قناعت راه اعتدال

 

 

قناعت، از فضیلت های مهم اخلاقی و صفات پسندیده انسانی است که از گرفتار شدن انسان به رذیلت دنیادوستی که ریشه همه خطاهاست جلوگیری می کند. در رهنمودهای اولیای الهی با تعابیر مختلفی از فضیلت و ارزش قناعت سخن به میان آمده و تأکید شده است که خوش ترین زندگی را کسی دارد که به صفت قناعت آراسته است و گرنه انسان های حریص و آنهایی که در تمام لحظات زندگی به دنبال تحصیل ثروتند، اگر تمام دنیا را به آنها بدهند سیر نمی شوند و در نتیجه لحظه ای در زندگی از آرامش و آسایش برخوردار نیستند. علی علیه السلام افزون بر تصریح به این حقیقت که حریص هرچند همه امکانات دنیا را در اختیار داشته باشد باز فقیر است، می فرمایند: «خوش ترین زندگی را کسی دارد که خداوند متعال نعمت قناعت را به او عنایت کرده است».

برخورداری از بی نیازی مادی و داشتن ثروت و امکانات بیشتر مالی یکی از خواست های مهم افراد بشر در زندگی است. اغلب به خاطر افراط، عده ای آن چنان فریفته مال و ثروت می شوند که تمام لحظات زندگی شان را صرف تحصیل آن می نمایند و گمان می کنند که با این روش به بی نیازی دست خواهند یافت؛ غافل از آن که فقر و دارایی ریشه در نفس آدمی دارند. اگر انسان به تهذیب نفس بپردازد در عین کم داشتن قانع و بی نیاز می شود، ولی اگر از این امر غفلت کند و حرص و آز در وجود او ریشه بدواند، هرقدر ثروتمند باشد، بی نیاز نمی شود. علی علیه السلام در این باره تصریح می کنند: «به جستجوی بی نیازی برخاستم، آن را جز در قناعت ندیدم. شما هم قناعت کنید تا بی نیاز شوید».

از جمله اموری که مانع دست یابی به صفت قناعت می شوند حرص و آز است. این صفت یکی از نمودهای حبّ دنیاست که انسان را وادار می سازد که همواره به دنبال جمع کردن ثروت بیشتر باشد و به هیچ حدّی از آن کفایت نکند. واضح است کسی که به این رذیله اخلاقی آلوده شد هرگز به صفت پسندیده قناعت نمی تواند آراسته شود. تنها راه برخورداری از قناعت ریشه کن ساختن صفت حرص از وجود آدمی است. علی علیه السلام در اشاره به این حقیقت می فرمایند: «تا زمانی که حرص از بین نرود قناعت تحقق پیدا نمی کند».

در فرهنگ اسلامی ارزش و اعتبار افراد از راه میزان آراستگی آنها به فضیلت های اخلاقی و صفات انسانی و دوری آنها از صفت های ناپسند نفسانی مشخص می شود. بدون تردید برخورداری از قناعت. پرهیزگاری، ترک حرص و آزمندی از جمله اوصافی است که زمینه تحقق سعادت واقعی انسان را فراهم می سازد. از این حقیقت در روایات ائمه اطهار علیه السلام با تعابیر متفاوتی یاد شده است. علی علیه السلام با توجه به آثاری که این اوصاف در زندگی و روند رشد معنوی انسان دارند می فرمایند: «گرامی ترین مردم کسی است که قناعت و پارسایی و دوری از حرص و طمع را پیشه خود سازد؛ چرا که حرص و طمع فقر بالفعل و قناعت بی نیازی آشکار است که همگان آن را در افراد آراسته به صفت قناعت می توانند به آسانی مشاهده کنند».

در بینش اسلامی مهم ترین راه تحصیل کمال واقعی انسان اصلاح نفس است. لذا از آن به عنوان بزرگ ترین و برترین جهاد یاد می شود. واضح است به انجام رساندن این مسئولیت بزرگ همانند سایر اهداف شرط هایی دارد که بدون در نظر گرفتن آنها تحصیل این هدف امکان پذیر نیست. از جمله اموری که از آن به عنوان زمینه ساز اصلاح نفس یاد شده داشتن قناعت در زندگی است؛ چرا که برخورداری از این فضیلت، صفاتی چون اسراف و تبذیر و طمع را که هر یک به گونه ای مانع اصلاح نفسند، از آدمی دور می کند. علی علیه السلام می فرمایند: «قناعت از مؤثرترین عوامل اصلاح نفس است».

در هر جامعه ای با توجه به نوع فرهنگ و نظام ارزشی حاکم بر آن برای زندگی شایسته و مناسب ویژگی های مخصوصی ذکر می شود. به سبب حاکمیت جهان بینی های مادی، در اغلب جوامع، گونه ای از زندگی به عنوان زندگی خوب و موفق یاد می شود که از امکانات مالی و دارایی بیشتری برخوردار باشد. ولی در بینش اسلامی صالح ترین و مطلوب ترین زندگی آن است که به جای محور قرار گرفتن دارایی، در آن برخورداری از ارزش های الهی و فضیلت های انسانی مهم دانسته شود و اساس زندگی را اوصاف شایسته اخلاقی تشکیل دهد. بر این اساس در رهنمودهای اولیای الهی به ویژگی هایی برمی خوریم که متأسفانه امروزه بر اثر دور شدن از ارزش های الهی حتی در جوامع اسلامی هم کم تر به چشم می خورد؛ به عنوان مثال علی علیه السلام می فرمایند: «پاک ترین زندگی آن زندگی است که در آن به قناعت اکتفا شود».

از نشانه های خوش بختی انسان در زندگی آن است که به اندازه ای از امکانات مادی و توانایی مالی برخوردار باشد که مجبور نشود که دست به سوی دیگران دراز کند. به منظور در امان ماندن از این پیش آمد ناگوار توصیه های زیادی از ناحیه رهبران الهی برای افراد بشر عرضه شده است که از جمله آنها سفارش به پرهیز از سستی و بی کاری و خودداری از اسراف و ریخت وپاش در زندگی و ضرورت داشتن برنامه دقیق برای زندگی است. در این زمینه یکی از مهم ترین رهنمودها رعایت اصل قناعت است. علی علیه السلام می فرمایند: «هرکس به آن مقدار از روزی که خداوند قسمت او قرار داده است قناعت کند، از آنچه در دست مردم است بی نیاز می شود».

از مهم ترین عوامل تهدید دین و اعتقادات انسان، نداشتن نگرش مناسب به ثروت است. گاهی انسان در نتیجه فریفته شدن به زرق وبرق مال دنیا، حتی تمام احکام الهی و ارزش های اخلاقی و انسانی را زیرپا می گذارد تا به آن دست یابد و گاهی هم بر اثر نداشتن برنامه مناسب در مصرف آن چه به دست آورده است دچار اسراف و تبذیر می شود و در نتیجه از حدود الهی تجاوز کرده به خود و سایر افراد جامعه ضرر می رساند. در مجموعه تعالیم الهی اسلام، هم در زمینه شیوه های به دست آوردن مال و هم در نحوه مصرف آن احکام و مقرراتی وضع شده است. علی علیه السلام درباره مال دنیا و چگونگی برخورد با آن به پیروان خود توصیه می کنند: «به منظور سالم ماندن دینتان به مقدار کم از مال دنیا قانع باشید؛ زیرا انسان با ایمان را اندکی از مال دنیا قانع می سازد».

اگر از مردم سؤال شود که «دوست دارید از چه نوع زندگی برخوردار باشید؟»، بدون تردید اغلب آنها در پاسخ خواهند گفت: «دوست داریم زندگی خوب و راحتی داشته باشیم». امّا در پاسخ به این پرسش که «چگونه می توان به یک زندگی راحت دست یافت؟» دیدگاه ها و نظریه های مختلفی وجود دارد. عده ای معتقدند از طریق تلاش های بی وقفه شبانه روزی دست یابی به زندگی راحت میسر است. برخی دیگر اعتقاد دارند داشتن دارایی بیشتر زمینه داشتن یک زندگی خوب را فراهم می سازد. اما علی علیه السلام می فرمایند: «آسوده ترین مردم در زندگی فردی است که قناعت را پیشه خود سازد».

یکی از صفت های زشت نفسانی که در نتیجه عدم تزکیه نفس در وجود انسان پیدا می شود طمع است. صاحب این صفت به سبب علاقه بیش از حدی که به مال دنیا دارد، همیشه چشم به مال مردم دارد و به آنچه خود دارد اکتفا نمی کند. از جمله آثار این صفت ناپسند آن است که یقین و اعتماد انسان را به خدا کم می کند و فرد را در دید مردم خوار و بی مقدار می سازد. بعلاوه این صفت فرد را وادار می سازد که عزت نفس و شخصیت واقعی خود را نادیده گرفته، به تملّق گویی افراد بپردازد و در نتیجه هر روز بیش از پیش از منزلت انسانی فاصله گیرد و از درگاه خداوند دورتر شود. علی علیه السلام فرمود: «هرکس قناعت کند طمع او کم می شود و انسان قانع از آفات و ضررهای طمع در امان می ماند».

به سبب آثار بدی که افراط و تفریط در پی دارد، در تعالیم حیات بخش اسلامی همواره به میانه روی در کارها و عدم تجاوز از حدّ اعتدال در امور تأکید می شود. بر این اساس چون تبعیت از شهوات نفسانی انسان را از منزلت واقعی خود دور می سازد، در مجموعه رهنمودهای دینی توصیه شده است که افراد از راه مطیع ساختن قوه شهویه بر قوه عاقله، بکوشند از هرگونه افراط و تفریط در برآوردن خواهش های نفسانی جلوگیری کنند تا از این طریق زمینه سالم ماندن نفس از همه آلودگی های معنوی فراهم گردد. یکی از عوامل مهم پاک دامنی و حفظ سلامت نفس آراستگی به قناعت و راضی بودن به حدّ ضرورت در تأمین نیازهاست. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «نفس قانع انسان را در دست یابی به طهارت معنوی و تحصیل پاک دامنی یاری می کند».

در سخنان اولیای الهی در موارد زیادی از اوصاف خوشبخت ترین انسان ها سخن به میان آمده است. واضح است آن بزرگواران از طریق ذکر این اوصاف تلاش نموده اند تا مردم را به کسب این قبیل اوصاف که سعادت جاودانه آنها را در پی خواهد داشت، تشویق کنند. علی علیه السلام از اوصاف پسندیده انسان های سعادتمند این گونه یاد می کنند: «خوش بخت کسی است که همواره به یاد قیامت باشد و برای روز جزا بکوشد و به مقدار ضرورت قانع باشد و از خداوند در هر حال خشنود باشد».

یکی از اوصاف مشترک همه انبیای الهی که مسئولیت هدایت مردم را به عهده داشته اند، برخورداری از یک زندگی ساده و همراه با زهد و قناعت است. علی علیه السلام در این باره می فرماید: «خداوند متعال فرستاده های خود را در اراده شان نیرومند گرداند. گرچه از نظر ظاهر تهی دست و دارای زندگی بسیار ساده بودند، اما زندگی آنها پیوسته همراه با قناعتی بود که دل ها و دیده ها را پر از بی نیازی می ساخت؛ هرچند که فقر آنها چشم ها و گوش ها را از ناراحتی لبریز می ساخت».

علی علیه السلام در وصیت های حیات بخش خود به فرزند بزرگوارشان امام حسین علیه السلام ، آن حضرت را به بسنده کردن به مقدار ضرورت از مال دنیا و در نظر داشتن اصل قناعت سفارش می کنند و می فرمایند: «هیچ دارایی هم چون خرسند بودن به قوتی که خداوند آن را روزی انسان ساخته است فقر را از انسان دور نمی سازد». بنابراین هرکس در زندگی به مقدار کفاف بسنده کند، طولی نمی کشد که به آسایش و راحتی دست می یابد و زندگی آسوده ای به دست می آورد.

 

میرصادق سیدنژاد 

 

گلبرگ، اردیبهشت 1381، شماره21 ، صفحه 29