گمراهی و ضلالت از نظر احادیث

گمراهى

امام على عليه السلام ـ در وصيّت به فرزندش حسن عليه السلام ـ فرمود :

دَعِ القَولَ فيما لا تَعرِفُ، و الخِطابَ فيما لَم تُكَلَّفْ، و أمسِكْ عَن طريقٍ إذا خِفتَ ضَلالَتَهُ؛ فإنَّ الكَفَّ عِندَ حَيرَةِ الضَّلالِ خَيرٌ مِن رُكوبِ الأهوالِ .
آنچه نمى دانى مگوى و از آنچه وظيفه ات نيست گفتگو مكن و از پيمودن راهى كه بيم گمراه شدن در آن را دارى خوددارى كن ؛ زيرا خوددارى از ترس سرگردانىِ گمراهى ، بهتر است از فرو رفتن در ورطه هولناك .

امام على عليه السلام :

وَيلٌ لِمَن تَمادى في غَيِّهِ و لَم يَفِئْ إلى الرُّشدِ .
واى بر كسى كه در گمراهى خود فرو رود و به راه راست باز نيابد .

امام على عليه السلام :

لا وَرَعَ مَع غَيٍّ .
 با وجود گمراهى ، پارسايى حاصل نمى شود .

امام على عليه السلام :

الغَيُّ أشَرٌ .
 گمراهى ، سرمستى است .

گمراهان

امام على عليه السلام ـ در ياد كرد از پيامبر صلى الله عليه و آله ـ فرمود :

 اللّهُمّ أعْلِ عَلى بِناءِ البانِينَ (الناسِ) بِناءَهُ ··· واحشُرْنا في زُمرَتِهِ غَيرَ خَزايا، و لا نادِمِينَ، و لا ناكِبِينَ، و لا ناكِثِينَ، و لا ضالِّينَ، و لا مُضِلِّينَ، و لا مَفتُونِينَ .
بار خدايا! بناى او را بر بناى ديگران بلندى بخش ··· و ما را با گروه او محشور فرما ، در حالى كه نه شرمنده باشيم و نه پشيمان و نه منحرف و نه عهد شكن و نه گمراه و نه گمراه كننده و نه فريفته .

امام على عليه السلام :

قد خاضُوا بِحارَ الفِتَنِ، و أخَذُوا بالبِدَعِ دُونَ السُّنَنِ، و أرَزَ المُؤمِنونَ، و نَطَقَ الضالُّونَ المُكَذِّبونَ .
در درياهاى فتنه ها فرو رفتند و بدعتها را گرفته ، سنّتها را فرو گذاشتند . مؤمنان، گوشه نشين گشته و گمراهانِ تكذيبگر ، زبان گشودند .

موجبات گمراهى

امام على عليه السلام :

لِكُلِّ ضَلَّةٍ عِلَّةٌ، و لِكُلِّ ناكِثٍ شُبهَةٌ .
هر ضلالتى ، علّتى دارد و براى هر پيمان شكنى ، شبهه اى است .

امام على عليه السلام :

ألاَ و إنّ شَرائعَ الدِّينِ واحِدَةٌ، و سُبُلَهُ قاصِدَةٌ، مَن أخَذَ بها لَحِقَ و غَنِمَ، و مَن وَقَفَ عَنها ضَلَّ و نَدِمَ .
بدانيد كه شرايع دين يكنواخت است و راههايش مستقيم . هركه در اين راهها قدم گذاشت [به هدف ]رسيد و سود برد و هركه از پيمودن آنها باز ايستاد، گمراه و پشيمان شد.

امام على عليه السلام ـ در نامه خود به معاويه ـ نوشت :

 أمّا بعدُ فقد أتَتنِي مِنكَ مَوعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ، و رسالَةٌ مُحَبَّرةٌ، نَمَّقتَها بضَلالِكَ، و أمضَيتَها بِسُوءِ رَأيِكَ ، و كتابُ امرِئٍ ليسَ لَهُ بَصَرٌ يِهدِيهِ، و لا قائدٌ يُرشِدُهُ، قد دَعاهُ الهَوى فَأجابَهُ، و قادَهُ الضَّلالُ فَاتَّبَعَهُ، فَهَجَرَ لاغِطا، و ضَلَّ خابِطا .
 اما بعد ، اندرزنامه اى وصله پينه شده ، و نامه اى مطنطن از تو به من رسيد ؛ نامه اى كه با گمراهى خود آن را آراسته اى و از روى بد سگالى براى من فرستاده اى . اين نامه مردى است كه نه ديده اى دارد كه راه را نشانش دهد و نه رهبرى دارد كه راهنماييش كند ؛ بلكه هواى نفْس او را فرا خوانده و او به دعوت آن پاسخ مثبت داده و گمراهى، زمامش را برگرفته و او در پى آن روان شده است و از اين رو سخنان ياوه مى بافد و گمراه و خطاكار است .

امام على عليه السلام :

 اُنظُرُوا أهلَ بَيتِ نَبِيِّكُم فَالْزَمُوا سَمْتَهُم ··· لا تَسبِقُوهُم فَتَضِلُّوا، و لا تَتَأخَّرُوا عَنهُم فَتَهلِكُوا .
 به اهل بيت پيامبرتان بنگريد و از راه و روش آنان جدا نشويد ··· از آنان پيشى نگيريد كه گمراه مى شويد و از ايشان عقب نمانيد كه به هلاكت مى افتيد .

امام على عليه السلام :

مَن لا يَستَقيمُ (يَستَقِمْ) بهِ الهُدى، يَجُرَّ بِهِ (يَجُرَّهُ) الضَّلالُ إلى الرَّدى .
 هركه را هدايتِ حق، به راه درست نياورَد ، گمراهى او را به هلاكت كشاند .

امام على عليه السلام : 

مَن كَثُرَ نِزاعُهُ بِالجَهلِ دامَ عَماهُ عنِ الحَقِّ، و مَن زاغَ ساءَت عِندَهُ الحَسَنَةُ، و حَسُنَت عِندَه السَّيّئةُ، و سَكِرَ سُكرَ الضَّلالَةِ .
هركه از روى نابخردى، بسيار بستيزد ، كوردلى او در دريافت حق بپايد و هركه از راه حق بيرون شود ، خوبى، در نظرش بدى و بدى، در نظرش خوبى جلوه كند و از مستىِ گمراهى سرمست شود .

امام على عليه السلام : 

ضَلَّ مَنِ اهتَدى بغَيرِ هُدَى اللّه ِ .
هركه از غير هدايت الهى راه جويد ، گمراه شود .

امام على عليه السلام :

مَنِ اهتَدى بِهُدَى اللّه ِ أرشَدَهُ، مَنِ اهتَدى بغَيرِ هُدَى اللّه ِ سبحانَهُ ضَلَّ .
هركه از راهنمايى خدا هدايت جويد ، خداوند راه درست را به او نشان دهد و هركه از غير راهنمايى خداى سبحان راه بجويد ، گمراه شود .

امام على عليه السلام :

مَنِ استَرشَدَ غَويّا ضَلَّ .
 هركه از كسى كه خود گمراه است راهنمايى خواهد ، گمراه شود .

امام على عليه السلام :

مَنِ استَهدَى الغاوِيَ عَمِيَ عن نَهجِ الهُدى .
هركه از گمراه راهنمايى جويد ، راه راست را نيابد .

امام على عليه السلام :

 مَن يَطلُبِ الهِدايَةَ مِن غَيرِ أهلِها يَضِلَّ .
هر كس هدايت را از كسى كه اهل آن نيست بخواهد ، گمراه شود .

امام على عليه السلام :

قد ضَلَّ مَنِ انخَدَعَ لِدَواعِي الهَوى
كسى كه فريفته دعوت كنندگانِ به هوى و هوس شود ، قطعا گمراه شود .

گمراه كنندگان

امام على عليه السلام :

إنَّ شَرَّ الناسِ عندَ اللّه ِ إمامٌ جائرٌ ضَلَّ و ضُلَّ بهِ، فَأماتَ سُنَّةً مأخوذَةً (مَعلومَةً)، و أحيا بِدعَةً مَتروكَةً
بدترين مردم نزد خدا، پيشواى ستمگرى است كه خود گمراه است و موجب گمراهى ديگران مى شود ، سنتى را كه به آن عمل مى شود مى ميراند و بدعتى را كه متروك گشته است ، زنده مى كند .

امام على عليه السلام :

إنّ أبغَضَ الخَلائقِ إلى اللّه ِ رَجُلانِ : رَجُلٌ وَكَلَهُ اللّه ُ إلى نَفسِهِ، فهُو جائرٌ عَن قَصدِ السَّبيلِ، مَشغوفٌ بكَلامِ بِدعَةٍ و دُعاءِ ضَلالَةٍ، فهُو فِتنَةٌ لِمَنِ افتُتِنَ بهِ، ضالٌّ عن هَديِ مَن كانَ قَبلَهُ، مُضِلٌّ لِمَنِ اقتَدى بهِ في حَياتِهِ و بعدَ وَفاتِهِ، حَمّالُ خَطايا غَيرِهِ، رَهنٌ (رَهِينٌ) بخَطيئَتهِ .
منفورترين خلايق نزد خدا دو مردند : مردى كه خداوند او را به خودش وا گذاشته است ، چنين كسى از راه راست منحرف گشته و به سخنان بدعت آميز و دعوتهاى گمراه كننده دل مى بندد ، بنا بر اين ، او سبب فتنه و فساد كسانى مى شود كه فريفته او مى شوند ، از راه [راست] پيشينيان خود بيرون است و گمراه كننده پيروان خود است. در زمان حيات و پس از مرگ خويش ، بار گناهان ديگران را به دوش مى كشد و گروگان خطاهاى خويش است .

امام على عليه السلام ـ در توصيف منافقان ـ فرمود : 

اُحَذِّرُكُم أهلَ النِّفاقِ؛ فإنّهُمُ الضالُّونَ المُضِلُّونَ، و الزالُّونَ المُزِلُّونَ .
شما را از منافقان بر حذر مى دارم ؛ زيرا كه آنان هم خود گمراهند و هم گمراه كننده اند ، هم خويش لغزيده اند و هم لغزاننده اند .

امام على عليه السلام :

و آخَرُ قَد تَسَمّى عالِما و ليسَ بهِ، فَاقتَبَسَ جَهائلَ مِن جُهّالٍ، و أضالِيلَ مِن ضُلاّلٍ، و نَصَبَ للناسِ أشراكا مِن حَبائلِ (حِبالِ) غُرورٍ، و قَولَ زُورٍ .
و ديگرى كه ادعاى دانشمندى مى كند و دانشمند نيست ؛ زيرا از نادانان نادانيهايى فرا گرفته است و از گمراهان گمراهيهايى و دامهايى از رسنهاى فريب و سخنان دروغ براى مردم گسترده است
نهج البلاغة : امام على عليه السلام ـ به گاه گذر بر كشتگان خوارج در نهروان ـ فرمود : 

بُؤسا لَكُم ! لَقَد ضَرَّكُم مَن غَرَّكُم، فقِيلَ لَهُ : مَن غَرَّهُم يا أميرَ المؤمنينَ ؟ فقالَ : الشَّيطانُ المُضِلُّ، و الأنفُسُ الأمّارَةُ بِالسُّوءِ .
واى بر شما! آن كس كه فريبتان داد، به شما زيان رساند . عرض شد : اى امير المؤمنين! چه كسى فريبشان داد؟ حضرت فرمود : شيطانِ گمراه كننده و نفْسِ فرمان دهنده به بدى .

امام على عليه السلام :

ضَلالُ الدَّليلِ هَلاكُ المُستَدِلِّ .
گمراهىِ راهنما ، موجب هلاكت كسى است كه از او راه جويد .

گمراهى آشكار

امام على عليه السلام ـ در نامه خود به معاويه ـ نوشت :

 فقد سَلَكتَ مَدارِجَ أسلافِكَ بِادِّعائكَ الأباطيلَ ··· فِرارا مِن الحَقِّ، و جُحودا لِما هُو ألزَمُ لكَ مِن لَحمِكَ و دَمِكَ، مِمّا قد وَعاهُ سَمعُكَ، و مُلِئَ بهِ صَدرُكَ، فماذا بعدَ الحَقِّ إلاّ الضَّلالُ المُبينُ، و بعدَ البيانِ إلاّ اللَّبسُ؟! .
 تو با ادعاهاى باطلت به راههاى پيشينيان خود رفتى ··· تا از حقّ و حقيقت بگريزى و چيزى را كه از گوشت و خونت براى تو لازمتر است ، انكار كنى، چيزهايى كه فضاى گوش تو از آن لبريز و سينه ات از آن مالامال است . پس آيا بعد از حق، چيزى جز گمراهى آشكار و پس از بيان (روشنگرى)، چيزى جز اشتباه و درآميختن حق به باطل هست؟!

انواع گمراهى

امام على عليه السلام :

 الضَّلالَةُ على وُجوهٍ : فمِنهُ مَحمودٌ، و مِنهُ مَذمومٌ، و مِنهُ ما ليسَ بمَحمودٍ و لا مَذمومٍ، و مِنهُ ضَلالُ النِّسيانِ :فأمّا الضَّلالُ المَحمودُ ـ و هُو المَنسوبُ إلى اللّه ِ تعالى ـ كقولِهِ : «يُضِلُّ اللّه ُ مَن يَشاءُ» (مدثر،31)هُو ضَلالُهُم عن طريقِ الجَنَّةِ بفِعلِهِم و المَذمومُ هُو قولُهُ تعالى : «و أضَلَّهُـمُ السّامِرِيُّ» (طه،85).«و أضَلَّ فِرعَونُ قَومَهُ و ما هَدى»(طه،79) . و مِثلُ ذلكَ كثيرٌو أمّا الضَّلالُ المَنسوبُ إلى الأصنامِ فقولُهُ في قِصّةِ إبراهيمَ : «و اجْنُبْنِي و بَنِيَّ أن نَعبُدَ الأصنامَ * رَبِّ إنَّهُنَّ أضْلَلْنَ كثيرا مِن الناسِ ···» .(ابراهیم،38و36) و الأصنامُ لا يُضلِلْنَ أحَدا على الحَقيقَةِ، إنّما ضَلَّ الناسُ بها و كَفَرُوا حينَ عَبَدُوها مِن دُونِ اللّه ِ عَزَّ و جلَّو أمّا الضَّلالُ الذي هو النِّسيانُ فهُو قولُهُ تعالى : «أنْ تَضِلَّ إحداهُما فَتُذَكِّرَ إحداهُما الاُخْرى»(بقره،282) .و قد ذَكَرَ اللّه ُ تعالى الضَّلالَ في مواضعَ مِن كتابِهِ فمِنهُم .حديث ما نَسَبَهُ إلى نَبِيِّهِ على ظاهِرِ اللفظِ كقَولِهِ سبحانَهُ : «و وَجَدَكَ ضالاًّ فَهَدى» (ضحی،7) مَعناهُ : وَجَدناكَ في قَومٍ لا يَعرِفُونَ نُبُوَّتَكَ فَهَدَيناهُم بِكَ
گمراهى چند گونه است : گونه اى از آن ستوده است و گونه اى نكوهيده و گونه اى نه ستوده است و نه نكوهيده و گونه اى از آن گمراهى و فراموشى است ؛ گمراهى ستوده، همان است كه منسوب به خداوند متعال است؛ مانند آن كه مى فرمايد : «خداوند هركه را بخواهد گمراه مى كند» يعنى، خداوند به سبب اعمال و كردارهاى [بد ]بندگان، آنان را از راه بهشت به در مى بردگمراهى نكوهيده، از قبيل اين سخن خداوند متعال است كه : «سامرى آنان را گمراه كرد»، «فرعون قوم خود را گمراه كرد و هدايت نكرد» و امثال اينها زياد استو امّا گمراهى منسوب به بتها ؛ نمونه اش اين سخن خداست در داستان ابراهيم : «من و فرزندانم را از پرستش بتان دور نگه دار . پروردگارا ! آنها [بتان ]بسيارى از مردم را گمراه ساختند ···» . حقيقت آن است كه بتها كسى را گمراه نمى كنند ، بلكه اين خود مردمند كه با پرستش آنها به جاى خداوند عزّ و جلّ ، گمراه و كافر مى شوندو اما آن گمراهى كه فراموشى است ، نمونه اش اين سخن خداوند متعال است : «تا اگر يكيشان گمراه شد [و از ياد برد ]يكى ديگر از آنها به او ياد آورى كند» . خداوند متعال در جاهايى از كتاب خود از گمراهى ياد كرده است . برخى از آنها گمراهيى است كه به ظاهر لفظ به پيامبر خود نسبت مى دهد مثلاً مى فرمايد : «و تو را گمراه يافت ، پس هدايت كرد» يعنى ، تو را در ميان مردمى يافت كه نبوّتت را نمى شناختند ، پس آنان را به تو راهنمايى فرمود .  

كمترين گمراهى

امام على عليه السلام :

أدنَى ما يكونُ بهِ العَبدُ ضالاًّ أن لا يَعرِفَ حُجَّةَ اللّه ِ تبارَكَ و تعالى و شاهِدَهُ على عبادِهِ الذي أمَرَ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ بطاعَتِهِ و فَرَضَ وَلايَتَهُ .
كمترين چيزى كه بنده به واسطه آن گمراه شود ، اين است كه حجت خداوند تبارك و تعالى و گواه او بر بندگانش ، يعنى كسى را كه خداوند عزّ و جلّ به فرمانبردارى او فرمان داده و ولايتش را واجب گردانيده است ، نشناسد .

ويران كننده پايه هاى گمراهى

امام على عليه السلام :

استَعِينُوا بهِ [أي بالقرآنِ] على لأَْوائكُم؛ فإنَّ فيهِ شِفاءً مِن أكبَرِ الداءِ، و هُو الكُفرُ و النِّفاقُ، و الغَيُّ و الضَّلالُ .
 در گرفتاريهاى خويش از قرآن كمك گيريد ؛ زيرا در قرآن شفاى بزرگترين دردها ، يعنى درد كفر و نفاق و انحراف و گمراهى است .

امام على عليه السلام :

إنّ هذا الإسلامَ دِينُ اللّه ِ الذي اصطَفاهُ لنفسِهِ ··· و هَدَمَ أركانَ الضَّلالةِ بِرُكنِهِ
اين اسلام دين خداست كه آن را براى خود برگزيد ··· و پايه هاى گمراهى را با پايه آن ويران كرد .

امام على عليه السلام ـ در توصيف پيامبر صلى الله عليه و آله ـ فرمود :

المُعلِنُ الحقَّ بالحَقِّ ، و الدافِعُ جَيْشاتِ الأباطِيلِ، و الدامِغُ صَوْلاتِ الأضالِيلِ
حق را به وسيله حق آشكار كرد و لشكريان باطل را دور راند و يورشهاى گمراهى را درهم كوبيد .

امام على عليه السلام :

أقَمتُ لَكُم على سَنَنِ الحَقِّ في جَوادِّ المَضَلَّةِ، حيثُ تَلتَقُونَ و لا دَليلَ، و تَحتَفِرُونَ و لا تُمِيهُونَ .
 براى [هدايت] شما، در [ميان ]كوره راههاى ضلالت، بر شاهراه حق ايستادم، آن زمانى كه به هر مشكلى بر مى خورديد، رهبر و رهنما نداشتيد و هر چه حفر مى كرديد، آبى نمى يافتيد .

میان الحکمه،جلد ششم.