فتوا دادن در احادیث

پرهيز از ندانسته فتوا دادن :

امام كاظم عليه السلام :

قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله :  اِتَّقُوا تَكذيبَ اللّه ِ.

قِيلَ : يا رَسُولَ اللّه ِ ! و كَيفَ ذاكَ ؟ 

قالَ : يَقُولُ أحَدُكُم : قالَ اللّه ُ .

فَيَقُولُ اللّه ُ : كَذَبتَ ، لَم أقُلْهُ .

أو يَقولُ : لَم يَقُلِ اللّه ُ .

فَيَقولُ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ : كَذَبتَ ، قَد قُلتُهُ .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : از دروغ بستن به خداوند بپرهيزيد . 

عرض شد : اى پيامبر خدا! دروغ بستن به خداوند چگونه است ؟

فرمود : اين كه فردى از شما بگويد : خدا [ چنين و چنان ] فرمود.

پس خداوند مى فرمايد : دروغ مى گويى، من نگفته ام .

يا بگويد : خدا [ چنان و چنان] نفرمود .

كه خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد : دروغ مى گويى ، من گفته ام .

( معاني الأخبار : ۳۹۰/۳۱ )

كسى كه ندانسته براى مردم فتوا دهد :

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أفتَى الناسَ بغيرِ عِلمٍ  ، كانَ ما يُفسِدُهُ مِن الدِّينِ ، أكثَرَ مِمّا يُصلِحُهُ .

 كسى كه ندانسته براى مردم فتوا دهد، آنچه را از دين خراب مى كند ، بيشتر از آن چيزى است كه درست مى كند.

( بحار الأنوار : ۲/۱۲۱/۳۵ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أفتَى الناسَ و هُو لا يَعلَمُ الناسِخَ مِن المَنسوخِ  و المُحكَمَ مِن المُتَشابِهِ ، فقد هَلَكَ و أهلَكَ .

كسى كه ناسخ را از منسوخ و محكم را از متشابه تشخيص نمى دهد و با اين حال براى مردم فتوا دهد ، هم خودش هلاك شده و هم مردم را به هلاكت انداخته است.

( بحار الأنوار : ۲/۱۲۱/۳۶ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أفتَى بغيرِ عِلمٍ ، لَعَنَتهُ ملائكةُ السَّماءِ و الأرضِ .

هر كس ندانسته فتوا دهد ، فرشتگان آسمان و زمين او را لعنت كنند.

( كنز العمّال : ۲۹۰۱۸ )

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن اُفتِيَ بِفُتياً بغيرِ ثَبتٍ ؛ فإنّما إثمُهُ عَلى مَن أفتاهُ .

كسى كه به فتوايى نا استوار عمل كند ؛ گناهش به گردن كسى است كه به او فتوا داده است.

( كنز العمّال : ۲۹۰۱۹ )

امام باقر عليه السلام :

 مَن أفتَى الناسَ بغيرِ عِلمٍ و لا هُدىً مِنَ اللّه ِ ،

لَعَنَتهُ مَلائكَةُ الرَّحمَةِ و مَلائكَةُ العَذابِ 

و لَحِقَهُ وِزرُ مَن عَمِلَ بِفُتياهُ .

كسى كه بدون علم و بدون هدايتى از جانب خدا براى مردم فتوا دهد ،

فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب بر او لعنت فرستند

و گناه كسى كه به فتوايش عمل كند ، به گردن اوست.

( الكافي : ۷/۴۰۹/۲ )

كسى كه بر اساس رأى خود فتوا دهد :

امام باقر عليه السلام :

لو كنّا نُفتِي الناسَ بِرَأينا و هَوانا ، لَكُنّا مِن الهالِكِينَ

و لَكُنّا نُفتِيهِم بآثارٍ مِن رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله و اُصولِ عِلمٍ عِندَنا ، نَتَوارَثُها كابِرا عن كابِرٍ ···

ما اگر بر اساس رأى و هوس خود به مردم فتوا مى داديم ، هر آينه از هلاك شدگان بوديم .

ليكن ما بر پايه قول و سنّت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و اصول علميى كه خود داريم و از پدران بزرگوار خود به ارث مى بريم ، براى مردم فتوا مى دهيم··· .

( بحار الأنوار : ۲/۱۷۲/۳ )

امام صادق عليه السلام : 

مَن أفتَى النّاسَ بِرَأيهِ ، فَقَد دانَ بِما لا يَعلَمُ 

و مَن دانَ بِما لا يَعلَمُ ، فَقَد ضادَّ اللّه َ ؛

حَيثُ أحَلَّ وَ حَرَّمَ ، فِيما لا يَعلَمُ .

كسى كه بر اساس رأى خود به مردم فتوا دهد ، از چيزى كه نمى داند پيروى كرده است

و كسى كه از آنچه نمى داند پيروى كند ، با خدا به ضدّيت برخاسته است ؛

زيرا ندانسته ، چيزى را حلال و حرام كرده است.

( بحار الأنوار : ۲/۲۹۹/۲۵ )

امام صادق عليه السلام : 

إيّاكَ أن تُفتِيَ النّاسَ بِرَأيكَ  أو تَدينَ بِما لا تَعلَمُ .

زنهار، كه براى مردم به رأى خود فتوا دهى يا از چيزى كه نمى دانى پيروى كنى.

( الخصال : ۵۲/۶۶ )

امام صادق عليه السلام :

و اللّه ِ! ما نَقولُ بأهوائنا و لا نَقولُ بِرَأينا 

و لا نَقولُ ، إلاّ ما قالَ رَبُّنا .

 به خدا سوگند! كه ما نه بر اساس هوا و هوسِ خود چيزى مى گوييم و نه بر پايه رأى خويش

و جز آنچه پروردگارمان گفته است ، چيزى نمى گوييم.

( بحار الأنوار : ۲/۱۷۳/۵ )

برحذر داشتن از صدور فتواى به رأى :

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

أجرَؤكُم علَى الفَتوى ، أجرَؤكُم علَى النارِ .

 بى باك ترينِ شما در فتوا دادن ، بى باك ترين شما در برابر آتش است.

( بحار الأنوار: ۲/۱۲۳/۴۸ )

امام صادق عليه السلام :

اُهرُبْ مِن الفُتيا ، هَرَبَكَ مِنَ الأسَدِ و لا تَجعَلْ رَقَبَتَكَ للناسِ جِسرا .

 از فتوا دادن چنان بگريز كه از شير مى گريزى و گردنت را  پل مردم قرار مده.

( بحار الأنوار : ۲/۲۶۰- (انظر) العلم : باب ۲۸۲۹ )

امام صادق عليه السلام :

خَصلَتَينِ مُهلِكَتَينِ :

تُفتي الناسَ  ، بِرَأيكَ 

أو تَدينُ ، بما لا تَعلَمُ .

دو كار مُهلك است :

يكى اين كه بر پايه رأى خود  ، به مردم فتوا دهى،

ديگر اين كه  ندانسته ، از چيزى پيروى كنى.

( تحف العقول : ۳۶۹ )

ضامن بودن فتوا دهنده :

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن اُفتِيَ بغيرِ عِلمٍ كانَ ، إثمُهُ على مَن أفتاهُ .

هر كس به فتوايى كه از روى نادانى به او داده شده است عمل كند، گناهش به گردن كسى است كه به او فتوا داده است.

( سنن أبي داوود : ۳/۳۲۱/۳۶۵۷ )

امام باقر عليه السلام :

مَن أفتَى الناسَ بغيرِ عِلمٍ و لا هُدىً ، لَعَنَتهُ ملائكةُ الرَّحمَةِ و ملائكةُ العذابِ  و لَحِقَهُ  ، وِزرُ مَن عَمِلَ بِفُتياهُ .

 هر كس بدون علم و هدايت به مردم فتوا دهد، فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب بر او لعنت فرستند و گناه آن كه به فتواى او عمل كند ، دامنگيرش شود.

( الكافي : ۱/۴۲/۳)

وسائل الشيعة :

كانَ أبو عبدِ اللّه ِ عليه السلام قاعِدا في حَلقَةِ رَبيعَةَ الرَّأيِ ، فجاءَ أعرابيٌّ ، فَسَألَ رَبيعَةَ الرأيِ عَن مَسألَةٍ  ، فَأجابَهُ .

 فلمّا سَكَتَ ، قالَ لَهُ الأعرابيُّ : أ هُو في عُنُقِكَ ؟

فَسَكَتَ عَنهُ رَبيعَةُ و لم يَرُدَّ علَيهِ شيئا .

فأعادَ المَسألَةَ علَيهِ ، فأجابَهُ بِمِثلِ ذلكَ .

فقالَ لَهُ الأعرابيُّ : أ هُو في عُنُقِكَ ؟ فَسَكَتَ رَبيعَةُ .

فقالَ لَهُ أبو عبدِ اللّه ِ عليه السلام :هُو في عُنُقِهِ .

قالَ أ و لم يَقُلْ ؛ و كُلُّ مُفتٍ ضامِنٌ ؟! 

امام صادق عليه السلام در مجلس ربيعة الرأى نشسته بود كه عربى باديه نشين آمد و از ربيعة الرأى مسأله اى پرسيد. ربيعه جوابش را داد. 

وقتى حرفش تمام شد ، باديه نشين گفت : آيا به گردن مى گيرى ؟ ربيعه سكوت كرد و جوابى نداد . 

آن عرب دوباره مسأله را پرسيد و ربيعه همان جواب را به او داد.

باديه نشين گفت : آيا به گردن مى گيرى ؟ ربيعه سكوت كرد.

امام صادق عليه السلام به او فرمود: به گردن اوست.

بگويد [ به گردن مى گيرم ] يا نگويد ؛ 

زيرا هر فتوا دهنده اى  ، ضامن است.

( وسائل الشيعة : ۱۸/۱۶۱/۲ )

جواز فتوا دادن براى عالِم :

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

سَيَأتِيكُم أقوامٌ يَطلُبُونَ العِلمَ .

فإذا رَأيتُموهُم  ، فقُولُوا : مَرحَبا بِوَصِيَّةِ رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله  و أفتُوهُم .

به زودى در ميان شما مردمانى پيدا شوند كه جوياى علمند .

هرگاه آنها را ديديد ، بگوييد : آفرين به سفارش شدگان پيامبر خدا  و به آنها فتوا دهيد.

( كنز العمّال : ۲۹۳۲۵ )

امام على عليه السلام ـ در نامه خود به قثم بن عباس ـ نوشت :

 وَ اجلِسْ لَهُمُ العَصرَينِ ، فَأفتِ المُستَفتيَ

و عَلِّمِ الجاهِلَ  و ذاكِرِ العالِمَ .

در صبح و عصر با آنان ( مردم ) بنشين و براى كسى كه از تو حكم و مسأله اى مى پرسد ، فتوا بده

و نادان را بياموز و با دانا گفتگوى علمى كن .

( نهج البلاغة : الكتاب ۶۷ )

امام باقر عليه السلام ـ به ابان بن تغلب ـ فرمود:

اِجلِسْ في مَجلِسِ  المَدينةِ و أفتِ الناسَ ؛

فإنّي اُحِبُّ أن يُرى في شِيعَتي مِثلُكَ .

 در مدينه بنشين و براى مردم فتوا بده ؛ 

زيرا من دوست دارم كه در ميان شيعيان من كسانى مانند تو مشاهده شوند.

( في مستدرك الوسائل ۱۷/۳۱۵/۲۱۴۵۲ : «مسجد» بدل «مجلس»- رجال النجاشي : ۱/۷۳/۶ )

وسائل الشيعة ـ به نقل از معاذ بن مسلم نحوى ـ : 

قلتُ : نَعَم  و أرَدتُ أن أسألَكَ عن ذلكَ ،  قَبلَ أن أخرُجَ .

إنّي أقعُدُ في المَسجِدِ ، فَيَجيءُ الرجُلُ ، فَيَسألُنِي عنِ الشيءِ ؛ فإذا عَرَفتُهُ بالخِلافِ لَكُم  ، أخبَرتُهُ بما يَفعلونَ

و يَجيءُ الرجُلُ أعرِفُهُ بِمَوَدَّتِكُم و حُبِّكُم  ، فَاُخبِرُهُ بما جاءَ عنكُم 

و يَجيءُ الرجُلُ لا أعرِفُهُ و لا أدري مَن هُو فَأقُولُ  : جاءَ عن فلانٍ كذا  و جاءَ عن فلانٍ كذا ، فَاُدخِلُ قَولَكُم فيما بينَ ذلكَ .

فقالَ لي : اِصنَعْ كذا ؛ فإنّي كذا أصنَعُ .

امام صادق عليه السلام به من فرمود : شنيده ام كه در مسجد مى نشينى و به مردم فتوا مى دهى ؟

عرض كردم : آرى  و اكنون مى خواهم پيش از آن كه بروم  ، در اين باره از شما بپرسم .

من در مسجد مى نشينم و كسى مى آيد و مسأله اى از من مى پرسد و من اگر بدانم كه از مخالفان شماست  ، طبق مذهب خودشان به او جواب مى دهم .

شخصى ديگر مى آيد كه من از دوستى و محبّت او نسبت به شما آگاهم . در اين جا بر اساس آنچه از شما وارد شده است ، پاسخش را مى دهم .

شخصى هم مى آيد كه او را نمى شناسم و نمى دانم كيست. در اين موقع مى گويم : فلانى چنين گفته و فلانى هم اين طور گفته است و در ميان آنها نظر شما را هم جا مى دهم.

حضرت فرمود : همين كار را بكن ؛ زيرا من اينچنين عمل مى كنم .

( وسائل الشيعة : ۱۸/۱۰۸/۳۶)

استفتاى از خود :

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 اِستَفتِ نفسَكَ و إن أفتاكَ المُفتونُ .

 از [وجدان] خودت فتوا بخواه ، اگر چه فتوا دهندگان [ برخلاف آن ] فتوايت دهند.

( كنز العمّال : ۲۹۳۳۹)

امام صادق عليه السلام ـ پس از تلاوت آيه « بلكه انسان از وضع خود آگاه است . هر چند براى خويش عذرهايى تراشد »  ( القيامة : ۱۴ و ۱۵ ) به عمر بن يزيد ـ فرمود :

 يا أبا حفصٍ ! ما يَصنَعُ الإنسانُ أن يَتَقَرَّبَ إلَى اللّه ِ عَزَّ و جلَّ ، بخلافِ ما يَعلَمُ اللّه ُ تعالى ... ؟

يا أبا حفصٍ !  انسان را چه سود كه برخلاف آنچه خداوند متعال [ از باطن او ] مى داند ، به خداوند عزّ و جلّ تقرّب جويد··· ؟

(  الكافي : ۲/۲۹۴/۶ )

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از حدّ بيمارى اى كه موجب مى شود كسى روزه نگيرد و ايستاده نماز نخوانده ـ فرمود :

 بَل الإنسانُ على نفسِهِ بَصيرَةٌ  ( و) هو أعلَمُ بما يُطيقُهُ .

 انسان از وضع خودش آگاه است و از توانايى خويش بهتر خبر دارد.

( كتاب من لا يحضره الفقيه : ۲/۱۳۲/۱۹۴۱ )

منبع: میزان الحکمه، جلد نهم.