جایگاه عقل و وجدان در تشخیص اخلاق پسندیده

دانشمندان با هر مشرب و منشی که باشند رعایت اخلاق را ضروری می دانند اما معیارهایشان در اینکه چگونه باید اخلاقیات را شناخت متفاوت است. یکی از معیارهایی که معرفی شده است عقل است. چون عقل انسان به خوبی درک می کند که مثلاً سخاوت و صداقت زیبا و بخل و خیانت زشتند. بنابراین باید عقل را بر اخلاقیات حاکم کرد و معیار قرار داد.

علاوه بر این انسان قوایی دارد به نام وجدان(عقل عملی) که به یاری عقل نظری او می آید و حتی اگر عقل نظری به اشتباه بیفتد وجدان فریب خوردنی نیست.

این سخن در کنار نقاط قوتش اشکالاتی دارد که نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت. عقل نظری با وجود اینکه در انسانها مشترک است و در بسیاری مواقع یک حکم دارد اما در جوامع مختلف و حتی از فردی به فرد دیگر گاه حکم متفاوتی دارد این نشان می دهد عقل در حکم به اخلاقی بودن یک معیار موثر است اما بی خطا نیست. زیرا معیار در حکم ترازو و پیمانه است و در سنجش نباید متفاوت عمل کند. 

درباره وجدان نیز این حقیقت را نمی شود نادیده گرفت که بسیاری از افراد به دلیل تکرار زشتکاری به آن خوگرفته اند و چراغ وجدانشان خاموش شده است. آنها نه تنها با انجام خلاف ناخوش نمی شوند بلکه لذت برده و چه بسا آن را مقدس می شمارند.

بعضی برای جبران این نقیصه وجدان عمومی را ملاک قرار داده اند با این توجیه که ممکن است وجدان فردی چنان که بیان شد راه را به اشتباه برود اما وجدان عمومی و آنچه بر عموم مردم در جامعه می گذرد ملاک خوبی برای شناخت فضایل است.

اما این سخن نیز خالی از اشکال نیست زیرا وجدان عمومی نیز گاهی در اثر تبلیغات مسموم به خطا می رود. چنانکه روزی جامعه عرب جاهل زنده به گور کردن دختران را که بزرگترین جنایت است به عنوان یک فضیلت به رسمیت شناخته بود و به آن افتخار می کرد.  

کوتاه سخن این که، عقل و وجدان اگرچه می تواند راهنمای  خوبی به سوی فضایل اخلاقی باشد اما با توجه به مطالب بیان شده نمی شود به آن کفایت کرد. بلکه باید در کنار به کارگیری عقل و توجه به وجدان همواره معیاری بی نقص و خالی از هر گونه تردید و تزلزل را نیز در نظر گرفت تا مانع انحراف عقل و وجدان باشد و آن معیار چیزی نیست جز آموزه های وحیانی پیامبران و شخص رسول اکرم(ص) و آموزه های اسلام است که آن هم از وجود ایشان آموخته می شود.