تاثیر اسلام در هنر مسلمانان

 

هنر مقوله ای دینی و متعالی است و همواره در بستر حقیقت و زیبائی جریان دارد. از دیدگاه ادیان، كلمه دنیا بر هر چه پست و به دور از روح متعالی است، اطلاق می گردد. و آنچه جاوید و سرشار از حقیقت و زیبایی و خیر است، اُخری نامیده می شود. هنر سعی می كند تا به دنیا رنگ قداست بخشیده و آن را به صورت اُخروی بیاراید، قداست شاخصه جوهری ادیان است و مفهوم تقدّس از آغاز حیات آدمی در روح و اندیشه او جای داشته است. از آغاز حیات معرفتی انسان، هنر پیوسته در دامان ادیان پرورش یافته و اوج و تعالی خود را پیموده و می پیماید. 

بی شك به عدد انسان هایی كه در فاصله میان خاك و خدا منزل دارند، هنر دارای درجات است. بطور كلی در میان آراء نظری اختلاف بیشتر بر سر مصداق است نه مفهوم. چنانكه شخصی خود را چنان می آراید كه زشت تر از آنچه هست می شود و دیگری با آرایش خود زیبائی فزونتری در خود پدید می آورد. 

این دو در احساس و هدف مشترك هستند و اختلاف تنها در توفیق و عدم توفیق خلق هنری است كه ربطی به ذات و جوهره هنر ندارد. هنر دینی زیبائی را بستر حركت هنر می داند و جوهره هنر ریشه در غربت و بازگشت انسان به اصل خود، دارد. چنانكه در اكثر اساطیر، افسانه ها، داستانها و بیشتر آثار هنری رد پای دغدغه و دور ماندن از اصل و رنج غربت و آرزوی پیوستن به رب النوع مشهود است. در تمام اساطیر، معبدهای زیبایی و پاكی و خدایان و قهرمانان زشتی و پلیدی وجود داشته اند، انسان با توجه به وضعیت روانی خود در پی خلق آنها برآمده است.

 

در قرآن از هستی بنام علم غیب و شهادت یاد شده است. مذهب راهی استكه انسان را به پاكی می خواند تا با گذر از طبیعت مادّی به عالم غیب قدم گذارد. هنر نیز در پی آفرینش حقیقت، خیر و زیبائی عالم غیب در جهان طبیعت است با این تفاوت كه مذهب آرامش انسان را در این تحوّل و دگرگونی تأمین می كند، یعنی مذهب نماد توجه خداوند به انسان است، حال آنكه هنر تلاش انسان برای دستیابی به غیب و آراستن جهان طبیعت بر اساس عالم غیب و اخری است، یعنی هنر نماد توجه انسان به خداوند است. این توجه زائیده نیاز آدمی به «كلّ گشتن» است كه به شناخت و تحوّل در او منتهی می شود. 

 

متأسفانه هنر نیز مانند اكثر ادیان به دلیل انحرافات و عصبیتهای جاهلی انسان، تفاسیر و تغییرات گوناگونی در تعارض با جوهره خود می یابد. مثلاً زنده بگور كردن زنان به همراه جسد شوهرانشان در بخشهایی از هند و یا قربانی كردن دختران و فرزندان در معابد و رودخانه های مقدّس، مبتنی بر باورهای دینی و به خاطر حصول آرامش روانی انجام می گرفته است. در بینش توحیدی انسان جانشین خداوند بر روی زمین است و از او در قرآن با عنوان خلیفة اللّه یاد می شود. از طرفی هنر نیز امانت خداوند بر فرزندان آدم و تجلّی آفرینندگان اوست. حافظ می گوید: 

 

بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم فلك را سقف بشكافیم و طرحی نو دراندازیم

 

انسان تنها موجودی است كه لایق جانشینی خداوند است. با این حال شناخت این حقیقت كه او زائیده طبیعت است و در آن رشد كرده امّا جهتش به سوی ماوراء و هدفش بیرون از قواعد عالم خاكی است، بسیار حایز اهمیّت است. او مواد اولیه و استحكام خود را از عناصر طبیعت گرفته است، در حالی كه روحی خدائی ـ نفخت فیه من روحی ـ دارد. بنابراین تكامل فیزیولوژیك برای چنین مقامی كافی نبود بلكه این تكامل تنها سرآغاز تكامل حیات معنوی و روحی حیاتی او «غربت» و درد مجهول ماندن و با بیان مولانا دور ماندن از اصل خویش است: 

 

كز نیستان تا مرا ببریده اند از نفیرم مرد و زن نالیده اند 

 

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق تا بگویم شرح درد اشتیاق 

 

هر كسی كو دور ماند از اصل خویش باز جوید روزگار وصل خویش 

 

در وضعیت اضطراب، غربت و مجهول ماندن است كه عشق به شناخته شدن، نیاز بزرگ انسان گشته و جاذبه كشف و استخراج گنج مخفی ـ كنت كنزا مخفیا ـ او را شیفته خود می سازد. هنرمندی كه در مسیر ذوق، حس، تفكر و شناخت به هماهنگی با طبیعت رسیده و به دریافت قوانین و سنتهای هستی در حد ظرفیت و توان خود اهتمام می ورزد. او بوسیله تشبیه و استعاره، رمز و مجاز و ایهام، پیرامون خود را مخاطب قرار داده و با آنها گفتگو می كند. در زبان سمبولیك او، هدهد ـ مرغ سلیمان و آب شناس و راه دان ـ در جایگاه انسانی واقع شده و بهمراه دیگر مرغان به جستجوی سیمرغ می رود و پس از گذر از هفت وادی سی مرغ به حقیقت مطلق یعنی سیمرغ می رسند. و در جهان بینی عارف هنرمند، حقیقت انسانی بیانی از حقیقت الهی می گردد. 

 

بررسی هنر مسلمانان و بالندگی آن در سرزمین های مختلف ـ از قرن هفتم میلادی ـ سرنوشت سیاسی و فرهنگی بسیاری از ملتهای جهان را دگرگون كرد. تأثیر جهان بینی و تعالیم متعالی اسلام، همچون بینش توحیدی و وحدت نوع بشر، میزان و عدالت در هستی، تقدّس علم و قلم،. .. بر روی هنر مسلمانان به خوبی پیداست، دین و هنر از آبشخور واحدی سیراب می شدند، چرا كه هر دو پاسخ به نیازهای متعالی انسان هستند. در بررسی هنر مسلمانان سه مقوله، مورد نظر قرار می گیرد: 

 

1ـ تأثیر اسلام در هنر مسلمانان 

2ـ رشته های مختلف هنری در میان مسلمانان 

3ـ نحوه پراكندگی هنر در سرزمینهای اسلامی 

پس از بررسی سه موضوع فوق مشخص خواهد شد كه آیا هنر مسلمانان هنر اسلامی است و یا اینكه هنر قومی و منطقه ای مسلمانان است؟ و یا تلفیقی از هر دو؟ موضوع نخست خود به سه زیر مجموعه می پردازد: 

1ـ جهانبینی توحید: وحدانیت خالق و یكتائی و بی همتائی او 

2ـ عدالت و هماهنگی و توازن در هستی 

اهمیت آگاهی، علم، حكمت، دانش و قلم.. . از سوی دیگر با بررسی و دقت در هنر اسلامی، چند اصل را می توان از آن انتزاع كرد: 

1ـ اشكال و تصاویر كروی در معماری و نقش و ابزار 

2ـ پرهیز از محاكات یا تقلید از طبیعت بعنوان مخلوق خداوند 

3ـ هماهنگی اشكال و تصاویر كـروی با علم نجوم و كروی بودن فضا و زمین از نظر علمی 

4ـ رنگهای فیروزه ای، آبی و سبز در هنر اسلامی 

مقایسه و تأمل در اصول اسلام و اصول هنر اسلامی نشان دهنده ارتباط تنگاتنگی در میان آنهاست: 

1ـ تأثیر بینش توحیدی را در معماری اسلامی می توان در شكل گنبد جستجو كرد. شكل گنبد نمادی از مجموعه ای است كه در اوج خود به وحدت و یگانگی می رسد و می توان از آن به «وحدت در كثرت» تعبیر كرد. 

2ـ تقدس قلم و علم در اسلام، مسلمانان را بسوی تحقیق و تفكر علمی هدایت كرد. چنانكه علم نجوم در سده نخستین اسلام در میان مسلمانان بیش از دیگر ملل متمدّن پیشرفت نمود، آنها به كروی بودن زمین و فضا زودتر از ملّتهای دیگر پی بردند. 

این علم در هنر نیز تأثیر گذاشت، كه تقریبا در تمام رشته های هنری اثـری از این آموزه را می توان یافت: در معماری، بناهای گنبدی شكل و مدور بجای بناهای مثلثی و زاویه دار در هنر مستظرفه، ظرف های كروی و نقوش گرد و زنجیـره ای متصل به هم، در تسلیمات، شمشیرهای قوس دار و سپرهای گرد در مقابل شمشیرها و سپرهای مستطیلی مسیحیان در آلات موسیقی، تارو سه تار كروی و دایره زنگدار با زنگهای كروی، در سماع صوفیه چرخ زدن و گردش مدور سر و گردن و حركات دایره ای و بدون زاویه. .. 

3ـ در رنگ ها نیز رنگ آبی و فیروزه ای شاید در توجّه به آسمان و بخصوص در نیایش ها بعنوان نمادی از غیب، مورد استفاده قرار گرفته باشند

. 

 

به نظر می رسد مهمترین این رشته ها معماری مساجد باشد. چون در میان مسلمانان مساجد جزء مكان های مقدّس به شمار می روند، بیشترین تلاش صرف ساختن آنها شده است، تا بر اساس الهام از تعالیم دینی مناسب و زیبا طراحی بشوند. مسجد، علاوه بر نقش دینی از كاركرد اجتماعی و سیاسی نیز برخوردار بوده است. و این امر بر اهمیت آن افزوده است. البته از معماری سایر بناهای مذهبی مانند آرامگاههای ائمه و امامزادگان نیز باید یاد شود. تزئینات بناها و نقوش مختلف بر آنها رشته مهم دیگری در هنر اسلامی است. شاید بتوان گفت كه به جهت تحریم مجسمه سازی و نقاشی در میان مسلمانان، استعداد هنرمند به سوی تنوع نقوش معطوف شده است. رشته دیگر، صنایع مستظرفه است، نكته مهم این است كه از ساختن ظروف بدون استعمال و صرفا تجملی و نمایشی اجتناب شده است. یعنی این ظروف، با وجود تزئینات و اشكال و نقوش متعدّد همگی موارد استفاده داشته اند. همچنین به رشته های دیگری مثل موسیقی، تعزیه گردانی، مرثیه، فرش و. .. نیز می توان اشاره نمود. 

 

در سده های آغازین اسلام، در شرق سلسله های مستقل ایرانی مانند طاهریان، صفّاریان و سامانیان روی كار آمدند. و در هر دوره نیز سبك هنری ویژه ای پدیدار گشت. در دوره سامانیان هنرهای مختلفی چون سفال سازی، فلزكاری و معماری توسعه یافت و شهرهای معروفی چون بخارا، سمرقند و نیشابور از مراكز مهم هنر اسلامی بودند. ظروف سفالین زیبا با لعاب شفّاف و تزئینات و نوشته های كوفی و همچنین با طرح گیاهان و حیوانات متداول شد. صنعت فلزكاری نیز در شهرهای خراسان و نواحی دریای خزر رواج یافت و اوایل دوره سلجوقیان از درخشانترین دوره های صنایع اسلامی محسوب می گردد. در آن دوره معماری نیز به حدّ اعلای شكوفائی خود رسید. در هنر سفالسازی، ظروف لعابدار یكرنگ و رنگارنگ با نقوش قالب زده، طلائی و مینائی با نقوش كنده كاری شده و همچنین ظروف معروف به كلابی با تكنیك خاصی در مراكز سفال سازی مهم چون ری، كاشان، جرجان و نیشابور ساخته می شد. 

 

تقدس علم و قلم در اسلام، مسلمانان را به سوی تحقیق و تفكر علمی هدایت كرد. چنانكه علم نجوم در سده نخستین اسلام در میان مسلمانان بیش از دیگر ملل متمدن پیشرفت نمود. آنها به كروی بودن زمین و فضا زودتر از ملّتهای دیگر پی بردند. این علم در هنر نیز تأثیر گذاشت كه تقریبا در تمام رشته های هنری اثری از این آموزه را می توان یافت. در دوره مغول، معماری، نقّاشی (نقش نگاری) سفال سازی، فلز كاری و تزئینات معماری رواج یافت كه مركز آنها تخت سلیمان و سلطان آباد و ورامین بود. 

همچنین مساجد، قصرها، كاروانسراها و پل ها، قالی بافی، فلز كاری، نقاشی و سفال سازی در شهرهای مختلف گسترش یافت. در این دوره ساخت ظروف سفالین دیگری بنام آبی و سفید، كو پاچه و طلائی و رنگارنگ در كرمان، اصفهان، تبریز و حوزه فارس متداول گردید. در دوره صفوی، ظروف چینی معروف به آبی و سفید با طرح هائی چون اژدها، گلهای شقایق و ابرهای پراكنده معروف بوده و در بازارها عرضه می شد. در آن روزگار فلزكاری اشیائی مانند شمعدان پایه بلند، سینی، بشقاب و كاسه با تزئینات مختلف آرایش می شد. اما از قرن دوازدهم هجری به بعد به دلیل تحوّلات عصر جدید، آفرینشهای هنری اسلامی گرفتار ركود شد و توسعه آثار هنری به شیوه جدید و مدرن جایگزین هنرهای سنتی گردید. 

 اشتراك در اعتقادات دینی در میان مسلمانان تأثیری قوی تر از آنچه در دنیای مسیحیّت وجود دارد، بر فعّالیتهای فرهنگی آنان داشته است. اشتراك در مذهب باعث شد. تا بر روی اختلافات نژادی و سنن باستانی ملّتهای مسلمان پل بسته شود و از فراز آن نه تنها علایق معنوی بلكه حتی آداب و رسوم كشورهای گوناگون را بطرز حیرت انگیزی در جهت روشن و شخصی هدایت نماید. 

چیزی كه بیش از همه در این فعل و انفعال جهت ایجاد وحدت و پاسخ به جمیع مسائل زندگی قاطعیّت داشت، قرآن بود. انتشار قرآن به زبان اصلی در فرمانروائی خط عربی، پیوندی بوجود آورد كه تمام دنیای اسلام را به هم مربوط ساخت و عامل مهمی در خلق هر نوع اثر هنری گردید. آنچه در تزئین عمارات و تولید صنایع مستظرفه اهمّیت داشت، دوری از تضاد (Contrast) در كنده كاری بود. از همه مهمتر اینكه در هیچ كجا نمی بایست طرحی به تنهائی نظر بیننده را جلب می كرد، بلكه بدنبال هم قرار گرفتن و تكرار یك نقش بدون تاكید در برتری یك قسمت بخصوص، مورد توجه بود تا به كمك آن بتوان تاثیری كلی از یك اثر گرفت و قانون كلی «پر كردن مطلق سطوح» به بهترین وجهی با این نظریه مطابقت داشت. 

 

نشريه هنر ديني ، شماره 1 ، مقاله درآمدي بر هنر ديني و اسلامي ، نوشته معصومه عطايي