لزوم بعثت انبیاء

 

همه پديده‏هاى جهان از نوعى هدايت برخوردارند و راهى را مى‏پيمايند كه خداوند پيش رويشان گشوده است. در اين رهسپارى از خود اختيارى ندارند، راهى مشخص براى آنها تعيين شده و رهپوى همان مسير بوده و سخنشان اين است:

          من اگر خارم اگر گل، چمن آرايى هست             كه به هر دست كه مى‏پروردم، مى‏رويم‏

كره زمين در مدار مشخصى با سرعت معين به دور خورشيد در گردش است؛ دانه گندم با شرايط مناسب دردل خاك قرار مى‏گيرد، شروع به رشد و نمو كرده و هر لحظه حالت تازه‏اى به خود مى‏گيرد؛ با گذراندن مراحل خاص، راهى معين و منظم را مى‏پيمايد تا بوته و خوشه‏اى كامل مى‏شود.

انسان نيز، جزيى از اين جهان است و بخشى ازوجودش در قلمرو اين هدايت قرار دارد؛ اندامهايش با رهبرى اين هدايت رشد نموده و وظايف پيچيده‏اى را انجام مى‏دهد، قلب انسان با نظمى بسيار دقيق باز و بسته مى‏شود و خون را به تمام نقاط بدن مى‏رساند؛ دستگاه گوارش، دستگاه تنفسى، سلسله اعصاب و اندامهاى شنوايى بينايى، هر يك كارهايى را انجام مى‏دهند و عهده‏دار وظيفه‏اى هستند.

بنابراين، همه پديده‏هاى جهان از اين هدايت بهره‏مندند و كوشش آنها با اين كشش رهيابى مى‏شود.

قرآن اين كشش و رهسپارى را به خدا نسبت مى‏دهد و مى‏فرمايد:«رَبُّنَا الَّذى‏ اعْطى‏ كُلَّ شَىْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏» «1»پروردگار ما كسى است كه به هر موجودى آنچه را لازمه آفرينش او بوده، داده و سپس هدايتش كرده است.

 

خداوند انسان را در راهى نگذاشته است كه به اجبار آن را طى كند، بلكه انسان را موجودى مختار و آزاد آفريده تا راه تكامل خويش را از بيراهه‏ها باز شناسد و آزادانه در آن قدم گذارد، انسان آزاد است كه از مسير رشد، هدايت و صراط مستقيم برود يا در مسيركج و بيراهه گام نهد، ولى براى اينكه بتواند راه تكامل خود را بشناسد و در بيراهه‏ها و گمراهيها گرفتار نيايد، از هدايتى ويژه برخوردار است تا راه را بشناسد و آزادانه در مسير سعادت قدم نهاده و به سوى هدفش گام بردارد. اين هدايت ويژه، هدايت عقل از درون و هدايت پيامبران از برون است.

‏ گفتيم كه هدايت عمومى بر بخشى از وجود انسان حاكم است و آدمى در اين هدايت عمومى و تكوينى با ديگر پديده‏هاى جهان مشترك است؛ اما بخش ديگر وجود انسان در قلمرو هدايت عقل است. اين حركت كه در پرتو رهيابى عقل انجام مى‏شود، با اختيار و آزادانه صورت مى‏ گيرد. وقتى انسان بر سر دو راهيها قرار مى‏گيرد، فروغ عقل او را راهنمايى كرده، راه درست را از نادرست باز مى‏شناسد و نيك را از بد جدا مى‏كند. دروغ، فساد، خيانت و ظلم را بد و زشت مى‏داند و راستى، پاك منشى، امانت دارى و عدالت را خوب و نيك مى‏شمارد. زندگى انسان با همه ابعاد گسترده‏اى كه دارد، در حيطه كشش و رهبرى اين هدايت قرار دارد. برخى از كوشش‏هاى انسان با كشش غريزه انجام مى‏شود. تشنه مى‏شود و به سوى آب مى‏رود يا درّنده‏اى را مى‏بيند و از آن مى‏گريزد. اين گونه كارها موافق با ميل است و به طورمستقيم با لذت و رنج جسم او سر و كار دارد. كار لذت آور با نوعى جاذبه، انسان را به سوى خود مى كشد و كار رنج‏آور با نوعى دافعه انسان را از خود دور مى‏كند. يادآورى مى‏كنيم كه انسان در اين موارد با ديگر حيوانات مشترك است.

اما فعّاليتهاى ديگر انسان كه در حيطه راهنمايى و هدايت عقل قرار دارد، از خود جاذبه يا دافعه طبيعى ندارند. غريزه، انسان را به سوى آنها نمى‏كشاند يا از آنها دور نمى‏كند، بلكه به خاطر مصلحتى كه در انجام يا ترك آن نهفته است، عقل انسان به انجام يا ترك آن حكم مى‏كند. اين گونه كارها نه تنها ممكن است كه موافق با ميل نباشد بلكه چه بسا انجام آن با سختيها و رنجهاى فراوان همراه است. اين كارها، فعاليتهاى تدبيرى انسان است كه در پرتو رهبرى عقل و با نيروى اراده انجام مى‏گيرد. او در اين كارها تدبير عقلانى را بر كشش و لذت غريزه مستولى مى‏گرداند، بيمار از نوشيدن داروى تلخ رنج مى‏برد ولى به حكم عقل آن را مى‏خورد.

انسان در فعاليتهاى تدبيرى خود، همواره يك طرح و نقشه را در مرحله عملى پياده مى‏كند و هر اندازه كه از ناحيه عقل و اراده كاملتر باشد، فعاليتهاى تدبيرى او بيشتر مى‏شود تا آنجا كه فعاليتهاى غريزى والتذاذيش نيز در روش و محدوده فعاليتهاى تدبيرى او قرار مى‏گيرد و لذتها نيز، به مصلحت تبديل مى‏شود.

 

درست است كه انسان نيك و بد را به طور اجمال درك مى‏كند، و نيروى عقل براى تشخيص نيك و بد در بعضى امور مفيد است، ولى اين هدايت براى راه طولانى و عظيمى كه انسان در پيش رو دارد، ناقص و ناتوان است. زندگى در پرتو هدايت عقل و مصلحت جويى‏هاى آن، مثل گام زدن در بيابان در شب تاريك و طوفانى با چراغى كم‏سو است كه نور آن تنها تا چند قدمى را نشان مى‏دهد و هر لحظه بيم خاموش شدن آن مى‏رود؛ پيامبران آمده‏اند تا مايه‏هاى هدايت عقل را بارور و تقويت كرده و دست انسان درمانده را گرفته و در مسير درست راهنمايى و رهبرى كنند و از سوى ديگر، هدايت عقل را، كه از جانب هواهاى نفس در معرض تهديد تندبادهاى هوى و هوس قرار دارد، آسيب‏ناپذير كنند. «لَمَّا بَدَّلَ اكْثَرُ خَلْقِهِ عَهْدَاللَّهِ الَيْهِمْ، فَجَهِلُوا حَقَّهُ وَاتَّخَذُوا الْانْدادَ مَعَهُ وَ اجْتالَتْهُمُ الشَّياطينُ عَنْ مَعْرِفَتِهِ وَ اقْتَطَعَتْهُمْ عَنْ عِبادَتِهِ فَبَعَثَ فيهِمْ‏ رُسُلَهُ وَ واتَرَ الَيْهِمْ انْبِيائَهُ لِيَسْتَاءْدُوهُمْ ميثاقَ فِطْرَتِهِ وَ يُذَكِّرُوهُمْ مَنْسِىَّ نِعْمَتِهِ وَ يَحْتَجُّوا عَلَيْهِمْ بِالتَّبْليغِ وَ يُثيرُوا لَهُمْ دَفائِنَ الْعُقُولِ وَ يُروُهُمْ اياتِ الْمَقْدِرَةِ» «1»

چون بيشتر مردم و مخلوقات او، پيمان الهى (مبنى بر خداجويى و خداگرايى) را عوض كردند پس حق او را ندانستند و برايش شريك و مانند قرار دادند و شياطين آنان را از معرفت خداوند منحرف و از عبادت و پرسش او جدايشان كردند، پس پيامبرانش را برانگيخت و پياپى به سوى آنان فرستاد تا پيمان فطرى را از آنان بخواهند و نعمت فراموش شده- توحيد فطرى- را به يادشان آورند و با برهان و دليل با ايشان سخن بگويند، و گوهر نهفته عقلها را بارور سازند و نشانه‏هاى قدرت خداوند را به ايشان نشان دهند.

                

خلاصه‏

همه پديده‏هاى جهان از نوعى هدايت برخوردارند و راهى را كه خداوند پيش رويشان گشوده است به اجبار مى‏پيمايند و اين هدايت عمومى بر بخشى از وجود انسان حاكم است و بخش ديگر وجودش در قلمرو اراده اوست. از اين رو، انسان موجودى آزاد و انتخابگر است.براى اين كه انسان بتواند آزادانه راه تكامل خويش را برگزيده و در آن قدم بگذارد، از راهنمايى عقل و هدايت پيامبران برخوردار شده است.

هدايت عقل در وجود انسان قرار دارد و در بسيارى از مواردِ غير غريزى، انسان را به خير و صلاح هدايت مى‏كند. امّا دامنه هدايت و راهنمايى عقل، محدود است و گاه تحت تأثير عواملى همچون هواهاى نفسانى قرار مى‏گيرد؛ لذا خداوند پيامبران الهى را براى تكميل هدايت عقلى و نيز مصونيت دادن به هدايت عقل در مقابل موانعى همچون خواسته‏هاى نَفْس مبعوث كرده است. پيامبران، علاوه بر هدايت و تكميل عقل آدمى، راه صحيح سعادت را كه همان اعتقاد به توحيد و گام نهادن در مسير الهى است، فراروى انسان مى‏گشايند.