ظن و گمان از نظر احادیث

گمانِ خردمند

امام على عليه السلام :

 ظَنُّ ذَوِي النُّهى و الألبابِ أقرَبُ شَيءٍ مِنَ الصَّوابِ .
گمان خردمندان صاحب دل ، نزديك ترين چيز به صواب است .

( غرر الحكم : ۶۰۷۴ )

امام على عليه السلام :

 ظنُّ العاقِلِ أصَحُّ مِن يَقينِ الجاهِلِ
گمان خردمند ، از يقين نابخرد درست تر است .

( غرر الحكم : ۶۰۴۰ )

امام على عليه السلام :

ظَنُّ المُؤمِنِ كَهانَةٌ .
 گمان مؤمن ، پيشگويى است .

( غرر الحكم : ۶۰۳۶ )

امام على عليه السلام :

 الظَّنُّ الصَّوابُ مِن شِيَمِ اُولِي الألبابِ
گمان درست ، از ويژگيهاى خردمندان است .

( غرر الحكم : ۱۳۸۶ )

امام على عليه السلام :

 اتَّقُوا ظُنُونَ المُؤمِنِينَ؛ فإنَّ اللّه َ تعالى جَعَلَ الحَقَّ على ألسِنَتِهم .
 از حدس و گمانهاى مؤمنان بترسيد؛ زيرا خداوند تعالى حق را بر زبانهاى آنان قرار داده است .

( نهج البلاغة : الحكمة ۳۰۹ )

تشويق به خوش بينى در كار مؤمن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

اُطلُبْ لأِخِيكَ عُذرا، فَإنْ لَم تَجِدْ لَهُ عُذرا فَالتَمِسْ لَهُ عُذرا .
 براى گفتار و كردارى كه از برادرت سر مى زند ، عذرى بجوى و اگر نيافتى ، عذرى بتراش .

( بحار الأنوار : ۷۵/۱۹۷/۱۵ )

امام على عليه السلام :

ضَعْ أمرَ أخيكَ على أحسَنِهِ حتّى يَأتِيَكَ مِنهُ ما يَغلِبُكَ، و لا تَظُنَّنَّ بكَلِمَةٍ خَرَجَت مِن أخيكَ سُوءا و أنتَ تَجِدُ لَها في الخَيرِ مَحمِلاً .
رفتار برادرت را به بهترين وجه آن تفسير كن تا زمانى كه كارى از او سر زند كه راه توجيه را بر تو ببندد ، و هيچ گاه به سخنى كه از دهان برادرت بيرون آيد ، تا وقتى براى آن توجيه خوبى مى يابى ، گمان بد مبَر .

( الأمالي للصدوق : ۳۸۰/۴۸۳ )

امام على عليه السلام : 

لا تَظُنَّنَّ بكَلِمَةٍ خَرَجَت مِن أحَدٍ سُوءا و أنتَ تَجِدُ لَها في الخَيرِ مُحتَملاً .
هرگاه سخنى از شخصى سر زد و تو مى توانى براى آن توجيه خوبى بيابى ، به آن گمان بد مبر .

(نهج البلاغة : الحكمة ۳۶۰  )

امام على عليه السلام :

مَن عَرَفَ مِن أخيه وَثيقَةَ دِينٍ و سَدادَ طَريقٍ فلا يَسمَعَنَّ فيهِ أقاويلَ الرِّجالِ، أما إنّهُ قد يَرمِي الرّامِي و تُخطِئُ السِّهامُ .
 هركه دانست كه برادرش در دين استوار و ره پوى راه راست است ، ديگر نبايد به سخنان مردم درباره او گوش دهد . بدانيد كه گاه تيرانداز تير مى اندازد و تيرش به خطا مى رود .

( نهج البلاغة : الخطبة ۱۴۱ )

ارزش خوش بين بودن

امام على عليه السلام :

حُسنُ الظَّنِّ مِن أحسَنِ الشِّيَمِ و أفضَلِ القِسَمِ .
خوش بين بودن از نيكوترين خصلتها و بهترين نصيبهاست .

( غرر الحكم : ۴۸۲۴ )

امام على عليه السلام :

حُسنُ الظَّنِّ مِن أفضَلِ السَّجايا و أجزَلِ العَطايا .
 خوش گمانى از برترين خويها و بزرگ ترين عطيه هاست .

( غرر الحكم : ۴۸۳۴ )

امام على عليه السلام :

حُسنُ الظَّنِّ راحَةُ القَلبِ و سَلامةُ الدِّينِ .
خوش بينى ، مايه آسايش دل و سلامت دين است .

( غرر الحكم : ۴۸۱۶)

امام على عليه السلام :

حُسنُ الظَّنِّ يُخَفِّفُ الهَمَّ، و يُنجِي مِن تَقَلُّدِ الإثمِ .
خوش بينى، اندوه را مى كاهد و از افتادن در بند گناه مى رهاند .

( غرر الحكم : ۴۸۲۳ )

امام على عليه السلام :

مَن حَسُنَ ظَنُّهُ بِالناسِ حازَ مِنهُمُ المَحَبَّةَ .
هركه به مردم گمان نيك برد ، محبت آنان را به دست آورد .

( غرر الحكم : ۸۸۴۲ )

امام على عليه السلام :

 أفضَلُ الوَرَعِ حُسنُ الظَّنِّ .
 برترين پارسايى ، خوش گمانى است .

( غرر الحكم : ۳۰۲۷ )

امام صادق عليه السلام :

خُذْ مِن حُسنِ الظَّنِّ بِطَرَفٍ تُرَوِّحُ بهِ قَلبَكَ و يَرُوحُ بهِ أمرُكَ .
 از خوش بين بودن بهره اى برگير ، تا با آن دلت را آرام كنى و كارَت پيش رود .

( بحار الأنوار : ۷۸/۲۰۹/۸۴ )

آنچه خوش بينى مى آورد

امام على عليه السلام ـ در فرمان ولايت مصر به مالك اشتر ـ فرمود :

 اِعلَمْ أنّهُ ليسَ شَيءٌ بِأدعى إلى حُسنِ ظَنِّ راعٍ برَعِيَّتِهِ مِن إحسانِهِ إلَيهِم، و تَخفِيفِهِ المَؤوناتِ علَيهِم و تَركِ استِكراهِهِ إيّاهُم على ما ليسَ لَهُ قِبَلَهُم، فَلْيَكُنْ مِنكَ في ذلكَ أمرٌ يَجتَمِعُ لكَ بهِ حُسنُ الظَّنِّ بِرَعِيَّتِكَ؛ فإنَّ حُسنَ الظَّنِّ يَقطَعُ عَنكَ نَصَبا طَويلاًو إنَّ أحَقَّ مَن حَسُنَ ظَنُّكَ بهِ لَمَن حَسُنَ بلاؤكَ عِندَهُ، و إنَّ أحَقَّ مَن ساءَ ظَنُّكَ بهِ لَمَن ساءَ بلاؤكَ عِندَهُ .
بدان كه هيچ چيز خوش بينى حاكم را به توده مردم چنان برنمى انگيزد كه احسان او به آنان و سبكبار ساختن آنان و وادار نكردنشان به كارهايى كه توانايى آنها را ندارند . پس ، بايد كه با رعايت اين امور، خوش بينى به مردمت را براى خويش فراهم آورى ؛ زيرا خوش بينى به رعيّت، رنج و زحمت زيادى را از دوش تو برمى دارد . سزاوارترين كس به حسن ظنّ تو كسى است كه پيش تو امتحان خوبى پس داده باشد و سزاوارترين كس به بدبينى تو كسى است كه پيش تو امتحان بدى پس داده باشد .

( نهج البلاغة: الكتاب۵۳ )

پرهيز از بد گمانى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إيّاكُم و الظَّنَّ؛ فإنَّ الظَّنَّ أكذَبُ الحَديثِ، و لا تَحَسَّسُوا، و لا تَجَسَّسُوا .
 از گمان بپرهيزيد ؛ زيرا گمان دروغ ترين سخن است ، و تجسّس و كنجكاوى نكنيد .

( سنن أبي داوود : ۴/۲۸۰/۴۹۱۷ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إيّاكُم و الظَّنَّ؛ فإنَّ الظَّنَّ أكذَبُ الكَذِبِ
از گمان بپرهيزيد ؛ زيرا گمان دروغترين دروغ است .

( بحار الأنوار : ۷۵/۱۹۵/۸ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 مَن أساءَ بأخِيهِ الظَّنَّ فَقَد أساءَ بِرَبِّهِ، إنّ اللّه َ تعالى يقولُ : «اجْتَنِبُوا كَثيرا مِنَ الظَّنِّ»
هركه به برادر خود گمان بد برد ، به پرودگارش گمان بد برده است ؛ زيرا خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد : «از بسيارى گمانها بپرهيزيد» .

( كنز العمّال : ۷۵۸۷ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

إذا ظَنَنتُم فلا تُحَقِّقُوا، و إذا حَسَدتُم فلا تَبغُوا، و إذا تَطَيَّرتُم فَامضُوا .
هرگاه گمان برديد ، آن را حقيقت مپنداريد و بدان عمل نكنيد و هرگاه حسد ورزيديد آن را دنبال نكنيد و هرگاه فال بد زديد [اعتنا نكرده] كار خود را انجام دهيد .

( كنز العمّال : ۷۵۸۵ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنّ الجُبنَ و البُخلَ و الحِرصَ غَريزَةٌ واحِدَةٌ يَجمَعُها سُوءُ الظَّنِّ .
 همانا ترس و بخل و آزمندى، [جلوه هاى] يك خصلتند كه بدگمانى ، آنها را فراهم آورده است .

( بحار الأنوار : ۷۳/۳۰۴/۲۱ )

عيسى عليه السلام :

يا عَبِيدَ السَّوءِ ، تَلُومُونَ الناسَ على الظَّنِّ، و لا تَلُومُونَ أنفُسَكُم على اليَقينِ؟!
 اى بندگان بد! به صرف گمانى كه به مردم مى بريد ، آنان را سرزنش مى كنيد و با وجود يقينى كه به [كردارِ بد ]خود داريد ، خويشتن را سرزنش نمى كنيد؟

( تحف العقول : ۵۰۱ )

امام على عليه السلام :

 لا تَكُنْ مِمَّن ··· تَغلِبُهُ نفسُهُ على ما يَظُنُّ، و لا يَغلِبُها على ما يَستَيقِنُ .
چونان كسى مباش ··· كه در آنچه گمان مى برد ، نفْسش بر او چيره مى آيد و در آنچه يقين دارد ، بر نفْس خود چيره نمى شود .

( نهج البلاغة : الحكمة ۱۵۰ )

امام على عليه السلام :

إيّاكَ أن تَغلِبَكَ نفسُكَ على ما تَظُنُّ و لا تَغلِبَها على ما تَستَيقِنُ؛ فإنَّ ذلكَ مِن أعظَمِ الشَّرِّ
 زنهار كه نفْست در آنچه گمان مى برى بر تو چيره آيد و تو در آنچه يقين دارى بر او چيره نشوى ؛ زيرا اين كار از بزرگترين بديهاست .

(غرر الحكم : ۲۷۰۸  )

امام على عليه السلام :

اطرَحُوا سُوءَ الظَّنِّ بينَكُم؛ فإنّ اللّه َ عَزَّ و جلَّ نَهى عن ذلكَ .
گمان بد نسبت به يكديگر را دور افكنيد ؛ زيرا خداوند عزّ و جلّ از اين امر نهى فرموده است .

( الخصال : ۶۲۴/۱۰ )

امام على عليه السلام ـ در حكم استاندارى مصر به مالك اشتر ـ نوشت :

 إنّ البُخلَ و الجَورَ و الحِرصَ غَرائزُ شَتّى يَجمَعُها سُوءُ الظَّنِّ بِاللّه ِ ،كُمُونُها في الأشرارِ .
همانا بخل و ستم و آزمندى خصلتهاى گوناگونى هستند كه بد گمانى به خدا فراهم آورنده آنهاست و در نهاد مردمان بد كردار نهفته اند .

( بحار الأنوار:۷۷/۲۴۳/۱ )

امام على عليه السلام ـ نيز در همان نامه ـ نوشت :

 إنّ البُخلَ و الجُبنَ و الحِرصَ غَرائزُ شَتّى يَجمَعُها سُوءُ الظَّنِّ بِاللّه ِ
 همانا بخل و ترس و آزمندى خويهاى متعددى هستند كه در بد گمانى به خدا ريشه دارند .

(  نهج البلاغة : الكتاب ۵۳)

امام على عليه السلام :

لا دِينَ لِمُسِيءِ الظَّنِّ .
 بدگمان ، دين ندارد .

( غرر الحكم : ۱۰۵۱۱ )

امام على عليه السلام :

لا إيمانَ مَع سُوءِ الظَّنِّ
 ايمان ، با بد گمانى سازگار نيست .

( غرر الحكم : ۱۰۵۳۴ )

امام على عليه السلام :

سُوءُ الظَّنِّ يُفسِدُ الاُمورَ و يَبعَثُ على الشُّرورِ .
 بد گمانى، كارها را تباه مى كند و باعث روى آوردن به انواع بديها مى شود .

( غرر الحكم : ۵۵۷۵ )

امام على عليه السلام :

سُوءُ الظَّنِّ بمَن لا يَخُونُ مِنَ اللُّؤمِ .
 بد گمانى به كسى كه خيانت نمى كند ، از پَستى است .

( غرر الحكم : ۵۵۷۴ )

امام على عليه السلام :

سُوءُ الظَّنِّ بِالمُحسِنِ شَرُّ الإثمِ و أقبَحُ الظُّلمِ .
بد گمانى به نيكوكار، بدترين گناه و زشت ترين ستم است .

( غرر الحكم : ۵۵۷۳ )

امام على عليه السلام :

 إيّاكَ أن تُسِيءَ الظَّنَّ؛ فإنّ سُوءَ الظَّنِّ يُفسِدُ العِبادَةَ .
 از بد گمانى بپرهيز ؛ زيرا بد گمانى عبادت را تباه مى كند .

( غرر الحكم : ۲۷۰۹ )

امام على عليه السلام :

شَرُّ الناسِ مَن لا يَثِقُ بِأحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ، و لا يَثِقُ بهِ أحَدٌ لِسُوءِ فِعلِهِ .
 بدترين مردم كسى است كه به سبب بدگمانى به هيچ كس اعتماد نمى كند و ديگران نيز به سبب بد كرداريش به او اعتماد نمى كنند .

( غرر الحكم : ۵۷۴۸ )

امام على عليه السلام :

لَيسَ مِنَ العَدلِ القَضاءُ على الثِّقَةِ بِالظَّنِّ .
 قضاوتى كه با تكيه بر گمان باشد ، عادلانه نيست .

( نهج البلاغة : الحكمة ۲۲۰ )

آن كه به هيچ كس خوش گمان نيست

امام على عليه السلام :

 الرَّجُلُ السَّوءُ لا يَظُنُّ بأحَدٍ خَيرا؛ لأنّهُ لا يَراهُ إلاّ بِوَصفِ نَفسِهِ .
 آدم بد ، به هيچ كس خوش گمان نيست ؛ زيرا همه را مانند خود مى داند .

( غرر الحكم : ۲۱۷۵ )

امام على عليه السلام :

الشِّرِّيرُ لا يَظُنُّ بِأحَدٍ خَيرا؛ لأنّهُ لا يَراهُ إلاّ بِطَبعِ نَفسِهِ .
آدم شرور به هيچ كس گمان نيك نمى برد ؛ زيرا همگان را به خوى و خصلت خود مى بيند .

( غرر الحكم : ۱۹۰۳ )

لزوم پرهيز از زمينه هاى پيدايش بد گمانى

امام على عليه السلام :

مَن وَقَّفَ نفسَهُ مَوقِفَ التُّهَمَةِ فلا يَلُومَنَّ مَن أساءَ بهِ الظَّنَّ .
هر كه خود را در جايگاه تهمت و بد گمانى نهد ، نبايد كسى را كه به او گمان بد برده است سرزنش كند .

( الأمالي للصدوق : ۳۸۰/۴۸۳ )

امام على عليه السلام :

 مَن دَخَلَ مَداخِلَ السَّوءِ اتُّهِمَ، مَن عَرَّضَ نَفسَهُ للتُّهَمَةِ فلا يَلُومَنَّ مَن أساءَ بهِ الظَّنَّ .
هركه به جاهاى بد آمد و شد كند ، متهم مى شود و هر كه خود را در معرض تهمت قرار دهد ، نبايد كسى را كه به او گمان بد برده است ، سرزنش كند .

( كنز الفوائد : ۲/۱۸۲ )

امام على عليه السلام :

مُجالَسَةُ الأشرارِ تُورِثُ سُوءَ الظَّنِّ بِالأخيارِ .
همنشينى با بدان ، بد گمانى به نيكان را در پى دارد .

(  بحار الأنوار : ۷۴/۱۹۷/۳۱)

آثار بد گمانى

امام على عليه السلام :

مَن ساءَ ظَنُّهُ ساءَ وَهمُهُ .
هر كه بدگمان باشد ، بد پندار شود .

( غرر الحكم : ۷۹۶۰ )

امام على عليه السلام :

مَن ساءَت ظُنُونُه اعتَقَدَ الخِيانَةَ بمَن لا يَخُونُهُ .
هر كه گمانهاى بد برد ، كسى را كه به او خيانت نمى كند ، خيانتكار داند .

(غرر الحكم : ۸۸۳۷  )

امام على عليه السلام :

مَن ساءَ ظَنُّهُ ساءَت طَوِيَّتُهُ .
هر كه بدگمان باشد ، بد باطن شود.

( غرر الحكم : ۷۷۹۲ )

امام على عليه السلام :

مَن غَلَبَ علَيهِ سُوءُ الظَّنِّ لَم يَترُكْ بينَهُ و بينَ خَلِيلٍ صُلحا .
هر كه بد گمانى بر او چيره شود ، جاى آشتى با هيچ دوستى باقى نگذارد .

( غرر الحكم : ۸۹۵۰ )

امام على عليه السلام :

أسوَأُ النَّاسِ حالاً مَن لَم يَثِقْ بَأحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ، و لَم يَثِقْ بهِ أحَدٌ لِسُوءِ فِعلِهِ .
 آن كس حال و روزش از همه بدتر است كه به سبب بد گمانيش، به كسى اعتماد ندارد و به سبب بد كرداريش ديگران نيز به او اعتماد نمى كنند .

( كنز الفوائد : ۲/۱۸۲ )

امام على عليه السلام :

مَن لَم يَحسُنْ ظَنُّهُ استَوحَشَ مِن كُلِّ أحَدٍ .
هر كه خوش بين نباشد ، از همگان گريزان باشد (با هيچ كس خو نگيرد) .

( غرر الحكم : ۹۰۸۴ )

امام على عليه السلام :

الرِّيبَةُ تُوجِبُ الظِّنَّةَ .
شكّ، موجب بدگمانى است .

( غرر الحكم : ۳۴۶ )

امام على عليه السلام :

المُرِيبُ أبدا عَلِيلٌ .
 شكاك، همواره بيمار است .

( غرر الحكم : ۸۳۹ )

امام على عليه السلام :

لِكُلِّ إنسانٍ أربٌ، فَابعُدُوا عَن الرَّيبِ .
هر انسانى عقلى دارد ؛ پس، از شك دورى كنيد .

( غرر الحكم : ۷۳۰۶ )

امام على عليه السلام : 

مَن كَثُرَت رِيبَتُهُ كَثُرَت غِيبَتُهُ .
هر كه شكّش زياد باشد ، غيبتش [از مردم يا مردم از او] زياد شود .

( غرر الحكم : ۸۰۹۴ )

موارد جايز بودن بدگمانى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

اِحتَرِسُوا مِنَ النَّاسِ بسُوءِ الظَّنِّ .
با بدبينى ، خويشتن را از گزند مردم نگه داريد .

( بحار الأنوار : ۷۷/۱۵۸/۱۴۲ )

امام على عليه السلام :

إذا استَولَى الصَّلاحُ على الزَّمانِ و أهلِهِ ثُمّ أساءَ رَجُلٌ الظَّنَّ برَجُلٍ لَم تَظهَرْ مِنهُ حَوبَةٌ فقد ظَلَمَ، و إذا استَولى الفَسادُ على الزَّمانِ و أهلِهِ فَأحسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ برجُلٍ فَقَد غَرَّرَ .
هر گاه درستى و پاكى بر روزگار و مردمش حكمفرما شد ، اگر كسى به ديگرى بى آن كه گناهى از او آشكار شود گمان بد برد ستم كرده است و هرگاه فساد و نا راستى بر روزگار و مردم آن چيره شد ، اگر كسى به ديگرى گمان نيك برد و خوش بين باشد ، فريب خورده است .

( نهج البلاغة : الحكمة ۱۱۴ )

امام على عليه السلام ـ در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر ـ نوشت : 

الحَذَرَ كُلَّ الحَذَرِ مِن عَدُوِّكَ بعدَ صُلحِهِ ؛ فإنَّ العَدُوَّ ربَّما قارَبَ لِيَتَغَفَّلَ، فَخُذْ بِالحَزمِ، و اتَّهِمْ في ذلكَ حُسنَ الظَّنِّ .
بعد از صلح با دشمنت ، از او سخت برحذر باش ؛ زيرا گاه دشمن ، خود را به تو نزديك مى كند ، تا غافلگيرت سازد ؛ پس دورانديش و محتاط باش و خوش بينى به دشمن را متهم كن .

( نهج البلاغة : الكتاب ۵۳ )

امام صادق عليه السلام :

إذا كانَ الزَّمانُ زَمانَ جَورٍ و أهلُهُ أهلَ غَدرٍ فالطُّمَأنِينَةُ إلى كُلِّ أحَدٍ عَجزٌ .
 اگر روزگار ، روزگارِ ستم باشد و مردمش اهل نيرنگ ، اطمينان كردن به تمام افراد درماندگى است .

( تحف العقول : ۳۵۷ )

امام صادق عليه السلام : 

لا تَثِقَنَّ بأخِيكَ كُلَّ الثِّقَةِ؛ فإنَّ صَرعَةَ الاستِرسالِ لا تُستَقالُ .
به برادرت اعتماد كامل و تمام مكن ؛ زيرا زمين خوردن ناشى از اطمينان كردن بخشودنى نيست .

( تحف العقول : ۳۵۷ )

امام كاظم عليه السلام : 

إذا كانَ الجَورُ أغلَبَ مِنَ الحَقِّ لَم يَحِلَّ لأحَدٍ أن يَظُنَّ بأحَدٍ خَيرا حتّى يَعرِفَ ذلكَ مِنهُ .
هرگاه ستم و نا راستى ، از حق و راستكارى بيشتر بود، بر هيچ كس روا نيست كه به كسى گمان خوب برد ، مگر آن گاه كه خوبى او بر وى معلوم شود .

( الكافي : ۵/۲۹۸/۲ )

امام هادى عليه السلام :

إذا كانَ زَمانٌ، العَدلُ فيهِ أغلَبُ مِن الجَورِ فَحَرامٌ أن تَظُنَّ بأحَدٍ سُوءا حتّى يُعلَمَ ذلكَ مِنهُ . و إذا كانَ زَمانٌ، الجَورُ أغلَبُ فيهِ مِن العَدلِ فليسَ لأحَدٍ أن يَظُنَّ بأحَدٍ خَيرا ما لَم يَعلَمْ ذلكَ مِنهُ .
 هر گاه روزگارى بود كه عدالت در آن بر ستم غالب باشد ، حرام است كه به كسى گمان بد برى ، مگر اين كه بدى او بر تو معلوم شود و هرگاه روزگارى بود كه در آن بيداد بر دادگرى غالب باشد ، هيچ كس نبايد به كسى گمان نيك برد ، مگر اين كه خوبى او بر وى معلوم شود .

( أعلام الدين : ۳۱۲ )

گمان نيك به خداوند

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

و الذي لا إلهَ إلاّ هُو، لا يَحسُنُ ظَنُّ عبدٍ مُؤمِنٍ بِاللّه ِ إلاّ كانَ اللّه ُ عندَ ظَنِّ عَبدِهِ المؤمِنِ؛ لأنَّ اللّه َ كَريمٌ بِيَدِهِ الخَيراتُ، يَستَحيِي أن يكونَ عَبدُهُ المؤمِنُ قد أحسَنَ بهِ الظَّنَّ ثُمّ يُخلِفُ ظَنَّهُ و رَجاهُ، فَأحسِنُوا بِاللّه ِ الظَّنَّ و ارغَبُوا إلَيهِ .
سوگند به آن كه جز او خدايى نيست ، هيچ بنده مؤمنى به خدا گمان نيك نبرد ، مگر اين كه خداوند مطابق همان گمان با او عمل كند ؛ زيرا خداوند كريم است و همه خوبيها به دست اوست و شرم دارد از اين كه بنده مؤمنش به او گمان نيك برد و او خلاف گمان و اميد بنده رفتار نمايد . پس به خدا گمان نيك بريد و بدو روى آوريد .

( بحار الأنوار : ۷۰/۳۶۶/۱۴ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 لا يَمُوتَنَّ أحَدُكُم حَتّى يَحسُنَ ظَنُّهُ بِاللّه ِ عَزَّ و جلَّ؛ فإنَّ حُسنَ الظَّنِّ بِاللّه ِ عَزَّ و جلَّ ثَمَنُ الجَنَّةِ .
 مبادا احدى از شما بدون گمان نيك به خداوند عزّ و جلّ بميرد ؛ زيرا خوش گمانى به خداوند عزّ و جلّ بهاى بهشت است .

( بحار الأنوار : ۷۰/۳۸۵/۴۶)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

حُسنُ الظَّنِّ بِاللّه ِ مِن عِبادَةِ اللّه ِ تعالى .
گمان نيك داشتن به خداوند ، گونه اى عبادت خداوند عزّ و جلّ است .

( الدرّة الباهرة : ۱۸ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

حُسنُ الظَّنِّ مِن حُسنِ العِبادَةِ .
گمان نيكو [به خدا] جزئى از عبادت نيكوست .

( سنن أبي داوود : ۴/۲۹۸/۴۹۹۳ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

أكبَرُ الكبائرِ سُوءُ الظَّنِّ بِاللّه ِ .
 بزرگترين گناه كبيره ، بد گمانى به خداست .

(  كنز العمّال : ۵۸۴۹)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

ليسَ مِن عَبدٍ يَظُنُّ باللّه ِ خَيرا إلاّ كانَ عِندَ ظَنِّهِ بهِ، و ذلكَ قولُهُ: «و ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذي ظَنَنْتُمْ بِربِّكُمْ أَرْداكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الخاسِرِينَ» .
 هيچ بنده اى نيست كه به خداوند گمان نيك بَرَد ، مگر اين كه خداوند مطابق همان گمان با او عمل كند و اين است سخن خداوند كه مى فرمايد : «همين گمانى كه به پروردگارتان داشتيد ، شما را هلاك كرد و از زيانكاران شديد» .

( تفسير القمّي : ۲/۲۶۵ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 رَأيتُ رَجُلاً مِن اُمَّتي على الصِّراطِ يَرتَعِدُ كما تَرتَعِدُ السَّعَفَةُ في يَومِ رِيحٍ عاصِفٍ ، فَجاءَهُ حُسنُ ظَنِّهِ بِاللّه ِ فَسَكَّنَ رَعدَتَهُ .
 يكى از مردان امت خود را ديدم كه بر صراط ، مانند شاخه خشكيده درخت خرما در يك روز طوفانى ، مى لرزد . در اين هنگام خوش گمانى او به خداوند لرزش او را آرامش بخشيد .

( الأمالي للصدوق : ۳۰۲/۳۴۲ )

امام على عليه السلام :

 مَن حَسُنَ ظَنُّهُ بِاللّه ِ فازَ بِالجَنَّةِ ، مَن حَسُنَ ظَنُّهُ بِالدُّنيا تَمَكَّنَت مِنهُ المِحنَةُ .
 هر كه به خدا گمان نيك بُرد ، به بهشت دست يافت و هر كه به دنيا گمان نيك بُرد ، به رنج و محنت گرفتار آمد .

( غرر الحكم : ۸۸۴۰ ـ ۸۸۴۱ )

امام على عليه السلام : 

حُسنُ ظَنِّ العَبدِ باللّه ِ سبحانَهُ على قَدرِ رَجائهِ لَهُ، حُسنُ تَوَكُّلِ العَبدِ على اللّه ِ على قَدرِ ثِقَتِهِ بهِ .
حسن ظنّ بنده به خداى سبحان به اندازه اميدش به اوست و حسن توكّلش به خداوند ، به اندازه اطمينانش .

( غرر الحكم : ۴۸۳۱ و ۴۸۳۲ )

امام رضا عليه السلام :

 أحسِنِ الظَّنَّ باللّه ِ؛ فإنّ اللّه َ عَزَّ و جلَّ يقولُ : أنا عِندَ ظَنِّ عَبدِيَ المُؤمِنِ بي؛ إن خَيرا فخَيرا، و إن شَرّا فَشَرّا .
 به خداوند گمان نيك ببر ؛ زيرا خداى عزّ و جلّ مى فرمايد : من نزد گمان بنده مؤمن خويشم ؛ اگر گمانِ او به من نيك باشد ، مطابق آن گمان با او رفتار كنم و اگر بد باشد نيز مطابق همان گمانِ بد با او عمل كنم .

( الكافي : ۲/۷۲/۳ )

معناى خوش گمانى به خدا

امام على عليه السلام :

حُسنُ الظَّنِّ أن تُخلِصَ العَمَلَ، و تَرجُوَ مِنَ اللّه ِ أن يَعفُوَ عَنِ الزَّلَلِ .
خوش گمانى [به خدا] اين است كه عمل را [براى او] خالص گردانى و اميدوار باشى كه خداوند از لغزشها درگذرد .

( غرر الحكم : ۴۸۳۶ )

امام على عليه السلام :

إنِ استَطَعتُم أن يَشتَدَّ خَوفُكُم مِن اللّه ِ، و أن يَحسُنَ ظَنُّكُم بهِ، فَاجمَعُوا بينَهُما؛ فإنَّ العَبدَ إنّما يكونُ حُسنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ على قَدرِ خَوفِهِ مِن رَبِّهِ، و إنَّ أحسَنَ الناسِ ظَنّا بِاللّه ِ أشَدُّهُم خَوفا للّه ِِ .
 اگر مى توانيد كه هم ترستان از خدا بسيار و هم گمانتان به او نيك باشد ، اين دو را با هم جمع كنيد ؛ زيرا خوش گمانى و اميد بنده به پروردگارش به اندازه ترس او از پروردگارش است و خوش گمانترين مردم به خدا ، بيمناكترين آنها از خداست .

( نهج البلاغة : الكتاب ۲۷ )

امام على عليه السلام ـ در خطبه اى كه طى آن به ستم بنى اميه اشاره مى كند ـ فرمود :

حتّى يكونَ أعظَمُكُم فيها عَناءً (غِنا ـ غَناءً) أحسَنَكُم بِاللّه ِ ظَنّا، فإن أتاكُمُ اللّه ُ بعافِيَةٍ فَاقبَلُوا، و إنِ ابتُلِيتُم فَاصبِرُوا، فإنَّ العاقِبَةَ لِلمُتَّقِينَ .
تا جايى كه در روزگار ستم بنى اميه بيشترين رنج و سختى را كسانى از شما مى كشند كه گمانشان به خدا نيكوتر باشد . پس اگر خداوند شما را از ورطه ستم به سلامت داشت ، بپذيريد (او را سپاس گوييد) و اگر گرفتارش شُديد ، صبورى پيشه كنيد ؛ زيرا «فرجام نيك ، از آنِ پرهيزگاران است» .

( نهج البلاغة : الخطبة ۹۸ )

امام صادق عليه السلام :

حُسنُ الظَّنِّ بِاللّه ِ أن لا تَرجُوَ إلاّ اللّه َ، و لا تَخافَ إلاّ ذَنبَكَ .
 خوش گمانى به خدا اين است كه جز به خدا اميد نداشته باشى و جز از گناهت نترسى .

( الكافي : ۲/۷۲/۴ )

گوناگون

امام على عليه السلام :

مَن ظَنَّ بكَ خَيرا فَصَدِّقْ ظَنَّهُ .
هر كه به تو گمان نيك بُرد ، چنان كن كه گمانش به تو واقعيت پيدا كند .

( بحار الأنوار : ۷۴/۴۱۷/۳۹ )

امام على عليه السلام :

ظَنُّ الإنسانِ مِيزانُ عَقلِهِ، و فِعلُهُ أصدَقُ شاهِدٍ على أصلِهِ .
گمان انسان، ترازوى خرد اوست و كردارش، راست گوترين گواه بر اصالت او .

( غرر الحكم : ۶۰۳۹ )

امام على عليه السلام :

ظَنُّ الرَّجُلِ على قَدرِ عَقلِهِ .
گمان مرد ، به اندازه خرد اوست .

( غرر الحكم : ۶۰۳۸ )

امام على عليه السلام ـ

مَن حَسُنَت بهِ الظُّنونُ رَمَقَتهُ الرِّجالُ بِالعُيونِ .
 هركه گمانها به او نيكو باشد ، چشمهاى مردم به وى دوخته شود .

( بحار الأنوار : ۷۷/۴۱۹/۴۰ )

امام على عليه السلام ـ درباره گمانهايى كه در قرآن آمده است ـ فرمود :

الظَّنُّ ظَنّانِ : ظَنُّ شَكٍّ و ظَنُّ يَقينٍ، فما كانَ مِن أمرِ مَعادٍ مِن الظَّنِّ فهُو ظَنُّ يَقينٍ، و ما كانَ مِن أمرِ الدُّنيا فهُو ظَنُّ شَكٍّ .
گمان دو گونه است : گمانى كه شكّ است و گمانى كه يقين مى باشد . مقصود از هر گمانى كه مربوط به كار معاد شود ، گمان يقينى و هر گمانى كه مربوط به كار دنيا باشد ، گمان شكّى است .

( التوحيد : ۲۶۷ )

امام على عليه السلام ـ در سفارش به فرزند خود حسن عليه السلام ـ فرمود :

 لا يَعدَمُكَ مِن شَفيقٍ سُوءُ الظَّنِّ .
بد گمانى ، تو را از دوست دلسوز محروم نكند.

( بحار الأنوار : ۷۷/۲۱۱/۱ )

میزان الحکمه،جلد ششم.