عذر و پوزش خواهی در احادیث

پرهيز از آنچه موجب پوزش خواهى است

رسول اللّه صلى الله عليه و آله : 

إيّاكَ و ما تَعتَذِرُ مِنهُ ؛ فإنَّ فيهِ الشِّركَ الخَفِيَّ .
زنهار از كارى كه به سبب آن پوزش بخواهى؛ زيرا در اين [كار ]شركِ پنهان، است.

( بحار الأنوار : ۷۸/۲۰۰/۲۸ )

امام على عليه السلام :

إيّاكَ و ما تَعتَذِرُ مِنهُ ؛ فإنَّهُ لا يُعتَذَرُ مِن خَيرٍ .
 زنهار از كارى كه به سبب آن پوزش بخواهى؛ چرا كه از كار خوب، پوزش خواهى نمى شود.

( بحار الأنوار : ۷۱/۳۶۹/۱۹)

امام على عليه السلام :

الاستِغناءُ عَنِ العُذرِ أعَزُّ مِنَ الصِّدقِ بِهِ .*
نياز نيافتن به پوزش خواهى، عزّت بخش تر از پوزش خواهى موجّه است .

(نهج البلاغة : الحكمة ۳۲۹ )

*ابن ابى الحديد مى نويسد: اين جمله به صورت «خير من الصدق» نيز روايت شده و معنايش اين است كه: كارى نكن كه از آن پوزش بخواهى، هرچند عذرت درست و موجّه باشد؛ زيرا كارى را نكنى بهتر و آبرومندتر است از اين كه كارى را بكنى و سپس پوزش بخواهى و لو صادق باشى ـ شرح نهج البلاغه، ۱۹ / ۲۴۱.

امام على عليه السلام ـ در نامه خود به حارث هَمْدانى ـ نوشت :

 و احذَرْ كلَّ عَمَلٍ إذا سُئلَ عَنهُ صاحِبُهُ أنكَرَهُ أوِ اعتَذَرَ مِنهُ ، و لا تَجعَلْ عِرضَكَ غَرَضا لِنِبالِ القَولِ .
 از هر كارى كه اگر از كننده آن درباره اش بازخواست شود، انكارش كند و يا پوزش خواهد، بپرهيز و آبروى خود را آماج تيرهاى سخن [مردمان] قرار مده.

( نهج البلاغة : الكتاب ۶۹)

امام على عليه السلام ـ در نامه اى به قثم بن عباس، كارگزار خود در مكّه ـ نوشت :

و إيّاكَ و ما يُعتَذَرُ مِنهُ ، و لا تَكُن عِندَ النَّعماءِ بَطِرا ، و لا عِندَ البَأساءِ فَشِلاً ، و السّلامُ .
 زنهار از انجام كارى كه باعث عذرخواهى تو شود، و هنگام برخوردارى از نعمتها سرمست مشو و در گاه سختى و تنگدستى، سستى به خود راه مده. و السلام.

( نهج البلاغة : الكتاب ۳۳)

امام حسين عليه السلام : 

إيّاكَ و ما تَعتَذِرُ مِنهُ ؛ فإنَّ المُؤمِنَ لا يُسيءُ و لا يَعتَذِرُ ، و المُنافِقَ كُلَّ يَومٍ يُسيءُ و يَعتَذِرُ .
زنهار از كارى كه از آن پوزش بخواهى؛ زيرا مؤمن نه بدى مى كند و نه پوزش مى خواهد و منافق هر روز بدى مى كند و پوزش مى طلبد.

( تحف العقول : ۲۴۸)

امام زين العابدين عليه السلام :

إيّاكَ و ما يُعتَذَرُ مِنهُ .
 از آنچه كه باعث عذرخواهى مى شود، بپرهيز.

( الأمالي للمفيد : ۱۸۴/۶)

مشكاة الأنوار ـ به نقل از مفضل بن عمر ـ : امام صادق عليه السلام فرمود :

لا يَنبَغي لِلمُؤمِنِ أن يُذِلَّ نَفسَهُ ، قُلتُ : بِما يُذِلُّ نَفسَهُ ؟ قالَ : يَدخُلُ فيما يَعتَذِرُ مِنهُ .
شايسته نيست كه مؤمن ، خود را خوار گرداند. عرض كردم: چگونه خود را خوار مى كند؟ فرمود: كارى كند كه از آن عذرخواهى نمايد.

(مشكاة الأنوار : ۱۰۳/۲۳۵  )

تشويق به پذيرفتن عذرِ عذر خواه

امام على عليه السلام :

اِحمِلْ نَفسَكَ مِن أخيكَ عِندَ صَرمِهِ عَلَى الصِّلَةِ ، و عِندَ صُدودِهِ عَلَى اللُّطفِ و المُقارَبَةِ ··· و عِندَ جُرمِهِ عَلَى العُذرِ ؛ حتّى كَأنَّكَ لَهُ عَبدٌ ، و كأنَّهُ ذو نِعمَةٍ عَلَيكَ .
اگر برادرت از تو گسست، تو خود را به او پيوند ده، و اگر از تو دورى كرد با او مهربان باش و به او نزديك شو ··· و اگر گناهى كرد، عذرش را بپذير؛ چندان كه گويى تو غلام او هستى و او مولاى توست.

( نهج البلاغة : الكتاب ۳۱ )

امام على عليه السلام :

اِقبَلْ عُذرَ أخيكَ ، و إن لَم يَكُن لَهُ عُذرٌ فَالتَمِسْ لَهُ عُذرا
عذر برادرت را بپذير و اگر عذرى نداشت برايش عذرى بتراش.

( بحار الأنوار : ۷۴/۱۶۵/۲۹)

امام على عليه السلام ـ در سفارش به محمّد بن حنفيه ـ فرمود :

لا تَصرِمْ أخاكَ عَلَى ارتِيابٍ ، و لا تَقطَعْهُ دونَ استِعتابٍ ، لَعَلَّ لَهُ عُذرا و أنتَ تَلومُ بِهِ ، اِقبَلْ مِن مُتَنَصِّلٍ عُذرا ، صادِقا كانَ أو كاذِبا فتَنالَكَ الشَّفاعَةُ
به صرف شكّ و ترديد، از برادرت مَبُر و بدون آن كه از او بخواهى رضايت تو را به دست آورد، با وى قطع رابطه مكن؛ ممكن است عذرى داشته باشد و تو [بى جهت] او را سرزنش كنى. عذرخواهىِ معذرت خواه را، چه راست بگويد يا دروغ، بپذير تا شفاعت شامل حال تو بشود.

( وسائل الشيعة : ۸/۵۵۳/۲)

امام على عليه السلام : 

اِقبَلْ أعذارَ النّاسِ تَستَمِتعْ بإخائهِم ، وَ القَهُمْ بِالبِشرِ تُمِتْ أضغانَهُم .
عذر خواهى هاى مردم را بپذير تا از برادرى آنان بهره مند شوى، و با روى گشاده ديدارشان كن تا كينه هايشان بميرد.

( غرر الحكم : ۲۴۲۰ )

امام على عليه السلام :

أعقَلُ النّاسِ أعذَرُهُم لِلنّاسِ .
خردمندترين مردم، عذر پذيرترين آنها از مردم است.

( غرر الحكم : ۲۹۸۸ )

امام زين العابدين عليه السلام : 

لا يَعتَذِرُ إلَيكَ أحَدٌ إلاّ قَبِلتَ عُذرَهُ ؛ و إن عَلِمتَ أنَّهُ كاذِبٌ .
هيچ كس از تو عذرخواهى نكند، مگر اين كه عذرش را بپذير، گر چه بدانى كه دروغ مى گويد.

( الدرّة الباهرة : ۲۶  )

سزاى كسى كه عذر نمى پذيرد

امام زين العابدين عليه السلام :

إن شَتَمَكَ رَجُلٌ عَن يَمينِكَ ثُمّ تَحَوَّلَ إلى يَسارِكَ و اعتَذَرَ إلَيكَ فَاقبَلْ عُذرَهُ .
اگر مردى از طرف راستت به تو ناسزا گفت و سپس به طرف چپت آمد و عذر خواست، عذرش را بپذير.

( بحار الأنوار : ۷۸/۱۴۱/۳۴)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أتاهُ أخوهُ مُتَنصِّلاً فَلْيَقبَلْ ذلكَ مِنهُ ، مُحِقّا كانَ أو مُبطِلاً ، فإن لَم يَفعَلْ لَم يَرِدْ عَلَيَّ الحَوضَ .
 هر كس برادرش به عذرخواهى نزد او آيد، بايد عذرش را بپذيرد، خواه عذرش موجّه باشد يا نا موجّه كه اگر نپذيرد كنار حوض [كوثر ]بر من وارد نشود.

( كنز العمّال : ۷۰۲۹ )

 

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَنِ اعتَذَرَ إلَيهِ أخوهُ بِمَعذِرَةٍ فَلَم يَقبَلْها كانَ عَلَيهِ مِنَ الخَطيئَةِ مِثلُ صاحِبِ مَكْسٍ .
هر كس برادرش از او عذرخواهى كند و عذرش را نپذيرد، او را گناهى مانند گناه باجگير باشد.

( كنز العمّال : ۷۰۳۰)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

مَنِ اعتَذَرَ إلَيهِ أخوهُ المُسلِمُ مِن ذَنبٍ قَد أتاهُ فلَم يَقبَلْ مِنهُ لَم يَرِدْ عَلَيَّ الحَوضَ غَدا
هر كس برادر مسلمانش از گناهى كه نسبت به او كرده عذر بخواهد و او عذرش را نپذيرد، فردا[ى قيامت] كنار حوض كوثر بر من وارد نمى شود.

(كنز العمّال : ۷۰۳۱  )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

مَن لَم يَقبَلِ المَعذِرَةَ مِن مُحِقٍّ أو مُبطِلٍ ، لَم يَرِدْ عَلَيَّ الحَوضَ .
هر كه عذرخواهى كسى را، چه عذرش موجّه باشد يا نباشد، نپذيرد، در كنار حوض كوثر بر من وارد نشود.

(كنز العمّال : ۷۰۳۲ )

 

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در سفارش به على عليه السلام ـ فرمود :

مَن لَم يَقبَلِ العُذرَ مِن مُتَنصِّلٍ ، صادِقا كانَ أو كاذِبا ، لَم يَنَلْ شَفاعَتِي .
هر كه پوزش را نپذيرد چه پوزش خواهنده راست بگويد يا دروغ، به شفاعت من دست نيابد.

( بحار الأنوار : ۷۷/۴۷/۳)

امام على عليه السلام : 

أعظَمُ الوِزرِ مَنعُ قَبولِ العُذرِ .
بزرگترين گناه، نپذيرفتن عذر است.

(غرر الحكم : ۳۰۰۴ )

امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعا ـ گفت :

اللّهُمَّ إنّي أعتَذِرُ إلَيكَ مِن مَظَلومٍ ظُلِمَ بِحَضرَتي فلَم أنصُرْهُ ··· و مِن مُسيءٍ اعتَذَر إلَيَّ فلَم أعذِرْهُ .
بار خدايا! از تو عذر مى خواهم اگر در حضور من به كسى ستم شده و من ياريش نكرده باشم ··· و كسى به من بدى كرده و عذر خواسته است و من عذرش را نپذيرفته باشم.

(الصحيفة السجّاديّة : الدعاء ۳۸ )

بدترين عذر

امام صادق عليه السلام :

أنقَصُ النّاسِ عَقلاً مَن ظَلَمَ دُونَهُ ، و لَم يَصفَحْ عَمَّنِ اعتَذَرَ إلَيهِ .
 كم خِردترين مردم كسى است كه به زير دستش ستم كند و كسى را كه از او عذرخواهى مى كند، نبخشد.

(الدرّة الباهرة : ۳۱ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

شَرُّ المَعذِرَةِ حينَ يَحضُرُ المَوتُ .
بدترين پوزش، زمانى است كه مرگ فرا رسد.

( بحار الأنوار : ۷۷/۱۳۳/۴۳)

امام على عليه السلام :

في يَومٍ تَشخَصُ فِيهِ الأبصارُ و تُظلِمُ لَهُ الأقطارُ ··· فلا شَفيعٌ يَشفَعُ ، و لا حَميمٌ يَنفَعُ ، و لا مَعذِرَةٌ تَدفَعُ .
روزى كه در آن ديده ها خيره مى ماند و همه جا تيره و تار مى شود··· نه شفيعى شفاعت مى كند و نه خويشاوندى سود مى رساند و نه عذرى عذاب را دفع مى كند.

(نهج البلاغة : الخطبة ۱۹۵ )

امام على عليه السلام :

إنَّما هَلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم بِطُولِ آمالِـهِم و تَغَيُّبِ آجالِـهِم ، حتّى نَزَل بِهِمُ المَوعودُ الّذي تُرَدُّ عَنهُ المَعذِرَةُ ، و تُرفَعُ عَنهُ التَّوبَةُ ، وَ تحُلُّ مَعَهُ القارِعَةُ و النِّقمَةُ .
پيشينيان شما، در حقيقت، به سبب آرزوهاى دراز و از ياد بردن مرگ به هلاكت در افتادند، تا آن كه مرگ بر آنها فرود آمد؛ مرگى كه عذر پذير نيست و مجال توبه باقى نمى گذارد و مصيبت و كيفر با خود مى آورد.

( نهج البلاغة : الخطبة ۱۴۷)

مواردى كه در آن عذرى از كسى پذيرفته نشود

امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه «به آنان اجازه داده نمى شود تا پوزش خواهند» (المرسلات : ۳۶  )-  فرمود :

 اللّه ُ أجَلُّ و أعدَلُ [ و أعظَمُ ]مِن أن يَكونَ لِعَبدِهِ عُذرٌ لا يَدَعَهُ يَعتَذِرُ بِهِ ، و لكِنَّهُ فَلِجَ فلَم يَكُن لَهُ عُذرٌ .
خداوند بزرگوارتر و دادگرتر و بزرگتر از آن است كه بنده اش عذرى داشته باشد و اجازه ندهد عذرش را بياورد، بلكه كاوش كرد، اما عذرى براى او نيافت.

( الكافي : ۸/۱۷۸/۲۰۰ )

امام على عليه السلام :

عَلَيكُم بِطاعَةِ مَن لا تُعذَرونَ بِجَهالَتِهِ .
 بر شما باد فرمانبرى از كسى كه در نشناختن او عذرتان پذيرفته نيست.

(نهج البلاغة : الحكمة ۱۵۶ )

امام صادق عليه السلام :

ثَلاثَةٌ لا عُذرَ لِأحَدٍ فيها : أداءُ الأمانَةِ إلَى البَرِّ و الفاجِرِ ، و الوَفاءُ بِالعَهدِ لِلبَرِّ و الفاجِرِ، و بِرُّ الوالِدَينِ بَرَّينِ كانا أو فاجِرَينِ .
سه چيز است كه هيچ كس درباره آنها عذرش پذيرفته نيست: برگرداندن امانت به صاحبش نيك باشد يا بد وفاى به عهد با نيك و بد، و نيكى كردن به پدر و مادر، خوب باشند يا بد.

( الخصال : ۱۲۳/۱۱۸)

اعتراف كردن، نوعى پوزش خواهى است

امام صادق عليه السلام :

ثَلاثَةٌ لا يُعذَرُ المَرءُ فيها: مُشاوَرَةُ ناصِحٍ ، و مُداراةُ حاسِدٍ ، و التَّحَبُّبُ إلَى النّاسِ .
 سه چيز است كه انسان درباره آنها معذور نيست: مشورت كردن با خيرخواه، و مدارا كردن با حسود، و دوستى ورزيدن با مردم.

( بحار الأنوار : ۷۸/۲۳۲/۲۸)

امام على عليه السلام :

 الإقرارُ اعتِذارٌ ، الإنكارُ إصرارٌ
 اعتراف [به گناه] نوعى پوزش خواهى است؛ انكار (عدم اعتراف به گناه) پاى فشردن [بر آن ]است.

( غرر الحكم: ۱۷۹و۱۸۰)

عذر خواهيهاى نابجا

امام على عليه السلام :

رُبَّ جُرمٍ أغنى عَنِ الاعتِذارِ عَنهُ الإقرارُ بهِ .
 بسا جرمى كه اعتراف به آن از عذرخواهى بى نياز مى كند.

( غرر الحكم : ۵۳۴۴)

امام على عليه السلام :

لا تَعتَذِرْ مِن أمرٍ أطَعتَ اللّه َ سُبحانَهُ فيهِ ، فكَفى بِذلِكَ مَنقَبَةً .
 از كارى كه با آن خداوند سبحان را فرمان برده اى عذرخواهى مكن؛ زيرا آن كار براى تو افتخارى بزرگ است.

( غرر الحكم : ۱۰۳۴۰)

امام على عليه السلام :

لا تَعتَـذِرْ إلى مَن يُحِـبُّ أن لا يَجِـدَ لَكَ عُـذرا .
 از كسى كه دوست دارد براى تو عذرى نيابد، عذرخواهى مكن.

( غرر الحكم : ۱۰۲۶۹)

گوناگون

امام على عليه السلام :

مَنِ اعتَذَرَ مِن غَيرِ ذَنبٍ فقَد أوجَبَ عَلى نَفسِهِ الذَّنبَ .
هر كس بدون ارتكاب گناهى عذرخواهى كند، خود را گنهكار قلمداد كرده است.

( غرر الحكم : ۸۸۹۴ )

امام على عليه السلام : 

قَطَعَ العِلمُ عُذرَ المُتَعَلِّلِينَ .
علم، راه عذر را بر بهانه جويان مى بندد.

( نهج البلاغة : الحكمة ۲۸۴)

امام على عليه السلام :

إذا قَلَّتِ المَقدِرَةُ كَثُرَ التَّعَلُّلُ بِالمَعاذيرِ
 هرگاه توانايى، كاستى گيرد، تمسّك به عذر و بهانه ها فزونى يابد.

( غرر الحكم : ۴۰۳۸)

امام على عليه السلام :

المَعذِرَةُ بُرهانُ العَقلِ .
 پوزش [از خطا]، دليل خردمندى است.

( غرر الحكم : ۴۹۷)

امام على عليه السلام :

إعادَةُ الاعتِذارِ تَذكيرٌ بِالذَّنبِ .
 پوزش خواهىِ دوباره، يادآورى كردن گناه است.

(غرر الحكم : ۱۴۲۸ )

امام على عليه السلام :

 كانَ لي فيما مَضى أخٌ في اللّه ِ ··· كانَ لا يَلومُ أحَدا عَلى ما يَجِدُ العُذرَ في مِثلِه حتّى يَسمَعَ اعتِذارَهُ .
در گذشته برادرى دينى داشتم ··· او هيچ كس را، بر كارى كه مى شد در آن عذر آورد، سرزنش نمى كرد و صبر مى كرد تا عذر او را بشنود.

( نهج البلاغة : الحكمة ۲۸۹)

امام حسن عليه السلام :

 قَطَعَ العِلمُ عُذرَ المُتَعَلِّمِينَ .
 علم، راه عذر را بر جويندگان دانش بسته است.

( بحار الأنوار : ۷۸/۱۰۹/۱۹ )

امام حسن عليه السلام :

لا تُعاجِلِ الذَّنبَ بِالعُقوبَةِ ، و اجعَل بَينَهُما لِلاعتِذارِ طَريقا .
 گناه را زود كيفر مده، بلكه ميان گناه و كيفر، راهى براى عذرخواهى باقى بگذار.

( بحار الأنوار : ۷۸/۱۱۵/۱۱)

میزان الحکمه،جلد هفتم.