شرح مناجات شعبانیه (قسمت سوم)
۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۴ 0
اِلهى اِنْ حَرَمْتَنى فَمَنْ ذَا الَّذى یَرْزُقُنى؟ وَ اِنْ خَذَلْتَنى فَمَنْ ذَا الَّذى یَنْصُرُنى؟ اِلهى اَعُوذُ بِكَ مِنْ غَضَبِكَ وَ حُلُولِ سَخَطِكَ.
معبود من! اگر تو محرومم كنى، كیست كه روزیَم دهد؟ و اگر تو خوارم نمایى چه كسى یاریم خواهد كرد. معبود من! از غضب تو و فرود آمدن خشم تو به تو پناه مىبرم.
نكاتى از این فراز:
1. خداوند، تنها روزى رسانِ بنده است.
2. عزّت به دست خداست.
3. بهترین پناه از غضب خدا، خود خداوند است.
اِلهى اِنْ حَرَمْتَنى فَمَنْ ذَا الَّذى یَرْزُقُنى؟؛ خداوند صاحب روزى
رزق به دو گونه است:
رزق مادى و رزق معنوى. رزق مادى همانند: آب، خاك، غذا، لباس، خانه،بهره داشتن از زیبایى ظاهر و همانند آنها و رزق معنوى همانند: علم، تقوى،عرفان، آبرو، عزت در میان اجتماع و همانند آنها.
در این فراز از مناجات نیز كه در واقع جلوهاى از توحید ناب، متجلى شدهاست، تمامى رزقها، به حق تعالى منتسب شده و اینكه روزى تنها به دستاوست، تا آنجا كه اگر او بنده را از روزى محروم سازد، هرگز كسى دیگرنمىتواند به او روزى برساند. در قرآنكریم اینگونه به این امر، اشاره شده است:
قُلْ مَنْ یَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ أَمَّنْ یَمْلِكُ السَّمْعَ وَ اْلأَبْصارَ وَ مَنْ یُخْرِجُالْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ مَنْ یُدَبِّرُ اْلأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْأَ فَلا تَتَّقُونَ. (یونس: 31)
بگو! چه كسى شما را از آسمان و زمین روزى مىدهد؟ چه كسى است كه بهشما چشم و گوش عطا مىكند؟ چه كسى، از مرده زنده و از زنده مرده برمىانگیزد؟ و چه كسى تدبیرِ امور را به عهده دارد؟ خواهند گفت: خداوند.پس بگو! چرا تقوى پیشه نمىكنید.
و در جاى دیگر نیز مىفرماید: «إِنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتینُ؛ همانا روزى دهنده،تنها خداست كه صاحب قدرت و اقتدار ابدى است.» (ذاریات: 58)
چنان پهن خوانِ كَرَم گسترَد كه سیمرغ در قاف قسمت خورَد
مهیا كنِ روزىِ مار و مور اگر چند بى دست و پایند و زور
سعدى
و عارف شوریده همدان، باباطاهر نیز چنین سروده است:
كریمى كه مكانش لامكان بى صفا بخش تمام گُلرخان بى
نگه دارنده روز و شبِ خَلق به هر جنبندهاى روزى رسان بى
گرچه مراد از رزق در آیات فوق، مىتواند شامل مادى و معنوى باشد ـ كهفقط به دستِ خداوند است ـ اما مناسب است در غالب دو آیه دیگر، به دو نوع ازرزق معنوى نیز اشاره شود كه آنها نیز، تنها در اختیار خداوند بزرگ بوده وپروردگار، آنها را نیز از ناحیه خود مىداند.
در آیه اول، حقتعالى، نعمت و روزى معنوى بزرگ تزكیه نفس را، كه نصیببندهاى مىشود، از عنایات خود، در حق بنده دانسته و چنین مىفرماید:
وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَ لكِنَّ اللّهَ یُزَكّی مَنْیَشاءُ وَ اللّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ. (نور: 21)
و اگر فضل و رحمت و عنایت خداوند، نصیبِ شما نمىشد، احدى از شما بهتزكیه نفس و آراسته شدن به تقوى موفق نمىشدید، ولى این خداست كههركه را خواهد مُهذَّب مىسازد، و خداوند شنوا و داناست.
ما بدان مقصد عالى نتوانیم رسید هم مگر پیش نهد لطف شما گامى چند
حافظ
و در آیه دیگر، رزقِ علمى را نیز كه از روزىهاى معنوى است، اینگونه بهخود منتسب مىداند: «عَلَّمَ اْلإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ؛ خداوند، عالم نمود انسان را آنچه را كهنمىدانست» (علق: 5) و نیز در آیه دیگر خطاب به پیامبرش مىفرماید «وَ عَلَّمَكَ ما لَمْتَكُنْ تَعْلَمُ؛ و خداوند، آنچه را كه نمىدانستى به تو تعلیم داد.» (نساء: 113)
غرض آنكه تمامى رزق و روزى ـ چه مادى و چه معنوى ـ به دست پروردگارو به اذن اوست، و اگر او كسى را از این رزق محروم سازد، روزى دهنده دیگرىوجود ندارد.
وَ اِنْ خَذَلْتَنى فَمَنْ ذَا الّذى یَنْصُرُنى؛ خداوند صاحب عزت
چون عزت از ناحیه خداست، اگر او دریغ فرماید، بنده به جُز از خداوند صاحبعزت از چه راهى مىتواند، كسبِ عزت نماید.
عزیزى كه هركز درش رو بتافت به هر در كه رفت هیچ عزّت نیافت
سعدى
و چون ذلت و خوارى نیز از سوى اوست، اگر او بندهاى را ذلیل نماید، چهكسى جز او مىتواند، بنده را یارى رساند:
گر ز چشمِ همه خلق بیفتم سهل است تو مينداز كه مخذول تو را ناصر نیست
حافظ
چاره ما ساز كه بىچارهایم گر تو برانى به كه روى آوریم
نظامى
حكایت
مورخان نوشتهاند: در تاریخِ خلفاى عباسى، اَلْقاهِرُ بِاللّه برادر الْمُقْتَدِر بِاللّهِ، تنها دوسال سلطنت كرد كه خلافتش شامل سرزمینهاى ایران و عراق و حجاز و مصر وسوریه و غیره مىشد.گروهى از اَتراك ریختند، او را كور كردند و از خلافت عزلش كرده و اموالش را همبردند. روزى در مسجد جامع بغداد، او را دیدند كه به واسطه كورى عصایى به دستگرفته و در صف جماعت، مىگردد و مىگوید: رحم كنید بر كسى كه دیروز بر شماحكومت مىكرد و امروز به كمك شما نیازمند است(29). چه نیكو در قرآن آمده است:
قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُوءْتِی الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْتَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِكَ الْخَیْرُ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ. (آلعمران: 26)
بگو! بار خدایا اى پادشاهِ مُلكِ هستى، تو هر كه را كه خواهى مُلك و سلطنتعطا مىكنى و از هر كه خواهى، سلطنت را مىگیرى، و هر كه را خواهىعزتدهى و هر كه را خواهى خوار مىكنى. تمامِ
خیر، تنها به دستِ توست. بهدرستى كه تو بر هر چیزى توانایى.
مرو را رسد كبریا و منى كه مُلكش قدیم است و ذاتش غنى
یكى را به سر بر نهد تاجِ بخت یكى را به خاك اندر آرد ز تخت
كلاه سعادت یكى بر سرش گلیمِ شقاوت یكى بر درش
گر آن است، منشور احسان اوست ور این است، توقیع فرمان اوست
سعدى
اِلهى اَعُوذُ بِكَ مِنْ غَضَبِكَ وَ حُلُولِ سَخَطِكَ؛ پناه بردن به خدا از غضب الهى
چنان به مهر همى پرورد كه مروارید دگر به قهر چنان خورد كند كه سُفال
سعدى
معناى غضب خداوند
غضب در انسانها، نوعى حالت نفسانى است كه اثر آن معمولاً در صورت وچشمان آدمى پدیدار مىگردد. در این حالت، خون، حالتى فورانى پیدا كرده و بهنقاط بالاى بدن مىرود. در این زمان، خون در رگها، انتشار مىیابد. بدین گونه،معمولاً متورم شدن رگها را نیز در پى دارد. در حال غضب رنگ چهره آدمى نیزغالبا سرخ و برافروخته مىگردد.
البته نوع دیگرى از غضب وجود دارد كه در برابرِ افراد قوى و قدرتمند رخ مىدهد،كه در این صورت چون غضب به همراه ترس و تشویش مىباشد، خون از پوست بهسوى قلب جریان بیشترى مىیابد و در نتیجه چهره، رنگ زرد به خود مىگیرد.
به طور كلى غضب به معنایى كه ذكر شد، یعنى تغییر حالت نفسانى، در ذاتاحدیت الهى محال است. چون در ذات او اساسا تغییر حالت غیر ممكن است،بلكه معناى غضب خداوند، همان عقاب و عذاب او مىباشد؛ آن هم به سببگناهان خودِ آدمى، كه البته چون خداوند، رحمت محض است، گاهى امكان داردكه انسان به دلیل انجام گناهان و غوطهور شدن در خطاها، سبب قطع نور رحمتالهى گردد. در اینجا، غضب همان خاموش شدن چراغ رحمت خداوند است كهآدمى به این ترتیب در ظلمت عقاب و بلا و عذاب گرفتار مىشود.
اكنون براى اثبات این نكته كه منظور از غضب الهى همان عقاب و عذاباوست به ذكر دو روایت، در ذیلِ یكى از آیات قرآنى اكتفا مىكنیم. در قرآن كریماینگونه آمده است:
وَ لا تَطْغَوْا فیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْكُمْ غَضبى وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبى فَقَدْ هَوىْ. (طه: 81)
در روى زمین طغیان نكنید تا خشمِ من بر شما فرود آید و هركس موردِغضبِ من باشد سقوط خواهد كرد.
راوى مىگوید: در محضر امام باقر علیهالسلام بودم كه عَمْروبن عُبَیْد وارد شد. گفت: فدایت شوم،معنىِ غضب در آیه «و مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبى فَقَدْ هَوى» چیست؟ امام علیهالسلام فرمود: غضب، همان عقاب و عذاب خداست و ادامه داد: هركس پندارد كهخداوند از حالى به حالى در مىآید، او را همانند مخلوقاتش قرار داده وصفت آفریدهها را براى او آورده است. همانا خداوند را چیزى تحریكنمىكند تا او را تغییر دهد.(30)
همچنین از امام صادق علیهالسلام نیز روایتى در این باره رسیده است:
رضاى خداوند، همان ثواب او و غضب او، همان عقاب و عذاب اوست؛بدون آنكه چیزى در او نفوذ كند تا اینكه موجب هیجان او گشته و او را ازحالى به حالِ دیگر تغییر دهد.(31)
به هر حال، غضب خداوند براى همگان دردناك و غیر قابل تحمل است و همهاولیاى الهى، همواره از خدا، رهایى از غضبش را مىخواستند، چنانچه حضرت سیّدالشّهداء امام حسین علیهالسلام در مناجات عرفه این گونه از خدا مىخواهد:
اِلهى فَلا تُحْلِلْ عَلَىَّ غَضَبَكَ فَاِنْ لَمْ تَكُنْ غَضِبْتَ عَلَىَّ فَلا اُبالى سِواكَ.
معبود من! مبادا خشمِ تو بر من فرود آید، من تنها از آن مىترسم و اگر خشمتو نباشد و از آن آسوده باشم، از خشم دیگران ترسى ندارم.
ناامید از در لطف تو كجا شاید رفت تاب قهر تو نیاریم خدایا زنهار
سعدى
در جاى دیگر، از دعاى عرفه آن میوه دل رسول و آن نازنینِ یگانه دورانها،در مقام خوف از دوزخ كه جلوه عینى غضب خداست، اینگونه مناجات مىكند:
اَسْئَلُكَ اللّهُمَّ حاجَتِىَ الَّتى اِنْ اَعْطَیْتَنیها لَمْ یَضُرَّنى ما مَنَعْتَنى وَ اِنْ مَنَعْتَنیها لَمْیَنْفَعْنى ما اَعْطَیْتَنى اَسْئَلُكَ فَكاكَ رَقَبَتى مِنَ النّار.
از تو مسئلت مىكنم اى خدا آن حاجتم را كه اگر (عطایم) كنى، دیگر از هر چهمحرومم كنى، زیان نخواهم دید، و اگر آن حاجتم را روا نسازى، دیگر هر چهعطایمكنى،نفعى بهحالم ندارد. و آن حاجتم ایناستكه از دوزخ، رهاییمبخشى.
یا دولتاه اگر به عنایت كنى نظر واخجلتاه اگر به عقوبت دهى جزا
سعدى
نكته آخر؛ پیشى گرفتن رحمت خداوند بر غضب او
در دعاى جوشن كبیر مىخوانیم: «یا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه؛ اى آنكه رحمت او برغضبش مقدّم مىباشد».
لطف تو سابق مىشود، جذاب عاشق مىشود بر قهر، سابق مىشود، چون روشنایى بر ظُلم
در توضیح كوتاه این عبارت باید گفت كه خداوند، رحمت محض است وهیچ چیز در دایره هستى خارج از پوشش رحمت او نمىباشد؛ حتى خشم وغضب او نیز از سرچشمه رحمت او مىجوشد. از همین رو در دعا آمده است كهرحمت او بر غضبش مقدّم مىباشد. توضیح بیشتر آنكه گاهى ذات احدیت، درعالَم هستى خود را به صفات قهریه جلالیه، كه همان غضب باشد، ظاهر مىسازد.این ظهور در عالَم دنیا به صورت حوادث، بلاها و غمها و بیمارىها و در جهانآخرت به شكل دوزخ آشكار مىشود؛ اما چون همه این موارد، در واقع ریشه دررحمت خداوندى دارد، به همین سبب در نهانِ همه آنها خیر و رحمت نهفته است. ازجمله آنكه بلاها و حوادث و بیمارىها، از عوامل مهم بیدارى انسانها از خواب غفلتو متذكر ساختن آنها به عوالم بالا و سوق دادنِ آنها به سمت پروردگارشان مىباشد.
از هر جهتى تو را بلا داد تا باز كشد به بىجهاتت
مولانا
و نیز:
از براى كششِ ما و سفر كردن ما پیك بر پیك همى آید از آن اصل وجود
هر غم و رنج كه اندر تن و در دل آید مىكشد گوش شما را به وثاق موعود
مولانا
تاج الدّین خوارزمى نیز در شرح فصوص الحكم چنین مىگوید:
چون وجود غمها و محنتها و رنجها از غضب بُوَد و غضب نیز از رحمتالهى برمىخیزد، در نتیجه این غضب و بلا، رابطه وصول به كمالات و واسطهرفعت درجات و آمرزش گناهان، و تصفیه قلب مىباشد.(32)
همچنین از مولانا چنین نقل است كه:
میان بنده و حق، دو حجاب است: تندرستى و مال. آن كس كه تندرست استمىگوید: خدا كو؟ من نمىدانم و نمىبینم. همین كه رنجش پیدا مىشود،آغاز مىكند كه: یا اَللّه یا اَللّه و به حق، همراه و همسخن مىگردد.
پس دیدى كه صحت، حجاب او بود و حق زیر آن درد، پنهان بود و چندانكه آدمى را مال و نَواست اسباب مرادات، مهیا مىكند و شب و روز به آنمشغول است. همین كه بینواییش رو نمود و نفس، ضعیف گشت بر گِرد حقگردد.(33)
از اینجاست كه بزرگان، از بلاها و مصایب كه داراى نشانى از غضبِ الهىمىباشند، با تبسم و خرسندى استقبال مىكردند.
در بلا هم مىچشم لذات او مات اویم ماتِ اویم ماتِ او
اى بدى كه توكنى در خشم و جنگ با طَرَب تر از سِماع و بانگ چنگ
اى جفاى تو ز دولت خوبتر و انتقام تو ز جان محبوبتر
عاشقم بر قهر و بر لطفش به جِدّ اى عجب من عاشقِ این هر دو ضِدّ
مولانا
و بالاخره به قول شكسپیر: بر تغییراتِ موسمى و تحمل سرما و یخبندان و بادهاىِ سوزدار زمستان، كهوقتى بر بدنم مىوزد آن را فرسوده و مچاله مىكند، لبخند مىزنم وبه خودمىگویم: اینها همه مشاورینى هستند كه حقیقت وجودم را به منمىشناسانند.(34)
دوزخ؛ نشانى از رحمت خداوند
گرچه دوزخ مظهر غضب الهى است، اما در اینجا نيز رحمت حق تعالى بر غضباو پيشى گرفته است و به جز تعداد اندكى از معاندين كه براى هميشه در جهنماقامت دارند.(35) براى بقیه دوزخیان، نوعى رحمت محسوب مىشود. توضیحآنكه، چنان كه از اخبار و كلمات بزرگان استفاده مىشود، دوزخ چيزى نیستمگر مكانى براى عطا كردن قابليت به كسانى كه اين قابليت را براى راهيابى بهبهشت از دست دادهاند. بارى كسانى كه به واسطه لغزشها شایستگىبرخوردارى از بهشت را از كف دادهاند و به سبب گرفتارىهاى دنیوى و برزخى،هنوز آن صفاى لازم را به دست نیاوردهاند. رحمت الهى به صورت دوزخ آنها رادرمىیابد، تا این عذابهاى دوزخى كاملاً آنها را پاكیزه و خالص ساخته و بهبهشت رهنمونشان سازد.
رحمت بر آنكه عَذْب شمارد عذاب دوست زحمت مَبَر عزیز و مدار از عذاب بحث
حافظ
بنابراین، رحمت پروردگار در دوزخ نیز از غضب او سبقت گرفته است وعذابهایش به انگیزه رحمت حق تعالى بر بندگانش است و مىتواند، به نوعى موجبخرسندى نیز باشد، چنانچه دانته شاعر بزرگ و خداشناس قرن سیزدهم میلادى در اثرِمعروفش كمدى الهى این چنین مىگوید: « ... سپس آنهایى را خواهید دید كه در میانآتش خرسندند، زیرا امید آن دارند كه روزى پا به جرگه ارواح مسعود گذارند.»(36)
آتشى خوش بر فروزیم از كَرَم تا نماند جرم و زَلّت بیش و كم
آتشى كز شعلهاش كمتر شَرار مى بسوزد جُرم و جبر و اختیار
شعله در بُنگاهِ انسانى زنیم خار را گُل زار روحانى كنیم
مولانا
و به تعبیر شیخِ اكبرِ عرفان، محیى الدّین عربى:
«همان گونه كه پرتو خورشید با حرارتش، در میوهها اثر گذارده و آنها رامىپزد و از آن جهت كه ما را منفعت مىرساند، رحمت است، همین طور حرارتِآتش جهنم، پختنِ میوههاى بهشت را سبب مىشود».(37)
از جامى نیز چنین نقل است كه: «... پس، بازگشتِ همه به رحمت سابقه حقّ سبحانه وتعالى باشد. از مُجرِمِ عاصى، غرامت به عذاب و ملامت بستانند تا از چركِ گناهان، او را پاكگردانند و به رحمتِ جنّت و نعمت باز رسانند.»(38)
این بخش از مطالب را به اشعارى نغز از حكیم آقا محمدرضا صهباى قمشهاىبه پایان مىبریم:
آنِ خداى دان همه مقبول و ناقبول مِنْ رَحْمَةٍ بَدا وَ اِلى رَحْمَةٍ یَؤُول(39)
خلقان همه به فطرتِ توحید زادهانداین شرك، عارضى بُوَد و عارضى یَزول(40)
از رحمت آمدند و به رحمت روند خلقاین است سرّ عشق كه حیران كند عُقول
پی نوشت:
31.همان، ص 165.
32. تاج الدین حسین خوارزمى، شرح فصوص الحكم، ص 888 .
33. مولانا، فیه ما فیه، ص 495.
34. مجموعه آثار، ج 1، ص 635 .
35. چنانچه از ابن سینا نقل است: «هلاكتِ ابدى مالِ نوعى خاصِ از جهل و رذیلت اخلاقى است كه ایندر تعداد انگشتشمارى از مردم، وجود دارد.» (به نقل از اسفار، ملاصدرا، ج 7، ص 109.
36. دانته، كمدى الهى، ج 1، ص 91.
37. یحیى الدّین عربى، فتوحات مكیّه، باب هشتاد و هفتم.
38. جامى، نَقْدُ النّصوص فى شرح نقش الفصوص، ص 189.
39. همه چیز را از رحمت آغاز كرد و به رحمت برمىگرداند.<40. از بین مىرود
منبع: شرح مناجات شعبانیه، سید محمود طاهری