نهضت بزرگ علمى امام باقر علیه السلام

پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله، ظاهرا قرآن، به عنوان منبع اصلى شناخت مسايل عقيدتى و عبادى و سياسى، در جامعه اسلامى باقى ماند، اما از آن جا كه اين منبع ژرف نياز به مفسرانى آشنا با پيام وحی داشت و دست هاى سياست، اين مفسران واقعى اهل بيت عليهم السلام را در جامعه منزوى ساخته بود، با گذشت زمان، نيازهاى اعتقادى و پرسش هاى عبادى و مسايل مستحدث يكى پس از ديگرى رخ نمود و كسانى كه در جامعه به عنوان عالم و محدث شناخته مى شدند، ناگزير بايد جوابى را براى هر پرسش و مسأله تدارك مى ديدند!

عدم احاطه كامل آنان بر مجموعه معارف قرآنى از يك سو، و عدم آشنايى آنان با فرهنگ ويژه وحى از سوى ديگر، سبب گرديد تا با قياس و توجيه گرى و استحسان و تكيه بر آراى شخصى و گاه احاديث بى ريشه و اقوال بى اساس، عقيده اى را ابراز كرده و يا فتوايى دهند. بنابراين، يكى از راه هاى اساسى مبارزه با اين مشكل، بازگرداندن مردم به قرآن و هشدار دادن آنان نسبت به آراى ساختگى و غير مستند به وحى بود.

امام باقر علیه السلام در اين راستا مى فرمود: هرگاه من حديث و سخنى براى شما گفتم، ريشه و مستند قرآنى آن را از من جويا شويد. سپس آن حضرت در برخى سخنانش فرمود: پيامبر صلی الله علیه و آله از قيل و قال (بگو مگو و مشاجره) و هدر دادن و تباه ساختن اموال و پرس و جوى زياد، نهى كرده است.

به آن حضرت گفته شد: اين مطالب در كجاى قرآن آمده است؟ امام باقر علیه السلام فرمود: در قرآن آمده است:

امام باقر علیه السلام با اين شيوه، در صدد بود تا روحيه قرآن گرايى را در ميان اهل دانش و جامعه اسلامى تقويت نمايد، و از اين طريق انحراف بينش هاى سطحى و عالم نمايان خود محور را به مردم يادآور شود، چه، در برخى مباحثه ها، با صراحتى فزونتر به اين نكته پرداخته است: حسن بصرى نزد امام باقر علیه السلام آمد و گفت: آمده ام تا مطالبى درباره قرآن از شما بپرسم.

امام فرمود: آيا تو فقيه اهل بصره نيستى؟ پاسخ داد: اين چنين گفته مى شود. امام فرمود: آيا در بصره شخصى هست كه تو مسايل و احكام را از او دريافت كنى؟ پاسخ داد: خير. امام فرمود: بنابراين، همه مردم بصره، مسايل دينشان را از تو مى گيرند؟ گفت: آرى.

امام باقر علیه السلام فرمود: سبحان الله! مسؤوليت بزرگى را به گردن گرفته اى. از جانب تو سخنى برايم نقل كرده اند كه نمى دانم واقعا تو آن را گفته اى يا بر تو دروغ بسته اند. حسن بصرى گفت: آن سخن چيست؟ امام فرمود: مردم گمان كرده اند كه تو معتقدى خداوند امور بندگان را به خود آنان تفويض كرده است! حسن بصرى سكوت اختيار كرده و هيچ نمى گفت!

امام باقر علیه السلام براى اين كه وى را به ريشه اشتباهش متوجه سازد و بنماياند كه عامل اصلى كج فهمى او، ناتوانى در فهم معارف قرآن است، برايش نمونه اى روشن آورد و گفت: اگر خداوند در قرآنش به كسى ايمنى داده باشد، آيا براستى پس از اين ايمنى تضمين شده از سوى خدا، بر او ترسى هست؟ حسن بصرى گفت: خير، ترسى بر او نخواهد بود.

امام باقر علیه السلام فرمود: اكنون آيه اى را برايت مى خوانم و سخنى با تو دارم، من گمان نمى كنم كه آن آيه را به گونه صحيح تفسير كرده باشى، و اگر غلط تفسير كرده اى، هم خودت را هلاك كرده اى و هم پيروانت را.

آن آيه اين است: «وجعلنا بينهم و بين القرى التى باركنا فيها قرى ظاهرة و قدرنا فيها السير سيروا فيها ليالى و اياما آمنين».-[۵]؛ شنيده ام كه گفته اى مراد از سرزمين مبارك و امن، سرزمين مکه است؟ آيا كسانى كه براى حج به مكه سفر مى كنند مورد هجوم راهزنان قرار نمى گيرند و در مسير آن هيچ ترسى ندارند و اموالشان را از دست نمى دهند؟ حسن بصرى گفت: چرا. امام فرمود: پس چگونه ايمن هستند و امنيت دارند؟! اين آيه مثالى است كه خداوند درباره ما اهل بيت رسالت، بيان داشته است. ما سرزمين مباركيم و سرزمين هاى آشكار (قرى ظاهرة) نمايندگان و فقهاى پيرو ما هستند كه ميان ما و شيعيانمان قرار دارند و مطالب ما را به آنان مى رساندند.

قدرنا فيها السير مثالى است از حركت و كاوش علمى.

سيروا فيها ليالى و اياما مثالى است از تهييج مردم براى كسب هماره دانش در زمينه حلال و حرام و واجبات و احكام از اهل بيت علیه السلام.

هرگاه مردم از اين طريق معارف دين را دريافت كنند، ايمن از شك و گمراهى اند... اى حسن بصرى! اگر به تو بگويم جاهل اهل بصره اى! سخنى به گزاف نگفته ام، از اعتقاد به تفويض، اجتناب كن، زيرا خداوند به دليل ضعف و سستى، تمام كار خلق را به ايشان واننهاده و از سوى ديگر ايشان را بنا روا بر گناهان مجبور نساخته است.-[۶]

اى حسن بصرى! اگر به تو بگويم جاهل اهل بصره اى! سخنى به گزاف نگفته ام، از اعتقاد به تفويض، اجتناب كن، زيرا خداوند به دليل ضعف و سستى، تمام كار خلق را به ايشان واننهاده و از سوى ديگر ايشان را بنا روا بر گناهان مجبور نساخته است.

مناظره امام باقر علیه السلام با قتادة بن دعامة:

نظير چنين مباحثه اى از امام باقر علیه السلام با قتادة بن دعامة نيز نقل شده است: قتادة بن دعامة از محدثان و مفسران مشهور اهل سنت است و از فقهاى بصره به شمار مى آيد. امام به او فرمود: آيا تو فقيه اهل بصره اى؟ قتاده گفت: چنين گمان مى كنند. امام باقر علیه السلام فرمود: آيا قرآن را بر اساس شناخت و علم تفسير مى كنى يا از روى ناآگاهى؟ قتادة گفت: بر اساس علم و مبانى علمى، قرآن را تفسير مى كنم. امام فرمود: اگر به راستى بر اساس علم تفسير مى كنى، از تو سؤال مى كنم كه مراد از آيه قدرنا فيها السير سيروا فيها ليالى و اياما آمنين چيست؟ قتادة نظريه اى همانند سخنان حسن بصرى ابراز داشت، و امام همان پاسخ را به او يادآور شد.-[۷]

بدعت در نظام عقيدتى و دستورى دين، يكى از نمود هاى بارز انحراف از مسير وحى مى باشد، كه عوامل و انگيزه هاى مختلفى در پيدايش و شكل گيرى آن مؤثر است، از آن جمله:

كسانى كه در باطن و اعماق ضمير خويش با پيام وحى بيگانه اند، و با شريعت تضاد دارند، زمانى كه قادر به مبارزه صريح و علنى با آن نباشند، مى كوشند تا با نفوذ دادن ايده هاى غير دينى و برنامه هاى غير الهى در مجموعه باورها و دستورهاى مكتبى، به گونه اى خزنده، ماهيت و خاصيت اصلى دين را تضعيف كرده، آن را به انحراف بكشانند.

اين حركت، حركتى منافقانه است كه نسبت به اديان قبل از اسلام نيز از سوى عناصر مغرض و ناسالم اعمال مى شده است، تا راه ايمان را بر رهروان دين مخدوش سازند. خداوند در افشاى چهره اين گروه و نيز تهديد آنان فرموده است: «فويل للذين يكتبون الكتاب بايديهم ثم يقولون هذا من عندالله ليشتروا به ثمنا قليلا فويل لهم مما كتبت ايديهم و ويل لهم مما يكسبون».-[۸]

واى بر آنان كه با دست خويش مطالبى را نوشته و به دروغ مى گويند: اين از نزد خداست. هدفشان از اين كار دستيابى به پولى اندك است. واى بر آنان از آن چه نوشتند و واى بر آنان از آن چه به دست آوردند!

پيرايه ها و باورهاى خرافى كه گاه در محيط هاى مذهبى رخ مى نمايد و به عنوان دين و باور دينى تلقى مى شود، معمولا ناشى از بى اطلاعى توده ها از مبانى اصيل مكتبى است. زمانى كه ناآگاهان در مصدر قانونگذارى و يا اجرا قرار گيرند، چون از يك سو ناگزيرند كارها را سامان داده، پاسخى براى حل مشكلات و رخدادها بيابند، و از سوى ديگر آشنايى عميق با روح دين ندارند، با صلاح ديد و تشخيص بشرى خويش يا بر اساس منافع مورد نظر خود، به وضع قوانين و ترويج انديشه هاى غير دينى پرداخته، آن ها را به نام دين قلمداد مى كنند.

اين گونه بدعت ها به هر دو انگيزه، پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله در اسلام رخ نمود، و يكى از رسالت هاى عمده اهل بيت علیه السلام پيراستن پيرايه ها از دامان معرفت اسلامى و مبارزه با بدعت هايى بود كه با انگيزه هاى مختلف صورت مى گرفت.يكى از رسالت هاى عمده اهل بيت علیه السلام پيراستن پيرايه ها از دامان معرفت اسلامى و مبارزه با بدعت هايى بود كه با انگيزه هاى مختلف صورت مى گرفت. 

امام على علیه السلام به وجود اين بدعت ها هشدار مى داد و مردم را از پيروى آن ها نهى مى كرد و مى فرمود: «ما احدثت بدعة الا ترك بها سنة، فاتقوا البدع و الزموا المهيع».-[۹] هيچ بدعتى گذاشته نشده، مگر آن كه به وسيله آن سنت و روشى از پيامبر صلی الله علیه و آله به فراموشى گراييده است، از بدعت ها بپرهيزيد و به راه روشن و نداى رساى ارزش هاى اصيل دين پايبند باشيد.

امام باقر علیه السلام در ارائه اين مسؤوليت الهى به تبيين مبانى اصيل و سنت هاى محمدى صلی الله علیه و آله پرداخته، نفى و طرد بدعت ها را در محدوده رسالت علمى و عملى خود قرار داده بود. براى دور داشتن مردم و عالمان و قضات از بدعت در دين، گاه خود به استدلال مى پرداخت و زمانى به روايات معصومان قبل از خود استشهاد مى كرد و اين خطبه را از على بن ابى طالب علیه السلام يادآور مى شد: «ايها الناس إنما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع، و احكام تبتدع، يخالف فيها كتاب الله، يقلد فيها رجال رجالا...».-[۱۰] هان اى مردم، سرآغاز شكل گيرى فتنه ها و انحراف ها، هواها و هوس هايى است كه مورد پيروى قرار مى گيرد و احكامى است كه در شريعت بدعت گذارده مى شود. در اين هوا پرستي ها و بدعت گذاري ها، با كتاب خدا مخالفت مى شود و مردم (به جاى تبعيت از وحی) از يكديگر پيروى مى كنند!

رمز بقاى دين در واقع بينى و سازگارى آن با نيازها و شرايط گوناگونى است كه در طول زندگى نسل ها، يكى پس از ديگرى رخ مى نمايد. شريعت و مكتب، آن گاه مى تواند در بستر تاريخ تداوم يابد، كه قادر به حل معضلات اجتماعى و پاسخ گو به پرسش هاى عقيدتى و عملى مردم باشد. مبانى عقيدتى، همواره ثابت و غير متغيرند و نيازمند دقت و تلاش براى فهم هر چه عميق تر آن، اما برنامه هاى عملى و قوانين دستورى دين، با اين كه متكى بر ملاك هاى واقعى است، ولى از آن جا كه موضوعات خارجى و مسايل مستحدث در زندگى جوامع، همواره متحول و متغير است.

شناخت حكم هر حادثه نيازمند اجتهاد و استنباط مى باشد. استنباط احكام و نسبت دادن آن ها به خدا و شريعت، كارى است سنگين و خطر آفرين، زيرا همان گونه كه حيات دين در صحنه زندگى انسان ها، مبتنى بر اجتهاد مى باشد، از سوى ديگر، اجتهاد نادرست و نسبت دادن احكام منحط و غير واقعى به شريعت، خود مايه زوال و نابودى دين خواهد بود.

نقش اجتهاد و مجتهدان در جامعه دينى، همانند نقش طبابت و پزشكان در جامعه بشرى است. اگر طبيبان راه درستى را در مداواى بيماري ها در پيش گيرند، عمل آنان شفابخش و سازنده است، ولى اگر راه نادرست و داروهاى نامناسبى را تجويز نمايند، نه تنها بيماران بهبود نيافته كه چه بسا بيمارى آنان شدت مى يابد. فقيهان و مجتهدان نيز در صدد پاسخگويى به مسايل جديد و مورد ابتلاى جامعه خويشند، و چنانچه در اين كار از ملاك ها و شيوه هاى غلط پيروى كنند، چهره دين را مخدوش و نظام عملى آن را معيوب ساخته اند. پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله، يكى از نيازهاى مبرم جامعه اسلامى، اجتهاد و شناخت احكام بر اساس قرآن و سنت رسول الله صلی الله علیه و آله بود.

ما در مطالب قبل يادآور شديم كه پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله با پيش بينى اين امر و معرفى على علیه السلام به عنوان مبين احكام و مفسر قرآن، در جهت رفع نيازهاى آينده جهان اسلام، گام اساسى را برداشت، ولى آنان كه على علیه السلام را نخست از ميدان سياست و به دنبال آن از مرجعيت دينى و فكرى منزوى ساختند، در ميدان عمل با بن بست ها مواجه شده و دست به كار اجتهاد شدند، اما اجتهادى كه با روح دين سازگار نبود و شرايط لازم را دربرنداشت.

بكارگيرى قياس و استحسان و فهم شخصى در استنباط احكام، از جمله مشكلاتى بود كه در امر اجتهاد رخ نمود، و ائمه معصومين علیه السلام را به عنوان عالمان واقعى دين و وارثان علم پيامبر صلی الله علیه و آله، واداشت تا جامعه علمى را به ره يافتن انحراف در فهم احكام هشدار دهند.

بر اين اساس، يكى از محورهاى عمده تعليمات ائمه اطهار علیهم السلام، بويژه امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام، زدايش قياس و استحسان از محيط فقاهت و اجتهاد بود.

امام باقر علیه السلام در اين زمينه مى فرمود: «إن السنة لا تقاس، و كيف تقاس السنة و الحائض تقضى الصيام و لا تقضى الصلوة».-[۱۸] سنت و احكام شرعى از طريق قياس قابل شناخت نيست، چگونه مى توان قياس را ملاك قرار داد، با اين كه زن حايض پس از دوران حيض مى بايست روزه را قضا كند، ولى قضاى نماز بر او واجب نيست.

در سخنى ديگر به زراره سفارش فرموده است: «يا زرارة اياك و اصحاب القياس فى الدين، فانهم تركوا علم ما وكلوا به و تكلفوا ما قد كفوه، يتأولون الأخبار و يكذبون على الله عز و جل...».-[۱۹] اى زراره! از كسانى كه در كار دين به قياس پرداخته اند، دورى گزين، زيرا آنان از قلمرو تكليف خود تجاوز كرده اند، آن چه را مى بايست فراگيرند، كنار نهاده و به چيزى پرداخته اند كه به آن ها وانهاده نشده است، روايات را به ذوق خود تجزيه و تحليل كرده و تأويل مى كنند و بر خدا دروغ مى بندند.

تعليم فقه و شيوه صحيح اجتهاد:

 

1.  سوره نساء/ 114.
2.  نساء/ 5.
3.  سوره مائده/ 101.
4.  اختصاص مفيد 322.
5.  سبأ/ 18.
6.  الاحتجاج/ 327.
7.  بحار 46/ 349.
8.  سوره بقره/ 79.
9.  نهج البلاغه، خطبه 145.
10.  بحار 2/ 315.
11.  بحار 2/ 310.
12.  همان 2/ 298.
13.  محاسن 209، بحار 72/ 222.
14.  كنزالعمال 16/519، حديث 45715.
15.  همان 16/522، حديث 45728.
16.  اين بيان به معناى پذيرش رأى عمر از سوى على علیه السلام نيست، بلكه دقيقا ذيل روايت مى رساند كه على علیه السلام فرمان عمر را باعث فساد جامعه و جواز متعه را مايه مصونيت جامعه از ابتلا به فحشا مى دانسته است، ولى آن حضرت چون قدرت اجرايى براى لغو فرمان عمر نداشته، مطلب را با اين بيان ياد كرده است، و ظاهرا اين سخن در دوران حكومت عثمان صادر شده است.
17.  كشف الغمة 2/362، بحار 46/356، اعيان الشيعة 1/ 653.
18.  المحاسن، باب المقائيس و الرأى 214، بحار 2/ 308.
19.  بحار 2/ 309.

منابع: احمد ترابى، زندگى سياسى امام باقر علیه السلام، صفحه 94 (با تلخیص).