ الْقَتِيلَ الَّذِي بِحَرَّانَ أَضْحَى ثَاوِياً بَيْنَ غُرْبَة وَ تَتَاسِ
«به ياد آوريد! محل شهادت حسين(عليه السلام) و زيد را و آن شهيدى که در مهراس (اشاره به شهادت حمزه در اُحد است.) شربت شهادت نوشيد.
و آن شهيدى که در حرّان به شهادت رسيد و تا شامگاهان در تنهايى بود و (حتّى جنازه او) به فراموشى سپرده شد».
(اشاره به شهادت «ابراهيم بن محمّد» يکى از معاريف بنى هاشم و بنى عبّاس در سرزمين حرّان در نزديکى مرزهاى شمالى عراق است).(7)
«سفّاح» دستور داد خلعتى به «سُديف» بدهند و به او گفت: فردا بيا تا تو را خشنود سازم و او را مرخص نمود; سپس رو به بنى اميّه کرد و گفت: سخنان اين برده و غلام بر شما گران نيايد، او حق ندارد درباره موالى خود سخن بگويد; شما مورد احترام من هستيد (برويد و فردا بياييد!)
بنى اميّه پس از بيرون آمدن از نزد سفّاح به مشورت پرداختند. بعضى گفتند: بهتر آن است که فرار کنيم; ولى گروه بيشترى نظر دادند که خليفه وعده نيکى به ما داده و «سُديف» کوچکتر از آن است که بتواند نظر خليفه را برگرداند.
فردا همه نزد «سفّاح» آمدند; او دستور پذيرايى از بنى اميّه را داد; ناگهان «سُديف» شاعر وارد شد و رو به سفّاح کرد و گفت:
«پدرم فدايت باد! تو انتقام گيرنده خونهايى; تو کشنده اشرارى». سپس اشعار بسيار مهيّجى خواند که از ظلم و بيدادگرى بنى اميّه مخصوصاً از ظلم آنها بر شهيدان کربلا سخن مى گفت. «سفّاح» ظاهراً برآشفت و به «سُديف» گفت: تو در نظر من احترام دارى; ولى برگرد و ديگر از اين سخنان مگو و گذشته را فراموش کن.
بنى اميّه از کاخ «سفّاح» بيرون آمدند و به شور پرداختند; گفتند: بايد از خليفه بخواهيم «سُديف» را اعدام کند وگرنه سخنان تحريک آميز او ما را گرفتار خواهد کرد.
«سفّاح» شب هنگام «سُديف» را احضار کرد و گفت: واى بر تو چرا اين قدر عجله مى کنى؟!
«سُديف» گفت: «پيمانه صبر من لبريز شده و پيش از اين طاقت تحمل ندارم. چرا از آنها انتقام نمى گيرى؟» سپس بلند بلند گريه کرد و اشعارى در مظالم بنى اميّه بر بنى هاشم خواند که سفّاح را تکان داد و به شدّت گريست. «سُديف» نيز آن قدر گريه کرد که از هوش رفت; هنگامى که به هوش آمد «سفّاح» به او گفت روز آنها فرا رسيده و به مقصودت خواهى رسيد! برو امشب را آرام بخواب و فردا بيا. امّا «سُديف» آن شب به خواب نرفت و پيوسته با خدا مناجات مى کرد و از او مى خواست سفّاح به وعده اش وفا کند.
«سفّاح» روز بعد براى اغفال بنى اميّه دستور داد، منادى ندا کند که امروز روز عطا و جايزه است. مردم به طرف قصر هجوم آوردند و درهم و دينارهايى در ميان آنها پخش شد. سفّاح چهارصد نفر از غلامان نيرومند خود را مسلّح ساخت و دستور داد هنگامى که من عمامه را از سر برداشتم، همه حاضران را به قتل برسانيد.
سفّاح در جاى خود قرار گرفت و رو به بنى اميّه کرد و گفت: امروز روز عطا و جايزه است; از چه کسى شروع کنم؟ آنها براى خوشايند سفّاح گفتند: از بنى هاشم شروع کن!
يکى از غلامان که با او تبانى شده بود گفت: «حمزة بن عبدالمطلب» بيايد و عطاى خود را بگيرد.
سُديف که در آنجا حاضر بود گفت: حمزه نيست. سفّاح گفت: چرا؟ گفت زنى از بنى اميّه به نام هند، وحشى را وا داشت تا او را به قتل برساند; سپس جگر او را بيرون آورد و زير دندان گرفت.
سفّاح گفت: عجب! من خبر نداشتم، ديگرى را صدا بزن.
غلام صدا زد: «مسلم بن عقيل» بيايد و عطاى خود را بگيرد.
خبرى نشد; سفّاح پرسيد: چه شده؟ سديف در جواب گفت: «عبيدالله بن زياد» او را گردن زد و طناب به پاى او بست و در بازارهاى کوفه گردانيد.
سفّاح گفت: عجب! نمى دانستم، ديگرى را طلب کنيد و غلام همچنان ادامه داد و يک يک را صدا زد، تا به امام حسين(عليه السلام) و ابوالفضل العبّاس و زيد بن على و ابراهيم بن محمّد رسيد و بنى اميّه هنگامى که اين صحنه را ديدند و اين سخنان را شنيدند، به مرگ خود يقين پيدا کردند و در اينجا بود که آثار خشم و غضب در چهره سفّاح کاملا نمايان شد و با چشمش به سُديف اشاره کرد و «سُديف» اشعارى انشاء کرد که از جمله دو بيت زير است:
حَسِبَتْ أُمَيَّةُ أَنْ سَتَرْضَى هَاشِمُ عَنْهَا، وَ يَذْهَبُ زَيْدُهَا وَ حُسَيْنُهَا
کَذِبَتْ وَ حَقِّ مُحَمَّد وَ وَصِيِّهِ حَقّاً سَتُبْصِرُمَا يُسِييءُ ظُنَونَهَا
«بنى اميّه پنداشتند که بنى هاشم به آسانى از آنها خشنود مى شوند و حسين بن على(عليه السلام) و زيد را فراموش مى کنند.
دروغ گفتند! به حق محمّد و وصىّ او سوگند! که به زودى چيزهايى مى بينند که به اشتباه خود پى مى برند».
سفّاح با صداى بلند گريه کرد و عمامه را از سر انداخت و سخت آشفته شد و صدا زد: «يَا لَثَارَاتِ الْحُسَيْنِ، يَا لَثَارَاتِ بَنِي هَاشِم; اى خونخواهان امام حسين و اى خونخواهان بنى هاشم!»
غلامان با مشاهده اين علامت از پشت پرده ها بيرون آمدند و با شمشير به جان سران بنى اميّه افتادند و طولى نکشيد که جسد بى جان همه آنها بر زمين افتاد و آنها که بيرون قصر بودند مشاهده کردند که خون از درون قصر بيرون مى آيد و بدين وسيله از جريان آگاه شدند...».(8)
البته اين داستان طولانى است و ما بخشى از آن را نقل کرديم که نشان مى دهد همانگونه که على(عليه السلام) در خطبه بالا پيش بينى فرموده بود، بنى اميّه بدترين روز خود را مشاهده کردند.
****
پی نوشت:
1. «يهاب» از مادّه «هيبت» به معناى احترام آميخته با ترس است.
2. «سطوة» در اصل به گفته «راغب» در «مفردات» به معناى بلند شدن اسب بر سر پاها و بلند کردن دستهاست. سپس به معناى قهر و غلبه و سلطه بر چيزى آمده است.
3. کافى، جلد 2، صفحه 68.
4. تاريخ تمدّن اسلام و عرب، صفحه 400 (فصل آغاز جنگ هاى صليبى).
5. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، جلد 7، صفحه 177.
6. «تأنفون» از مادّه «أنف» (بر وزن شرف) به معناى ناخوش داشتن چيزى است.
7. معجم البلدان، جلد 2، صفحه 235.
8. تاريخ ابى مخنف لوط بن يحيى (مطابق نقل منهاج البراعه علاّمه خوئى، جلد 7، صفحه 223 به بعد).