اخلاق اداری در نهج البلاغه: نظارت و بازرسى

نظارت مستمر و دقيق و درست بر كار و رفتار كارگزاران و كاركنان نظام ادارى، و بازرسى عملكرد آنان، و پيگيرى امور ايشان، با نگاه مثبت و در اين جهت‏ كه خدمات و فداكاريهاى آنان مورد توجه قرار گيرد، و اگر دچار خطا و گرفتار مشكلى شدند، سريعاً يارى شوند تا خطاى خود را جبران كنند و از گرفتارى رهايى يابند، از مهمترين عوامل زمينه ساز و پايدار كننده اخلاق ادارى است. امام على (علیه السلام) در اين باره به مالك اشتر چنين مى ‏آموزد:
«ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِيَّة».1
پس در كارهاى كارگزارانت وارسى كن، و ارباب راستى و وفا را بر آنان مراقب ساز، كه بازرسى نهايى در كارشان، آنان را به امانتدارى و نرمى با مردمان وادار مى‏ سازد.

اميرمؤمنان على (علیه السلام) بصراحت بيان مى‏ فرمايد كه نظارت، بازرسى و پيگيرى كارها و رفتار كارگزاران و كاركنان نظام ادارى سبب مى ‏شود كه آنان پايبند اخلاق ادارى شوند و اين امر را ضامن امانتدارى و خوشرفتارى و درست‏ كردارى ايشان عنوان مى ‏نمايد. البته در نظارت، بازرسى و پيگيرى بايد اصل بر مثبت‏ نگرى باشد و بيش از هر چيز و بيش از هر چيز زحمات و فداكاريهاى آنان مورد توجه قرار گيرد، چنانكه حضرت به يادآورى مى‏ فرمايد:
«ثُمَّ لَا تَدَعْ أَنْ يَكُونَ لَكَ عَلَيْهِمْ عُيُونٌ مِنْ أَهْلِ الْأَمَانَةِ وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ عِنْدَ النَّاسِ فَيُثْبِتُونَ بَلَاءَ كُلِّ ذِي بَلَاءٍ مِنْهُمْ لِيَثِقَ أُولَئِكَ بِعِلْمِكَ بِبَلَائِهِمْ ثُمَّ اعْرِفْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَى‏».2
پس فراموش نكن كه بايد بر آنان مأموران مخفى از مردمان امين و حقگوى را كه در ميان مردم بدين صفات شناخته شده باشند، بگمارى تا زحمات و فداكاريهاى آنان را براى تو بنويسند و آنان مطمئن باشند كه تو زحمات و فداكاريهاى آنان را مى‏ دانى و بايد مقدار رنج هر يك را در نظر دارى و مناسب با ميزان زحمات و فداكاريهايشان با آنان رفتار نمايى.

بدون نظارت، بازرسى و پيگيرى مسئوليتهاى كارگزاران و كاركنان، اخلاق ادارى پا نمى‏ گيرد. بنابراين لازم است كه اين امر به بهترين صورت و سيرت سازماندهى شود تا بستر مناسب اخلاقى ادارى فراهم گردد. امام على (علیه السلام) چنان بدين امر اهميت داده كه در نامه‏ اى به يكى از كارگزاران خود به نام كعب بن مالك چنين فرمان داده است:
«فاستَخلِفْ علَى عَمَلِكَ، واخرُجْ في طائِفةٍ مِن أصْحابِكَ، حَتَّى‏ تَمُرَّ بأرضِ السَّوادِ كُورةً كُورةً، فتسأَلُهم عَن عُمَّالِهِم، وتَنظُرَ في سِيرَتِهِم».3
شخصى را به جاى خود به عنوان جانشين قرار ده و خود را به همراه گروهى از يارانت (براى بازرسى و نظارت بر عملكرد و رفتار كارگزاران و مسئولان به همه مناطق روانه شويد و) تمام سرزمين سواد (عراق) را منطقه به منطقه بگرديد و از چگونگى رفتار و اعمال كارگزاران جويا شويد و سيره آنان را مورد بررسى و پيگيرى قرار دهيد.

اين دستورالعمل بيانگر جايگاه نظارت، بازرسى و پيگيرى در ديدگاه ادارى امام على (علیه السلام) است و بى گمان بدون آن حفظ مناسبات درست انسانى و رفتارى بر مبناى رفق و مدارا و نرمى با مردمان و خدمتگزارى به ايشان و امانتدارى كامل معنا نمى‏ يابد.
____________________
پی نوشت:
1. نهج البلاغه، نامه 53
2. تحف العقول، ص134
3. مکاتیب الائمة ج1 ص397
________________________
منبع: ارباب امانت (اخلاق ادارى در نهج البلاغه)، مصطفى دلشاد تهرانى