ترس کودکان و راههای مقابله با آن

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ ترس‏های کودکان در سنین مختلف کدامند و تا چه حدی طبیعی هستند؟

پاسخ:
فرزند انسان از لحظه ای که به دنیا می آید، در برابر دو محرک واکنش ترس نشان می دهد: یکی صدای بلند و دیگری افتادن. در یک سالگی از چهره های غریبه می ترسد. در دو سالگی، ترس، بیشتر از صداها (صدای سیفون، جاروبرقی، فریاد بلند) است. کودکان سه تا پنج ساله، از موجودات خیالی می ترسند. کودکان در این سن، جاندار پندارند؛ یعنی موجودات خیالی مثل هیولا، غول، دیو و مانند این ها را در ذهن خود تصور می کنند و حتی به آن ها جان می دهند؛ آن ها را واقعی می پندارند و می ترسند. در سنین بالاتر، افزون بر ترس‏های دوران کودکی، ترس از تاریکی نیز شایع است که تا 12 و گاهی تا 14 سالگی نیز ادامه می یابد.
کودکان بین 2 تا 7 سال، حدود 4 تا 5 نوع ترس دارند که هر 4/5 روز یک بار خود را نشان می دهد. اگر از این حد بیشتر و ترس کودک طولانی شد، باید درمان شود و گرنه به «فوبی» [PHOBIA] تبدیل خواهد شد. «فوبی» یعنی ترس بی اساس و غیر طبیعی. فرد مبتلا به فوبی، در بسیاری موارد از غیر منطقی بودن ترس خودآگاه است؛ اما نمی تواند در مقابل آن مقاومت کند.

سؤال 2ـ پسر 12 ساله ام بسیار کم دل و جرأت است. با او چگونه برخورد کنم؟

پاسخ:
درباره این مسأله فراوان با او صحبت نکنید. اگر خودش مایل بود درباره ترسش با شما سخن بگوید، با علاقه مندی به سخنانش گوش دهید و بدان توجه کنید. گفت و گوی کودک درباره ترس، از ترس او می کاهد. توجه داشته باشید که درباره این مسأله، بیش از حد همدردی نکنید. همدردی فراوان شما به او پیام می دهد که ترسش واقعی است.
برای مقابله با ترس، شیوه های ذیل را به او بیاموزید:
1. شمارش از عدد 100 برعکس؛ 2. شمارش چیزهایی از قبیل سرامیک‏ها (در حمام)، موزائیک‏ها یا اجناس در فروشگاه، کتاب‏های موجود در قفسه و...؛ 3. تنفس عمیق (اکسیژن حتما باید به فضای داخل شکم برسد)؛ 4. کسب آرامش در بستر با تنفس عمیق (چهار شماره دم، دو شماره حبس نفس، و چهار شماره بازدم)؛ 5. تصور کلمه آرامش یا آرام در آسمان با حروف درشت سفید یا ابر؛ 6. کشش عضلانی (سفت و شل کردن عضلات، و تکرار کلمه آرام).

سؤال 3ـ آیا ترس کودکان به طور مطلق ناپسند و زیانبار است؟

پاسخ:
همان گونه که اضطراب مفید وجود دارد، ترس مفید نیز هست. لازم است کودک در سطح معینی ترس داشته باشد؛ برای مثال، خوب است تا حدی از غریبه ها بترسد تا به هر کسی اعتماد نکند؛ تا حدی از آب بترسد تا خود را داخل استخر نیندازد؛ از جاده و خیابان بترسد تا خطری برای خود ایجاد نکند؛ از خدای بزرگ بترسد تا گناه نکند و... .
برخی والدین برای مصون ماندن کودکان از خطرها، آنان را بیش از حد می ترسانند که نتیجه خوبی ندارد. کودکی که به شدت از آب و استخر ترسانده شود، به احتمال زیاد در آینده نیز به سمت استخر و دریا نمی رود و از شنا، این ورزش خوب، محروم خواهد شد. کودکی که به شدت از غریبه ها ترسانده می شود، به هیچ کسی اعتماد نخواهد کرد که این مطلوب نیست؛ افزون بر این که ترس از غریبه ها او را می آزارد.
هیچ‏گاه فرزندتان را از خدای بزرگ و مهربان به شدت نترسانید؛ چرا که تصویری نامطلوب از او در ذهن آنان نقش خواهد بست و خدای مهربان و رؤوفی که در جای جای زندگی اش بدو نیاز دارد، جایگاهش را از دست خواهد داد.

سؤال 4ـ تفاوت ترس و اضطراب چیست؟

پاسخ:
اضطراب، نوعی بی قراری درونی است که از ترسی مبهم یا وحشتی نامعین سرچشمه می گیرد. کودک از درون نا آرام است؛ زیرا از پدیده ای مبهم و نامشخص وحشت دارد؛ اما ترس، واکنشی در برابر محرک‏های معین است؛ برای مثال، کودک از تاریکی و حیوان می ترسد و خود تاریکی و حیوان برای او ترس ‏آور است. از توالت می ترسد؛ زیرا فضا و منفذی که در آن قرار دارد، برایش ترس ایجاد می کند؛ اما از امتحان اضطراب دارد. خود امتحان ترس ندارد.
رفتن به جلسه امتحان و نشستن روی صندلی و پاسخگویی به چند پرسش، مثل قرار گرفتن در تاریکی یا کنار حیوان نیست که ترس دارند؛ بلکه عواقب مبهم این امتحان، او را دچار اضطراب می کند که اگر در امتحان موفق نشوم، چه خواهد شد! اگر نمره خوبی نگیرم، پدر و مادرم با من چه برخوردی خواهند کرد و معلم و دوستانم چه خواهند گفت و... .

سؤال 5ـ پسر 3 ساله ام به شدت از گربه می ترسد. برای از بین بردن ترس، چگونه عمل کنم؟

پاسخ:
پیش از به کارگیری راهکارهایی برای از بین بردن ترس کودک، به چند نکته توجه کنید:
1. ترس خود از حیوانات را به کودک منتقل نسازید؛
2. برای نزدیک نشدن او به گربه، مراقبت شدید نکنید؛
3. وقتی گربه ای را می بینید، با هراس، او را به دور شدن از آن واندارید.
برای از بین بردن ترس کودک از گربه، گاهی در بازی ها، نقش گربه را بازی و میومیو کنید. درباره زندگی گربه ها، کتاب‏های مصوری را تهیه کرده، در اختیار کودک بگذارید و درباره گربه ها قصه هایی خوب برایش بگویید. او را به باغ‏ وحش ببرید تا با حیوانات بیشتر آشنا شود.
پس از این مقدمات، باید کودک را با موقعیت ترس (گربه) مواجه کنید. این مواجهه باید به تدریج و کاملا حساب شده باشد.
وقتی گربه ای خانگی را می بینید، آن را از دور به فرزند خود نشان دهید و جمله هایی را درباره ناز و ملوس بودن گربه ها بگویید. زمانی که گربه را به او نشان می دهید، خوراکی خوشمزه ای را در اختیار کودک قرار دهید و بدین صورت، محرک مطبوعی (خوراکی) را جانشین محرک نامطبوع (گربه) کنید. بعد خودتان (بدون فرزند) چند گام به سوی گربه بروید و به کودک پیشنهاد کنید که با شما همراه شود. در صورت مقاومت، هرگز از زور استفاده نکنید و مواجهه را به زمانی دیگر وانهید.
در صورت تمایل، کاملا آرام و بدون شتاب به سوی گربه بروید و به فرزند خود بگویید میزان ترس خود را با شمارش از 1 تا 10 اعلام کند. اگر هنگام حرکت به سوی گربه، درجه ترس او به 10 نزدیک شد، یک دقیقه توقف کنید و دوباره در صورت تمایل کودک، حرکت را ادامه دهید و اگر درجه ترس او کاهش نیافت و به ادامه حرکت رغبت نشان نداد، طرح مواجهه را متوقف و زمانی دیگر با شیوه ی پیش گفته آغاز کنید.
در صورت نزدیک شدن کامل کودک به گربه، او را از لمس و ناز کردن آن باز دارید؛ زیرا احتمال چنگ زدن گربه و تجربه ای ناخوشایند برای کودک وجود دارد.

سؤال 6- دختر 11 ساله ‏ام به شدت از مدرسه می ‏ترسد. با او چگونه برخورد کنم؟

پاسخ:
«فوبیای مدرسه» (School phobia) یا مدرسه هراسی، به طور معمول در دو زمان (5 تا 7 و 11 تا 14 سالگی) رخ می‏دهد و نشانه‏ هایی (حالت تهوع، بی ‏اشتهایی، استفراغ، سردرد، دل ‏درد و بی‏ حالی) دارد. این نشانه ‏ها واقعی است و بر تمارض کودک دلالتی ندارد.
علل فوبیای مدرسه عبارتند از:
1. علل مربوط به خانه:
اختلاف والدین (کودک می‏ترسد در غیاب او با هم درگیر شوند)؛ تنبیه و فشار پدر و مادر (می‏ خواهد از آن‏ها انتقام بگیرد)؛ توقع بیش از حد والدین (می‏ترسد در مدرسه و تحصیل شکست بخورد و آرزوی آنان را عملی نسازد)، و عقب ماندن از درس (روحیه ادامه‏ تحصیل را ندارد)، علل مربوط به خانه هستند.
2. علل مربوط به مدرسه:
اختلالات ویژه یادگیری، آزار معلم و شاگردان، و ترس از تنبیه به علت ارتکاب عمل خلاف، علل مربوط به مدرسه هستند.
برای از بین بردن این مشکل، هرگز از زور و اهرم فشار استفاده نکنید. او را به تمسخر نگیرید و همسالانش را که به راحتی و بدون ترس به مدرسه می‏ روند، به رخش نکشید. بکوشید در فضایی آرام و بدون تنش با گفت و گویی نرم، علت را بیابید و مشکل را حل کنید.

سؤال 7- برای از بین بردن ترس کودکان خردسال چه کنیم؟

پاسخ:
یکی از راه‏های بسیار خوب، شیوه «بازی» است. بازی‏هایی وجود دارد که می ‏توان با توجه به سن کودکان در تاریکی انجام داد.
1. بازی گرگم به هوا:
خوب است والدین (پدر و مادر) لحظاتی چراغ را خاموش کنند و این بازی را در تاریکی انجام دهند؛ البته مدت زمان آن باید کوتاه باشد و حساب شده انجام شود. باید بازی را در قسمتی از اتاق آغاز کرد که روشن است و کسانی که می‏ خواهند پنهان شوند و کودک آن‏ها را بیابد، باید به اتاقی تاریک بروند و کودک آن‏ها را در اتاق تاریک پیدا کند و کم ‏کم با تاریکی انس بگیرد.
2. بازی ایجاد سایه با انگشتان:
این بازی برای کودکان خردسال جذاب است. چراغ اتاق، خاموش، و شمعی روشن می ‏شود و پدر یا مادر در مقابل نور شمع، با انگشتان خود، روی دیوار سایه می ‏اندازند. می ‏شود سایه‏ های گوناگونی ایجاد کرد که کودک، آن‏ها را دوست دارد.
3. پلیس بازی:
پدر و کودک، در اتاق تاریک، پلیس بازی می ‏کنند. چراغ خاموش می ‏شود؛ چراغ قوه‏ ای را در دست می‏گیرند و به دنبال شی‏ء گمشده ‏ای می‏ گردند؛ البته نباید دنبال مجرم، دزد، هیولا و موجودات خیالی باشند که ممکن است ترس دیگری در کودک ایجاد شود.

_________________________
منبع:
نسیم مهر جلد 1، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی