خشم از نظر احادیث

خشم، كليد هر بدى است

الترغيب و الترهيب :

لا تَغضَبْ ، قالَ : فَفَكَّرتُ حِينَ قالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله ما قالَ ، فإذا الغَضَبُ يَجمَعُ الشَّرَّ كُلَّهُ .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در پاسخ به مردى كه از آن حضرت اندرزى خواست فرمود : خشمگين مشو. آن مرد مى گويد : من در سخن پيامبر خدا صلى الله عليه و آله انديشه كردم. ديدم كه خشم فراهم آورنده همه بديهاست.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

الغَضَبُ يُفسِدُ الإيمانَ كما يُفسِدُ الخَلُّ العَسَلَ .
 خشم، ايمان را تباه مى كند همان گونه كه سركه عسل را.

امام على عليه السلام :

الغَضَبُ يُثِيرُ كَوامِنَ الحِقدِ .
خشم، كينه هاى نهفته را بر مى انگيزد.

امام على عليه السلام : 

الغَضَبُ شَرٌّ إن أطَعتَهُ دَمَّرَ .
خشم، شرّ است، اگر از آن فرمان برى ويران مى كند.

امام على عليه السلام : 

الغَضَبُ مَركَبُ الطَّيشِ
خشم، مَركب سبكسرى است.

امام على عليه السلام :

بِكَثرَةِ الغَضَبِ يكونُ الطَّيشُ .
از خشمِ بسيار است كه سبكسرى سر مى زند.

امام على عليه السلام :

الغَضَبُ يُردِي صاحِبَهُ و يُبدِي مَعايِبَهُ .
خشم، صاحب خود را نابود مى كند و عيبهايش را آشكار مى سازد.

امام على عليه السلام :

مَن أطلَقَ غَضَبَهُ تَعَجَّلَ حَتفَهُ .
 هر كه عنان خشم خود را رها كند، مرگش شتاب گيرد.

امام على عليه السلام :

بِئسَ القَرِينُ الغَضَبُ : يُبدِي المَعائبَ ، و يُدنِي الشَّرَّ ، و يُباعِدُ الخَيرَ .
چه بد همنشينى است خشم : عيبها را بر ملا مى كند، بدى را نزديك مى آورد و خوبى را دور مى گرداند.

امام على عليه السلام :

 إنّكم إن أطَعتُم سَورَةَ الغَضَبِ أورَدَتكُم نِهايَةَ العَطَبِ .
اگر از تندى خشم فرمان بريد، شما را به نقطه پايان هلاكت برد.

امام على عليه السلام :

احتَرِسُوا مِن سَورَةِ الغَضَبِ ، و أعِدُّوا لَهُ ما تُجاهِدُونَهُ بهِ مِن الكَظمِ و الحِلمِ
 از تندى خشم، خود را نگه داريد و با آنچه از فرو خوردن خشم و بردبارى در قبالش آماده ساخته ايد، با آن به جهاد برخيزيد .

امام على عليه السلام : 

لا نَسَبَ أوضَعُ مِن الغَضَبِ
هيچ اصل و نسبى پست تر از خشم نيست.

امام على عليه السلام :

عُقوبَةُ الغَضُوبِ و الحَقُودِ و الحَسُودِ تَبدَأُ بأنفُسِهِم ! .
كيفر افراد عصبانى و كينه توز و حسود، نخست به خودشان مى رسد.

امام على عليه السلام :

مِن طَبائعِ الجُهّالِ التَّسَرُّعُ إلَى الغَضَبِ في كُلِّ حالٍ .
 از خوى مردمان نادان اين است كه در هر حالى زود خشم مى گيرند.

امام على عليه السلام :

لا يَقُومُ عِزُّ الغَضَبِ بِذُلِّ الاعتِذارِ .
 عزّتِ خشم، با خوارى پوزش خواهى قابل سنجش نيست.

امام صادق عليه السلام :

الغَضَبُ مِفتاحُ كُلِّ شَرٍّ .
 خشم، كليد هر بدى است.

امام صادق عليه السلام ـ به عبد الاعلى وقتى به ايشان عرض كرد :

 إنَّ رسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله أتاهُ رجُلٌ فَقالَ لَهُ : يا رسولَ اللّه ِ ، عَلِّمْني عِظَةً أتَّعِظُ بِها ، فقالَ لَهُ : انطَلِقْ و لا تَغضَبْ ، ثُمّ أعادَ إلَيهِ فقالَ لَهُ : اِنطَلِقْ و لا تَغضَبْ ـ ثلاثَ مَرَّاتٍ ـ .
 مرا اندرزى بياموزيد كه آن را به كار بندم ـ فرمود : مردى خدمت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد : اى پيامبر خدا! مرا اندرزى بياموزيد كه آن را به كار بندم. حضرت به او فرمود : برو و خشمگين مشو. مرد سخن خود را تكرار كرد، پيامبر باز فرمود : برو و خشمگين مشو. اين پرسش و پاسخ سه بار تكرار شد.

امام صادق عليه السلام : 

الغَضَبُ مَمحَقَةٌ لِقَلبِ الحَكيمِ .
خشم، نابود كننده دل شخص حكيم است.

خشم، اخگرى است از شيطان

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

الغَضَبُ جَمرَةٌ مِن الشيطانِ .
خشم، اخگرى است از شيطان.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 ألا و إنَّ الغَضَبَ جَمرَةٌ في قَلبِ ابنِ آدمَ ، أ ما رَأيتُم إلى حُمرَةِ عَينَيهِ و انتِفاخِ أوداجِهِ ؟! فَمَن أحَسَّ بِشيءٍ مِن ذلكَ فَلْيَلصَقْ بالأرضِ .
 بدانيد كه خشم اخگرى است در دل فرزند آدم. مگر نمى بينيد كه چشمانش سرخ مى شود و رگهاى گردنش باد مى كند. هر كس احساس كرد كه به خشم در آمده است، بايد به زمين بچسبد (بنشيند).

امام على عليه السلام :

الغَضَبُ نارُ القُلوبِ .
خشم، آتش دلهاست.

امام على عليه السلام :

الغَضَبُ نارٌ مُوقَدَةٌ ، مَن كَظَمَهُ أطفَأها ، و مَن أطلَقَهُ كانَ أوَّلَ مُحتَرِقٍ بها .
خشم، آتشى فروزان است. هر كس خشم خود را فرو خورد، اين آتش را خاموش كرده است و هر كس جلو آن را رها كند، پيش از هر كس، خودش در آن آتش مى سوزد.

امام على عليه السلام ـ در سفارش به عبد اللّه بن عبّاس هنگامى كه او را در بصره جانشين خود نمود ـ فرمود :

 و إيّاكَ و الغَضَبَ ؛ فإنّهُ طَيرَةٌ مِن الشيطانِ .
از خشم بپرهيز كه آن سبك مغزى است و از سوى شيطان.

امام على عليه السلام ـ در نامه خود به حارث همدانى ـ نوشت : 

و احذَرِ الغَضَبَ ؛ فإنّهُ جُندٌ عَظيمٌ مِن جُنودِ إبليسَ .
از خشم بپرهيز كه آن لشكرى بزرگ از سپاه شيطان است.

امام باقر عليه السلام :

ص إنَّ هذا الغَضَبَ جَمرَةٌ مِن الشيطانِ تَتَوَقَّدُ في قَلبِ ابنِ آدمَ ، و إنّ أحَدَكُم إذا غَضِبَ احمَرَّت عَيناهُ ، و انتَفَخَت أوداجُهُ ، و دَخَلَ الشيطانُ فيهِ .
 براستى كه اين خشم، اخگرى از شيطان است كه در دل فرزند آدم برافروخته مى شود. هرگاه فردى از شما عصبانى مى شود، چشمانش سرخ مى گردد و رگهاى گردنش باد مى كند و شيطان به درون او راه مى يابد.

خشم، نوعى ديوانگى است

امام على عليه السلام :

الحِدَّةُ ضَربٌ مِن الجُنونِ لأنَّ صاحِبَها يَندَمُ ، فإن لَم يَندَمْ فَجُنُونُهُ مُستَحكِمٌ .
 خشم و تندى، نوعى از ديوانگى است؛ زيرا صاحب آن پشيمان مى شود و اگر پشيمان نشود، ديوانگيش قطعى است.

امام على عليه السلام : 

إيّاك و الغَضَبَ ، فَأوَّلُهُ جُنونٌ و آخِرُهُ نَدَمٌ .
زنهار از خشم؛ زيرا آغاز آن ديوانگى و انجامش پشيمانى است.

امام على عليه السلام :

الغَضَبُ يُفسِدُ الألبابَ ، و يُبعِدُ مِن الصَّوابِ .
خشم، خردها را تباه مى گرداند و از جاده صواب دور مى سازد.

امام على عليه السلام : 

أقدَرُ الناسِ علَى الصَّوابِ مَن لَم يَغضَبْ .
تواناترين مردم در تشخيصِ درست، كسى است كه خشمگين نشود.

امام على عليه السلام :

شِدَّةُ الغَضَبِ تُغَيِّرُ المَنطِقَ ، و تَقطَعُ مادَّةَ الحُجَّةِ ، و تُفَرِّقُ الفَهمَ .
 شدّت خشم، نحوه سخن گفتن را تغيير مى دهد و ريشه برهان و دليل را قطع مى كند و فهم را از هم مى گسلد.

امام صادق عليه السلام :

مَن لَم يَملِكْ غَضَبَهُ لَم يَملِكْ عَقلَهُ .
هر كه مالك خشم خويش نباشد، مالك خِرد خويش نخواهد بود.

تشويق به تسلّط بر خشم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

أ لا اُخبِرُكُم بِأشَدِّكُم ؟ مَن مَلَكَ نفسَهُ عِندَ الغَضَبِ .
آيا شما را از قوى ترينتان خبر ندهم؟ كسى كه در هنگام خشم، خويشتندار است.

امام على عليه السلام : 

أفضَلُ المِلكِ مِلكُ الغَضَبِ .
بهترين مالكيّت، مالك خشم بودن است.

امام على عليه السلام : 

أحضَرُ الناسِ جَوابا مَن لَم يَغضَبْ .
حاضر جوابترين مردم كسى است كه خشمگين نشود.

امام على عليه السلام :

أشرَفُ المُروءَةِ مِلكُ الغَضَبِ و إماتَةُ الشَّهوَةِ .
 بالاترين انسانيّت، تسلّط داشتن بر خشم است و ميراندن خواهش نفْس.

امام على عليه السلام : 

أعظَمُ الناسِ سُلطانا على نفسِهِ مَن قَمَعَ غَضَبَهُ و أماتَ شَهوَتَهُ .
بزرگترين فرمانروا بر نفْس، كسى است كه خشم خويش را درهم كوبد و خواهش نفْس خود را بميراند.

امام على عليه السلام :

رَأسُ الفَضائلِ مِلكُ الغَضَبِ و إماتَةُ الشَّهوَةِ .
تسلّط داشتن بر خشم و ميراندن خواهش نفْس، سرآمد فضايل است.

امام على عليه السلام :

ضَبطُ النَّفسِ عِندَ حادِثِ الغَضَبِ يُؤمِنُ مَواقِعَ العَطَبِ .
خويشتندارى به هنگام بروز خشم، از افتادن در ورطه هاى هلاكت مصون مى دارد.

امام على عليه السلام : 

ظَفِرَ بالشيطانِ مَن غَلَبَ غَضَبَهُ ، ظَفِرَ الشيطانُ بِمَن مَلَكَهُ غَضَبُهُ .
هر كه بر خشم خويش چيره شود، بر شيطان پيروز شود و هر كه مقهور خشم خويش شود، شيطان بر او پيروز گردد.

امام على عليه السلام :

أعدَى عَدُوٍّ لِلمَرءِ غَضَبُهُ و شَهوَتُهُ ، فَمَن مَلَكَهُما عَلَت درجَتُهُ ، و بَلَغَ غايَتَهُ .
 دشمن ترين دشمن آدمى، خشم و شهوت اوست. پس هر كه بر اين دو مسلّط شود، درجه اش بالا رود و به هدفش برسد.

امام على عليه السلام :

الغَضَبُ عَدُوٌّ فلا تُمَلِّكْهُ نفسَكَ .
خشم، دشمن توست. پس، او را برخود مسلّط مگردان.

امام على عليه السلام : 

مَن غَلَبَ علَيهِ غَضَبُهُ و شَهوَتُهُ فهُو في حَيِّزِ البَهائمِ .
هر كه خشم و شهوتش بر او چيره شوند، در جايگاه ستوران است.

امام على عليه السلام ـ در فرمان استاندارى به مالك اشتر ـ نوشت :

اِملِكْ حَمِيَّةَ أنفِكَ، و سَورَةَ حَدِّكَ، و سَطوَةَ يَدِكَ، و غَربَ لسانِكَ، و احتَرِسْ مِن كُلِّ ذلكَ بكَفِّ البادِرَةِ ، و تَأخِيرِ السَّطوَةِ، [و ارفَعْ بَصَرَكَ إلَى السماءِ عندَ ما يَحضُرُكَ مِنهُ] .حديث حتّى يَسكُنَ غَضَبُكَ فَتَملِكَ الاختِيارَ، و لَن تُحكِمَ ذلكَ مِن نفسِكَ حتَّى تُكثِرَ هُمُومَكَ بِذِكرِ المَعادِ إلى رَبِّكَ .
 بادِ دماغ و تندىِ خشم و ضربِ دست و تيزىِ زبانت را مهار كن و با نگهداشتن زبانت به گاه خشم و درنگ كردن در حمله و نشان دادن ضرب دست، خود را از همه اين صفات زشت نگه دار (و هرگاه اين حالات به تو دست داد، نگاهت را به آسمان بردار) تا خشمت آرام گيرد و عنان اختيارت را در دست گيرى و تو هرگز بر خود چنين تسلّطى پيدا نكنى، مگر آن گاه كه فكر و ذكر خود را پيوسته متوجّه معاد و بازگشت به سوى پروردگارت گردانى.

امام صادق عليه السلام :

مَن لَم يَملِكْ غَضَبَهُ لَم يَملِكْ عَقلَهُ .
 كسى كه اختياردار خشم خود نباشد، اختياردار خِرد خود نيست.

قوى ترين مردم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

ليسَ الشَّديدُ بالصُّرَعَةِ ، إنّما الشَّديدُ الذي يَملِكُ نفسَهُ عندَ الغَضَبِ .
 پهلوانى، به زمين زدن حريف نيست. بلكه پهلوان كسى است كه در هنگام خشم خويشتندار باشد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

الصُّرَعَةُ كُلُّ الصُّرَعَةِ ، الصُّرَعَةُ كلُّ الصُّرَعةِ ، الصُّرَعةُ كلُّ الصُّرَعةِ : الرَّجُلُ الذي يَغضَبُ فَيَشتَدُّ غَضَبُهُ ، و يَحمَرُّ وَجهُهُ ، و يَقشَعِرُّ جِلدُهُ ، فَيَصرَعُ غَضَبَهُ .
پهلوان تمام عيار، پهلوان تمام عيار، پهلوان تمام عيار، كسى است كه به خشم آيد و خشمش بالا گيرد و چهره اش سرخ گردد و مو بر بدنش راست شود، اما خشم خود را مغلوب كند.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ وقتى عدّه اى را ديد كه سنگى را پرتاب مى كنند ـ فرمود :

أشَدُّكم مَن مَلَكَ نفسَهُ عندَ الغَضَبِ ، و أحمَلُكُم مَن عَفا بعدَ المَقدِرَةِ .
قوى ترين شما، كسى است كه به هنگام خشم خود دار باشد و با تحمل ترين شما كسى است كه با وجود قدرت داشتن [بر انتقام]، گذشت كند.

بحار الأنوار : روزى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود :

 أيُّها النّاسُ! ··· ما الصُّرَعَةُ فيكُم ؟ قالوا : الشَّديدُ القَويُّ الذي لا يُوضَعُ جَنبُهُ ، فقالَ : بلِ الصُّرَعَةُ حَقُّ الصُّرَعَةِ رَجُلٌ وَكَزَ الشيطانُ في قَلبِهِ و اشتَدَّ غَضبُهُ و ظَهَرَ دَمُهُ ، ثُمّ ذَكَرَ اللّه َ فَصَرَعَ بحِلمِهِ غَضَبَهُ
اى مردم! به نظر شما پهلوان كيست؟ عرض كردند : شخص نيرومند و پر زورى كه پهلويش به خاك رسانده نشود. حضرت فرمود : اما پهلوان واقعى آن كسى است كه شيطان به دلش مشت كوبد و خشمش بالا گيرد و خونش به جوش آيد، اما خدا را ياد كند و با بردبارى، خشم خود را بر زمين كوبد .

امام على عليه السلام :

 أقوَى الناسِ مَن قَوِيَ عَلى غَضبِهِ بِحِلمِهِ
 قويترين مردم، كسى است كه با بردبارى بر خشم خود چيره شود.

امام باقر عليه السلام :

لا قُوَّةَ كَرَدِّ الغَضَبِ .
 هيچ قدرتى مانند جلوگيرى از خشم نيست.

امام صادق عليه السلام :

 مَرَّ رسولُ اللّه ِ بقومٍ يَرفَعُونَ حَجرا فقالَ : ما هذا ؟ فقالوا : نَعرِفُ بذلك أشَدَّنا و أقوانا ، فقالَ : أ لا اُخبِرُكُم بِأشَدِّكُم و أقواكُم ؟ قالوا : بَلى يا رسولَ اللّه ِ ، قالَ أشَدُّكُم و أقواكُمُ الذي إذا رَضِيَ لَم يُدخِلْهُ رِضاهُ في إثمٍ و لا باطِلٍ ، و إذا سَخِطَ لَم يُخرِجهُ سَخَطُهُ مِن قَولِ الحَقِّ ، و إذا قَدَرَ لَم يَتَعاطَ ما ليسَ بِحَقٍّ .
 پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بر عدّه اى گذشت كه مشغول بالا بردن سنگى بودند. پرسيد : چه مى كنيد؟ عرض كردند : زور آزمايى مى كنيم. حضرت فرمود : آيا مى خواهيد به شما بگويم كه قويترين و پهلوانترين شما كيست؟ عرض كردند : آرى، اى پيامبر خدا. حضرت فرمود : قويترين و پهلوانترين شما، كسى است كه هرگاه خوشحال باشد، دست به گناه و نادرستى نيالايد و هرگاه به خشم آيد، خشمش او را از گفتن حق دور نگرداند و هرگاه قدرت پيدا كند، چيزى را به ناحق نگيرد.

ترغيب به فرو خوردن خشم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن كَظَمَ غَيظا مَلَأ اللّه ُ جَوفَهُ إيمانا .
هر كه خشمى را فرو خورد، خداوند درون او را از ايمان پُر كند.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

ما تَجَرَّعَ عَبدٌ جُرعَةً أفضَلَ عِندَ اللّه ِ مِن جُرعَةِ غَيظٍ كَظَمَها للّه ِِ ابتِغاءَ وَجهِ اللّه ِ .
 بنده هيچ جرعه اى را سر نكشيد كه نزد خدا برتر از جرعه خشمى باشد كه به خاطر رضاى خدا آن را فرو خورَد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مِن أحَبِّ السَّبيلِ إلَى اللّه ِ عَزَّ و جلَّ جُرعَتانِ : جُرعَةُ غَيظٍ تَرُدُّها بِحِلمٍ ، و جَرعَةُ مُصيبَةٍ تَرُدُّها بِصَبرٍ .
از محبوبترين راهها به سوى خداوند عزّ و جلّ دو جرعه است : جرعه خشمى كه با بردبارى آن را فرو برى و جرعه مصيبتى كه با شكيبايى كردن آن را فرو برى.

امام على عليه السلام :

 مَتى أشفِي غَيظِي إذا غَضِبتُ ؟! أ حِينَ أعجِزُ عن الانتِقامِ فَيقالُ لي : لو صَبَرتَ ، أم حينَ أقدِرُ علَيهِ فيقالُ لي : لو عَفَوتَ (غَفَرتَ) ؟ ! .
به هنگامى كه خشمگين شوم كى خشمم را فرو بنشانم؟! آيا هنگامى كه از انتقام گرفتن نا توانم و به من گفته مى شود : بهتر است صبر كنى؟! يا هنگامى كه توانايى انتقام دارم و به من گفته مى شود : بهتر است گذشت كنى؟!

امام على عليه السلام : 

مَن خافَ اللّه َ لَم يَشْفِ غَيظَهُ .
كسى كه از خدا بترسد، هنگام خشم انتقام نمى گيرد.

امام على عليه السلام ـ در نامه اى به حارث همدانى ـ نوشت :

 وَ اكظِمِ الغَيظَ ، و تَجاوَزْ عندَ المَقدِرَةِ ، و احلُمْ عندَ الغَضَبِ ، و اصفَحْ مَع الدَّولَةِ ؛ تَكُنْ لكَ العاقِبَةُ .
خشم را فرو خور و به هنگام توانايى گذشت كن و در هنگام عصبانيت بردبار باش و در وقت چيرگى ببخشاى، تا سرانجامت نيكو باشد.

امام زين العابدين عليه السلام : 

ما تَجَرَّعتُ جُرعَةً أحَبَّ إلَيَّ مِن جُرعَةِ غَيظٍ لا اُكافِي بها صاحِبَها .
هيچ جرعه اى سرنكشيدم كه نزد من خوشتر از جرعه خشمى باشد كه با آن طرف مقابل را تلافى نكنم (كيفر ندهم).

امام باقر عليه السلام :

مَن كَظَمَ غَيظا و هو يَقدِرُ على إمضائهِ حَشا اللّه ُ قَلبَهُ أمنا و إيمانا يومَ القِيامَةِ
 كسى كه خشمى را فرو خورد در حالى كه مى تواند آن را اعمال كند، خداوند در روز قيامت دلش را از ايمنى و ايمان بياكَنَد.

امام صادق عليه السلام : 

مَن كَظَمَ غَيظا و لو شاءَ أن يُمضِيَهُ أمضاهُ ، مَلَأ اللّه ُ قلبَهُ يومَ القِيامَةِ رِضاهُ .
هر كه خشمى را فرو خورد كه اگر بخواهد مى تواند آن را به كار بندد (از طرف خود انتقام بگيرد)، خداوند در روز قيامت دلش را از خشنودىِ خود پُر سازد.

امام صادق عليه السلام :

مَن كَفَّ غَضَبَهُ سَتَرَ اللّه ُ عَورَتَهُ .
 هر كه خشم خود را نگه دارد، خداوند عيب او را بپوشاند.

امام صادق عليه السلام :

نِعمَ الجُرعَةُ الغَيظُ لِمَن صَبَرَ علَيها ··· .
 نيكو جرعه اى است خشم، براى كسى كه بر آن شكيبايى ورزد.

امام صادق عليه السلام :

 ما مِن جُرعَةٍ يَتَجَرَّعُها العَبدُ أحَبَ إلَى اللّه ِ عَزَّ و جلَ مِن جُرعَةِ غَيظٍ يَتَجَرَّعُها عِندَ تَرَدُّدِها في قَلبِهِ ، إمّا بِصَبرٍ و إمّا بِحِلمٍ .
 محبوبترين جرعه نزد خداوند عزّ و جلّ كه آدمى آن را مى نوشد، جرعه خشمى است كه در دلش به گردش در مى آيد و او آن را يا با صبر و يا با بردبارى فرو مى برد.

كيفر كسى كه با معصيت خدا خشم خود را فرو بنشاند

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنَّ لِجَهَنَّمَ بابا لا يَدخُلُها إلاّ مَن شَفى غَيظَهُ بمَعصيَةِ اللّه ِ تعالى
 همانا دوزخ را درى است كه از آن وارد نشود مگر كسى كه از طريق معصيت خداوند متعال خشم خود را فرو بنشاند.

امام على عليه السلام :

مَن طَلَبَ شِفا غَيظٍ بغَيرِ حَقٍّ ، أذاقَهُ اللّه ُ هَوانا بِحَقٍّ .
هر كه بخواهد به ناحق خشم خود را فرو بنشاند، خداوند به حق، طعم خوارى را به او بچشاند.

امام على عليه السلام :

إنَّ مِن عَزائمِ اللّه ِ فِي الذِّكرِ الحَكيمِ ، التي علَيها يُثِيبُ و يُعاقِبُ ، و لها يَرضَى و يَسخَطُ ، أنّهُ لا يَنفَعُ عَبدا ـ و إن أجهَدَ نفسَهُ و أخلَصَ فِعلَهُ ـ أن يَخرُجَ مِن الدنيا لاقِيا رَبَّهُ بِخَصلَةٍ مِن هذِهِ الخِصالِ لَم يَتُبْ مِنها : أن يُشرِكَ بِاللّه ِ فيما افتَرَضَ علَيهِ مِن عِبادَتِهِ ، أو يَشفِيَ غَيظَهُ بِهلاكِ نَفسٍ ··· .
 از جمله حُكم هاى مهمّ خداوند در قرآن حكيم، كه به واسطه آنها پاداش و كيفر مى دهد و به سبب آنها خشنود و ناخشنود مى شود، اين است كه چنانچه بنده با يكى از اين خصلتها از دنيا به ديدار پروردگارش برود و از آنها توبه نكرده باشد، هر چند در عبادت خود را به زحمت انداخته و عملش را [براى خدا ]خالص گردانيده باشد، هيچ سودى نبرد : در عبادتى كه خدا بر او واجب كرده است برايش شريك قرار دهد، يا با كشتنِ كسى، خشم خود را فرو بنشاند··· .

پاداش كسى كه خشم خود را نگه دارد

بحار الأنوار : خداوند به داوود عليه السلام وحى فرمود :

إذا ذَكَرَنِي عَبدِي حينَ يَغضَبُ ، ذَكَرتُهُ يومَ القِيامَةِ في جَميعِ خَلقِي ، و لا أمحَقُهُ فِيمَن أمحَقُ .
هرگاه بنده من در هنگامى كه خشم مى گيرد مرا ياد كند، روز قيامت در ميان همه خلقِ خود به ياد او باشم و او را به همراه كسانى كه نابودشان مى كنم، نابود نگردانم.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ مردى كه عرض كرد : دوست دارم از سَخَط خدا در امان باشم ـ فرمود :

 لا تَغضَبْ على أحَدٍ تَأمَنْ غَضَبَ اللّه ِ و سَخَطَهُ .
 بر هيچ كس خشم مگير، تا از خشم و ناخشنودى خدا ايمن باشى.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن كَفَّ غَضَبَهُ كَفَّ اللّه ُ عَنهُ عَذابَهُ .
 هر كه جلو خشم خود را بگيرد، خداوند جلو عذاب خود را از او بگيرد.

امام باقر عليه السلام : در تورات نوشته شده است :

  يا موسى ، أمسِكْ غَضَبَكَ عَمَّن مَلَّكتُكَ علَيهِ ، أكُفَّ عنكَ غَضَبِي .
اى موسى! خشم خود را از كسى كه زير دست تو قرارش داده ام باز گير، تا من نيز خشم خود را از تو باز گيرم.

امام باقر عليه السلام :

مَن كَفَّ غَضَبَهُ عنِ الناسِ أقالَهُ اللّه ُ نفسَهُ يومَ القِيامَةِ .
 هر كه خشم خود را از مردم باز دارد، خداوند در روز قيامت از گناه او در گذرد.

امام رضا عليه السلام :

قالَ الحواريُّونَ لِعيسى عليه السلام : أيُّ الأشياءِ أشَدُّ ؟ قالَ : أشَدُّ الأشياءِ غَضَبُ اللّه ِ . قالوا : فيما يُتَّقى غَضَبُ اللّه ِ ؟ قال : بأن لا تَغضَبُوا .
 حواريون از حضرت عيسى عليه السلام سؤال كردند: سخت ترين چيزها چيست؟ حضرت فرمود : سخت ترين چيزها خشم خداست. عرض كردند : چگونه مى توان خود را از خشم خدا نگه داشت؟ فرمود : به اين كه خشمگين نشويد.

ريشه خشم

عيسى عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از ريشه خشم ـ فرمود :

الكِبرُ ، و التَجَبُّرُ ، و مَحقَرَةُ الناسِ .
خود بزرگ بينى و گردن فرازى و حقير شمردن مردم .

داروى خشم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

يا عليُّ ، لا تَغضَبْ ، فإذا غَضِبتَ فَاقعُدْ و تَفَكَّرْ في قُدرَةِ الرَّبِّ علَى العِبادِ و حِلمِهِ عَنهُم ، و إذا قيلَ لكَ : اِتَّقِ اللّه َ فَانبِذْ غَضَبَكَ ، و راجِعْ حِلمَكَ .
اى على! خشمگين مشو و هرگاه به خشم آمدى بنشين و درباره قدرتى كه پروردگار بر بندگان دارد و گذشتى كه از آنها مى كند، بينديش. و هرگاه به تو گفته شد : از خدا بترس، خشمت را دور افكن و به گذشت و بردبارى خويش مراجعه كن.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إذا غَضِبَ أحَدُكم و هو قائمٌ فَلْيَجلِسْ ، فإن ذَهَبَ عَنهُ الغَضَبُ و إلاّ فَليَضطَجِعْ .
هرگاه يكى از شما خشمگين شد، اگر ايستاده است بنشيند و چنانچه خشمش برطرف نشد، دراز بكشد.

الترغيب و الترهيب ـ به نقل از ابو وائل قاص ـ :

دَخَلنا على عُروَةَ بنِ محمّدٍ السَّعديِّ فَكَلَّمَهُ رجُلٌ فَأغضَبَهُ ، فقامَ فَتَوَضَّأ فقالَ : حَدَّثَني أبي عن جَدِّي عَطيّةَ قالَ : قالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : إنَّ الغَضَبَ مِن الشّيطانِ ، و إنَّ الشيطانَ خُلِقَ مِن النارِ ، و إنّما تُطفَأُ النارُ بالماءِ ، فإذا غَضِبَ أحَدُكم فَلْيَتَوَضَّأْ
 نزد عروة بن محمّد رفتيم و مردى با او سخنى گفت و عصبانيش كرد. عروه برخاست و وضو گرفت و گفت : پدرم از جدّم عطيّه برايم حديث كرد و گفت : پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : خشم از شيطان است و شيطان از آتش آفريده شده است و آتش با آب خاموش مى شود. پس، هرگاه فردى از شما خشمگين شد، وضو بگيرد.

امام على عليه السلام :

داوُوا الغَضَبَ بالصَّمتِ ، و الشَّهوَةَ بالعَقلِ .
خشم را با خاموشى درمان كنيد و خواهش نفس را با خرد.

امام على عليه السلام :

أيُّما رَجُلٍ غَضِبَ و هو قائمٌ فَلْيَلزَمِ الأرضَ مِن فَورِهِ ؛ فإنّهُ يُذهِبُ رِجزَ الشيطانِ .
 هر كس خشمگين شود، اگر ايستاده است بيدرنگ بنشيند؛ زيرا اين كار وسوسه شيطان را از بين مى برد.

امام على عليه السلام :

جِهادُ الغَضَبِ بالحِلمِ بُرهانُ النُّبلِ .
 با بردبارى به جنگ خشم رفتن، نشانه شرافتمندى است.

امام على عليه السلام :

تَجَرُّعُ غَصَصِ الحِلمِ يُطفِئُ نارَ الغَضَبِ
 اندوه هاى بردبارى را جرعه جرعه نوشيدن، آتش خشم را خاموش مى كند.

امام على عليه السلام :

ضادُّوا الغَضَبَ بِالحِلمِ .
 با بردبارى به جنگ خشم برويد.

امام باقر عليه السلام :

أيُّما رَجُلٍ غَضِبَ و هو قائمٌ فَلْيَجلِسْ فإنّهُ سَيَذهَبُ عَنهُ رِجزُ الشيطانِ ، و إن كانَ جالِسا فَلْيَقُمْ ··· .
هر كس خشمگين شود، اگر ايستاده است بنشيند؛ در اين صورت، وسوسه شيطان از او دور مى شود و اگر نشسته است برخيزد··· .

خشم ستوده

امام على عليه السلام ـ در نامه اى به مصريان آن گاه كه مالك اشتر را به امارت بر آنها گماشت ـ نوشت :

مِن عبدِ اللّه ِ عليٍّ أميرِ المؤمنينَ ، إلَى القَومِ الذينَ غَضِبُوا للّه ِِ حِينَ عُصِيَ في أرضِهِ ، و ذُهِبَ بِحَقِّهِ ··· .
از بنده خدا على امير مؤمنان، به مردمى كه چون خداوند در زمينش نافرمانى شد و حقش پايمال گشت، براى او به خشم آمدند··· .

امام على عليه السلام ـ به ياران خود ـ فرمود :

و قد تَرَونَ عُهودَ اللّه ِ مَنقوضَةً فلا تَغضَبُونَ ، و أنتُم لِنَقضِ ذِمَمِ آبائكُم تَأنَفُونَ ! .
 شما پيمانهاى خدا را شكسته مى بينيد اما به خشم نمى آييد، در حالى كه از شكسته شدن پيمانهاى پدرانتان به غيرت مى آييد و ناراحت مى شويد!

امام على عليه السلام : 

كانَ صلى الله عليه و آله لا يَغضَبُ للدنيا ، فإذا أغضَبَهُ الحقُّ لَم يَعرِفْهُ أحَدٌ و لم يَقُمْ لِغَضَبِهِ شَيءٌ حتّى يَنتَصِرَ لَهُ .
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى دنيا به خشم نمى آمد اما هرگاه حق او را به خشم مى آورد، هيچ كس او را نمى شناخت و هيچ چيز نمى توانست جلو خشم او را بگيرد تا آن گاه كه انتقام [حق را ]مى گرفت.

امام على عليه السلام :

مَن أحَدَّ سِنانَ الغَضَبِ للّه ِِ سبحانَهُ ، قَوِيَ على أشدّاءِ الباطِلِ .
هر كس سر نيزه خشم را به خاطر خداوند سبحان تيز كند، بر نيروهاى باطل چيره شود.

امام على عليه السلام :

مَن شَنِئ الفاسِقينَ و غَضِبَ للّه ِِ ، غَضِبَ اللّه ُ لَهُ و أرضاهُ يومَ القِيامَةِ .
هر كه با نابكاران دشمنى ورزد و براى خدا خشم گيرد، خداوند به خاطر او خشم گيرد و روز قيامت خشنودش گرداند.

امام على عليه السلام ـ آنگاه كه عثمان ابوذر را به ربذه تبعيد كرد و حضرت براى خداحافظى با او بيرون رفت ـ فرمود :

 يا أبا ذَرٍّ ، إنّك إنّما غَضِبتَ للّه ِِ عَزَّ و جلَّ ، فَارجُ مَن غَضِبتَ لَهُ ، إنّ القَومَ خافُوكَ على دُنياهُم و خِفتَهُم على دِينِكَ ، فَأرحَلُوكَ عَن الفِناءِ و امتَحَنُوكَ بالبَلاءِ ، و و اللّه ِ لو كانَتِ السماواتُ و الأرضُ على عَبدٍ رَتقا ثُمّ اتَّقَى اللّه َ عَزَّ و جلَّ جَعَلَ لَهُ مِنها مَخرَجا ، فلا يُؤنِسْكَ إلاّ الحَقُّ ، و لا يُوحِشْكَ إلاّ الباطِلُ ···
اى ابوذر! تو به خاطر خدا خشم گرفتى. پس به همان كسى كه از بهر او به خشم آمدى اميدوار باش. اين جماعت بر دنياى خويش از تو ترسيدند و تو بر دين خود از آنها ترسيدى. از اين رو، تو را از خانه ات كوچاندند و به رنج و سختيت در افكندند. به خدا سوگند، اگر آسمانها و زمين بر روى بنده اى بسته باشد اما اين بنده تقواى خدا در پيش گيرد، خداوند براى او برونشوى مى گشايد. پس، با چيزى جز حق همدم مشو و از چيزى جز باطل مگريز··· .

امام زين العابدين عليه السلام :

يا ربِّ ، مَن أهلُكَ الذينَ تُظِلُّهُم في ظِلِّ عَرشِكَ يومَ لا ظِلَّ إلاّ ظِلُّكَ ؟ فَأوحَى اللّه ُ إلَيهِ : ··· و الذينَ يَغضَبُونَ لِمَحارِمي إذا استُحِلَّت مِثلَ النِّمِرِ إذا جُرِحَ!
 موسى عليه السلام به خداوند عرض كرد : پروردگارا! كيستند آن كسان تو كه در آن روزى كه هيچ سايه اى جز سايه تو نيست آنها در سايه عرش تو هستند؟ خداوند به او وحى فرمود : ··· و كسانى كه هرگاه حرامهاى من حلال شمرده شوند، مانند پلنگ زخم خورده خشمناك مى شوند!

كسى كه از بد رفتارى نسبت به خود به خشم نيايد

امام كاظم عليه السلام :

مَن لَم يَغضَبْ في الجَفوَةِ ، لَم يَشكُرْ فِي النِّعمَةِ .
كسى كه از بدى ديدن به خشم نيايد، از خوبى ديدن سپاس نگزارد.

امام كاظم عليه السلام :

مَن لَم يَجِدْ لِلإساءَةِ مَضَضا لم يَكُن لِلإحسانِ عِندَهُ مَوقِعٌ
 كسى كه هرگاه به او بدى شود،ناراحتى در خود نيابد، خوبى كردن به او نيز در نظرش ارزشى ندارد

گوناگون

امام على عليه السلام :

مَن غَضِبَ على مَن لا يَقدِرُ على مَضَرَّتِهِ طالَ حُزنُهُ و عَذَّبَ نفسَهُ .
هر كه بر كسى خشم گيرد كه نمى تواند به او زيانى برساند، اندوهش به درازا كشد و خود را شكنجه دهد.

امام على عليه السلام :

ألا و إنّ هذهِ الدنيا التي أصبَحتُم تَتَمَنَّونَها و تَرغَبُونَ فيها ، و أصبَحَت تُغضِبُكُم و تُرضِيكُم لَيسَت بِدارِكُم .
 بدانيد اين دنيايى كه آرزومند آن شده ايد و بدان رغبت مى ورزيد و او شما را گاه به خشم مى آورد و گاه خشنود مى سازد، سراى [هميشگى ]شما نيست.

امام على عليه السلام : 

أبقِ لِرِضاكَ مِن غَضَبِكَ ، و إذا طِرتَ فَقَعْ شَكِيرا .
در هنگام خشم جايى براى خشنوديت نيز باقى بگذار و هرگاه خشم گرفتى مگذار اوج بگيرد.

امام صادق عليه السلام :

المؤمنُ إذا غَضِبَ لَم يُخرِجْهُ غَضَبُهُ مِن حَقٍّ ، و إذا رَضِيَ لم يُدخِلْهُ رِضاهُ في باطِلٍ ، و الذي إذا قَدَرَ لم يَأخُذْ أكثَرَ مِمّا لَهُ
مؤمن هرگاه خشمگين شود، خشمش او را از جاده حق بيرون نمى برد و هرگاه [از كسى] خشنود شود، خشنوديش او را به باطل نمى كشاند و كسى است كه چون قدرت پيدا كند، بيشتر از آنچه حق اوست بر نمى دارد.

امام حسن عليه السلام :

لا يُعرَفُ الرأيُ إلاّ عندَ الغَضبِ .
انديشه، جز به هنگام خشم شناخته نشود.

امام هادى عليه السلام :

الغَضَبُ على مَن تَملِكُ لُؤمٌ .
خشم گرفتن بر كسى كه مالك (اختيار دار) او مى باشى، پستى است.

میزان الحکمه،جلد هشتم.