عبادت کودکان و نوجوانان

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1- پسر 14 ساله‏‌ای دارم که در دوران کودکی نمازش را مرتب می‏‌خواند؛ اما دو سال است که به نماز اصلا اهمیت نمی‏‌دهد و می‏‌گوید: در دوران کودکی نماز می‏‌خواندم تا دیگران مرا دوست داشته باشند.

جواب:
فرزند شما 2 سال است وارد دوره‏‌ی نوجوانی شده و دقیقا از همان زمان به نماز اهمیت نمی‏‌دهد. علت این مسأله به احتمال فراوان، ویژگی استقلال‏‌طلبی او است. نوجوان شما دوست ندارد به دیگران اتکا کند و مایل است روی پای خود بایستد. او دوست ندارد مورد امر و نهی دیگران واقع شود و دیگران، حتی پدر و مادر برایش تکلیف معین کنند. نوجوان دوست دارد به رأی و اندیشه‏‌اش احترام بگذارند، و مهم‏‌تر از همه این که می‏‌خواهد انتخابگر باشد.

چـنـد توصیـه:
1. به رأی و اندیشه‏‌ی او احترام بگذارید و اجازه دهید، خود به ارزش نماز پی ببرد و خود آن را برگزیند.
2. با توجه به فاصله‏‌ی زمانی یک ساله تا تکلیف و وجوب نماز بر او، برای بی‏‌توجهی‏‌اش به نماز حساسیت بسیار نشان ندهید. حساسیت بیش از حد، جلو تفکر او را می‏‌گیرد. اجازه دهید مسؤولیت‏‌پذیری از درون ایجاد شود.
3. از روش الگویی استفاده کنید؛ یعنی خودتان در عمل به نماز اهمیت دهید. نمازتان را به موقع اقامه کنید. نماز در حضور این نوجوان، یادآور خوبی است.
4. از روش القای غیر مستقیم (هدیه‏‌ی کتاب درباره‏‌ی نماز، داستان‏‌هایی در باب نماز و...) استفاده کنید.
5. ارتباط او را با همسالان اهل نماز بیشتر کنید.

سؤال 2- پسر 15 ساله‏‌ام در دوران کودکی عاشق عبادت بود؛ اما اکنون به جهت جاذبه‏‌هایی چون رایانه، عبادتش کمرنگ شده است. لطفا مرا راهنمایی کنید.

جواب:
دوره‏‌ی کودکی و نوجوانی را هرگز با هم مقایسه نکنید. کودک، به ویژه در 7 تا 10 سالگی به جهات عاطفی و احساسی و بیشتر، خوشایند والدین به عبادت روی می‏‌آورد؛ ولی نوجوان به ویژه در سنین بلوغ، عاطفه‏‌اش کمتر می‏‌شود و قوه‏‌ی عاقله و حس استقلال ‏‌طلبی‏‌اش فزونی می‏‌یابد؛ بدین جهت، دیگر برای والدین نماز نمی‏‌خواند و مایل است خود به ارزش عبادت برسد.
من برخلاف عقیده‏‌ی شما، چندان معتقد نیستم که جاذبه‏‌های عصر حاضر چون رایانه، سبب کمرنگ شدن عبادت می‏‌شود و اگر استفاده از این گونه ابزار؛ درست، با برنامه‏‌ریزی و نظارت باشد، نه تنها مانع عبادت و نزدیکی به خدا نیست؛ بلکه مشوق نیز خواهد بود. زندگی مسلمانان معتقد به دین در سرزمین‏‌های غربی، یعنی مهد این گونه جذابیت‏‌ها، دلیل بر این مدعا است.
استفاده از نرم افزارهای ارزشمند دینی که امروزه به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی، فراوان نیز در دسترس است، مانند نرم افزارهای آموزش ترجمه و حفظ قرآن کریم، آموزش نماز، فرهنگ واژگان و مفاهیم نهج‏‌البلاغه، برنامه‏‌های جذاب قرآنی، مداحی و...، و سایت‏‌های ارزشی و جذاب مانند افق، ولایت، تبیان، نورنت، ملاصدرا و... و نیز سایت‏‌های مربوط به کودکان و نوجوانان می‏‌توانند عاملی برای تثبیت ارزش‏‌های دینی باشند.

سؤال 3- دختر 16 ساله‏‌ای دارم که پدرش را از دست داده و من دوباره ازدواج کرده‏‌ام. این دختر به مسائل عبادی و حجابش توجه جدی ندارد. در ضمن از همسر فعلی‏‌ام فرزند پسری نیز دارم.

جواب:
اگر پیش از ازدواج مجدد شما مشکلی نداشته و بی‏‌توجهی به مسائل عبادی و حجاب، پس از آن یا همزمان با آن پدید آمده، ممکن است علت آن، همین ازدواج مجدد باشد؛ زیرا پذیرش شخص دیگری به جای پدر (به ویژه اگر با او انس فراوانی داشته) بسیار سخت است، و اعتراض خود را این گونه نشان می‏‌دهد.
علت دیگر، ممکن است تقسیم شدن محبت شما باشد. زمانی که او پدر را از دست داد، شما تمام محبت خود را نثار او کردید، و اکنون که دوباره ازدواج کرده‏‌اید، می‏‌بیند نیمی از آن محبت به سوی دیگری (ناپدری‏‌اش) رفته است، و این گونه انتقام می‏‌گیرد. دلیل سوم می‏‌تواند توجه شما و همسرتان به برادر ناتنی او باشد.

چـنـد توصیـه:
1. شما و همسرتان، بیشتر به او توجه و محبت کنید.
2. بین او و برادر ناتنی‏‌اش تبعیض قائل نشوید.
3. ارتباط او را با خانواده‏‌های متدین و همسالان خوب بیشتر کنید.
4. برای بی‏‌توجهی به مسائل عبادی، او را به ویژه در جمع، سرزنش نکنید.
5. به جای تذکرهای کلامی و پند و اندرزهای پی در پی، از روش الگویی استفاده کنید؛ یعنی توجه به مسائل عبادی و حجاب را با عمل خود به او نشان دهید.

سؤال 4- فرزندانی را که به تکلیف رسیده‏‌اند، چگونه برای نماز صبح بیدار کنیم؟

جواب:
پیش از هر چیز، خواب آنان باید طبق برنامه باشد. کودکان و نوجوانانی که شب‏‌ها دیر می‏‌خوابند، صبح‏‌ها به سختی بیدار می‏‌شوند. یکی از عوامل مهم دیر خوابیدن آنان، خواب زیاد روز (بعد از ظهر) است.
رژیم غذایی نیز می‏‌تواند در سستی و رخوت و سخت بیدار شدن آن‏‌ها مؤثر باشد.
هنگامی که صبح‏‌ها می‏‌خواهید فرزند خود را بیدار کنید، به مرحله‏‌ی گذر توجه داشته باشید؛ بدین معنا که حدود 15 دقیقه قبل از موعد و در سه مرحله او را بیدار کنید: مرحله‏‌ی اول وقتی خودتان بیدار می‏‌شوید؛ مرحله‏‌ی دوم، پس از وضو و آماده شدن برای نماز، و مرحله‏‌ی سوم، پس از نماز. بیدار شدن نوجوان به شکل تدریجی برای او راحت‏‌تر است. برای نظارت غیر مستقیم بر اقامه‏‌ی نماز فرزند، دقایقی پس از نماز خود، به تعقیبات نماز یا تلاوت قرآن بپردازید.
زمان بیداری فرزند را به گونه‏‌ای تنظیم کنید که بتوانید پس از نماز، ساعتی را استراحت کند. امید به استراحت پس از نماز، عاملی برای بیدار شدن او است.
وقتی او را بیدار می‏‌کنید، از راه دور فریاد نزنید. در کنار بسترش قرار گیرید و با سخن نرم، همراه با مهربانی و عطوفت و ناز و نوازش، او را به آرامی تکان دهید تا بیدار شود.
برخی کودکان و نوجوانان، از ماساژ عضلات پشت و گردن به وسیله‏‌ی والدین آرامش می‏‌یابند و لذت می‏‌برند و این عمل، زمینه‏‌ی بیدار شدن بدون تنش آنان را فراهم می‏‌سازد.

سؤال 5- دختر 9 ساله‏‌ام علاقه‏‌ای به مسجد ندارد، چگونه او را علاقه‏‌مند کنم؟

جواب:
برای این مسأله، هرگز از زور و اهرم فشار استفاده نکنید؛ چرا که از مسجد متنفر خواهد شد. برخی والدین برای ترغیب کودکان به مسجد و عبادت‏‌های دینی، از تحریک عواطف و احساسات استفاده می‏‌کنند. از این شیوه برای مقابله با رفتارهای ناپسند یا بی‏‌توجهی فرزندان به ارزش‏‌های دینی بهره ببرید و برای ترغیب آنان به عبادات و وظایف دینی، راهکارهای ذیل را به کار گیرید:
1. وقتی به مسجد می‏‌روید، برای آمدن دخترتان، اصرار نکنید و فقط اطلاع دهید. با توجه به این که او رغبت قلبی شما را می‏‌داند، اگر مایل باشد، با شما همراه خواهد شد. این برخورد شما باعث می‏‌شود حالت تشنگی او حفظ شود.
آب کم جو تشنگی آور به دست‏‌            تا بجوشد آبت از بالا و پست [1]
2. در صورتی که مسجد، نزدیک خانه‏‌ی شما است و مشکلات دیگری را پیش نمی‏‌آورد، به او اجازه دهید تنها به مسجد برود؛ زیرا این احتمال وجود دارد که به سبب حس استقلال، مایل نیست با شما به مسجد برود.
3. او را برای فعالیت‏‌های ایام فراغت، در مسجد و پایگاه فرهنگی ثبت نام کنید تا به این بهانه، ارتباطش با مسجد بیشتر شود.
4. سعی کنید با دوستان یا نزدیکان خود در مسجد حاضر شوید که فرزندانی هم سن او دارند و آنان را دوست دارد.
5. تهیه‏‌ی امکاناتی چون چادر نماز، سجاده، تسبیح و... می‏‌تواند او را به مسجد علاقه‏‌مند کند.
6. بکوشید به ویژه در ابتدا، به مساجد جذاب و تمیز بروید.
7. در ابتدا از حضور دراز مدت در مسجد بپرهیزید تا حالت زدگی در او ایجاد نشود.
8. با استفاده از روش القای غیر مستقیم او را با ارزش و اهمیت مسجد آشنا کنید و این که حضور در مسجد، سبب توفیقات الاهی می‏‌شود و آثار خوبی در رشد و سازندگی معنوی انسان دارد.
9. بکوشید حضور در مسجد را با علایق فرزندتان (دیدار دوستان و نزدیکان، تفریح و گردش، خرید شی‏‌ء مطلوب فرزند، رستوران و...) همراه سازید.
10. در صورت اظهار تمایل به حضور در مسجد، از تشویق و تحسین او غفلت نکنید.

سؤال 6- با توجه به اعتقادات دینی و مذهبی خود، در مجالس عروسی آلوده به گناه شرکت نمی‏‌کنیم. آیا این رفتار، عقده‏‌ای در فرزندانمان به ویژه دختران ایجاد نمی‏‌کند؟

جواب:
کودکان و نوجوانان به ویژه دختران، علاقه‏‌ی ویژه‏‌ای به شرکت در مجالس عروسی دارند. عدم شرکت شما در مجالس عروسی آلوده به گناه، عملی کاملا پسندیده است؛ اما احتمال دارد خلأهایی را در کودکان و نوجوانان به ویژه دختران ایجاد کند که باید با راهکارهای ذیل، آن‏‌ها را پر کنید.
1. از حضور در مجالس عروسی مناسب (حتی اگر خویشاوندان دور شما یا دوستان شما باشند)، غافل نشوید.
2. حضور در مجالس جشن مذهبی و مولودی‏‌ها می‏‌تواند به نیاز آنان پاسخ دهد.
هنگام حضور در مجالس عروسی مناسب و محافل جشن مذهبی، درباره‏‌ی پوشش و آرایش موی دختران خود سختگیری نکنید (با این فرض که نامحرم آنان را نمی‏‌بیند).
3. برای جبران این گونه کمبودها، امکانات جذاب (رایانه، ابزار هنری، ورزشی، الکترونیک و...) را برایشان فراهم آورید و استعدادهایشان را شکوفا سازید. کودک یا نوجوانی که استعدادهایش شکوفا شود و توانمندی‏‌هایش در زمینه‏‌های هنری، درسی، ورزشی و... بروز یابد، احساس کمبود نخواهد کرد؛ زیرا اعتماد به نفسش بالا می‏‌رود.
4. آموزش ارزش‏‌های دینی (حلال و حرام الاهی) و پاداش تقوا نزد خداوند، چنان پشتوانه‏‌ای به فرزندان شما می‏‌دهد که این گونه مسائل و کمبودها، هیچ گونه اثری بر آن‏‌ها نخواهد گذاشت.

سؤال 7- آیا برای پیشگیری از رفتارهای نابهنجار کودکان و انجام اعمال عبادی می‏‌توان از اهرم فشار و زور استفاده کرد؟

جواب:
جلوی رفتارهای نابهنجار کودکان را باید گرفت؛ اما برای این کار، استفاده از اهرم فشار و زور (مگر به ضرورت) کارساز نیست. بت را باید شکست؛ اما بت شکستن راه دارد. حضرت ابراهیم (علیه السلام) بت‏‌ها را شکست؛ ولی برای پذیرش بت‏‌پرستان، تبر را به گردن بت بزرگ آویخت تا بتواند رفتار خود را توجیه و بت‏‌پرستان را قانع کند.
استفاده از زور، سبب طغیان کودک می‏‌شود.
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود: «کودکانتان را تحت فشار قرار ندهید و آنان را به طغیان وا ندارید». [2]
در موارد بسیاری، مشکلات جدی را با تذکر آرام و برخورد خوب می‏‌توان از بین برد.
به اعتقاد «باکستن» از اندیشه‏‌روان غربی، چیزی را که می‏‌شود با قاشق تراشید، با چاقو نمی‏‌تراشند. هیچ‏‌گاه فندق را با پتک نمی‏‌شکنند.
در صورتی که فرزند شما مرتکب گناه شد، باید از ساز و کارهای بازدارنده، یعنی محرومیت، قهر، شیوه‏‌ی بده و بستان و تهدید، استفاده کنید و اگر مؤثر نیفتاد، تنبیه بدنی در حدی که «دیه» واجب نشود [3] و فرزند تأدیب شود، جایز است.
برای انجام عبادت، از زور و اهرم فشار استفاده نمی‏‌کنیم؛ زیرا مسائل عبادی زور بردار نیست و عبادت باید عاشقانه انجام شود. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود:
«افضل الناس من عشق العبادة... و احبّها بقلبه». [4] برترین مردم کسی است که به عبادت عشق بورزد و آن را از صمیم قلب دوست بدارد.
استفاده از اهرم فشار و زور، شیرینی عبادت را در کام کودکان تلخ می‏‌کند.
_________________________
پی نوشت:
[1] ـ مولوی، مثنوی معنوی.
[2] ـ نهج الفصاحه، کلمه‏‌ی 451.
[3] ـ اگر بر اثر تنبیه بدنی شما، صورت او سرخ شود، یک و نیم مثقال طلا؛ اگر کبود شود، 3 مثقال، و اگر سیاه شود، 6 مثقال طلا دیه واجب می‏‌شود. اگر بدن او سرخ، کبود یا سیاه شود، نصف همین مقدار بر شما واجب است (تحریر الوسیله، ج 2، ص 595).
[4] ـ کلینی، کافی، ج 2، ص 83.

منبع:
نسیم مهر جلد 1، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی