ترجمه و شرح خطبه 116 نهج البلاغه؛ بخش سوم: پیشبینی حکومت حجّاج

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 5، ص: 165-145

انتقام الهى!
در آخرين بخش اين خطبه، امام (عليه السلام) با صراحت بيشترى از آينده تاريک مردم سست و بى وفاى «کوفه» خبر مى دهد و مى فرمايد : «آگاه باشيد ! به خدا سوگند ! جوانکى از طايفه «بنى ثقيف» که متکبّر و هوس باز است بر شما مسلّط مى شود، اموال و کشتزارهاى سرسبز شما را مى خورد و قوّت و قدرت شما را مى گيرد» (أَمَا وَاللهِ، لَيُسَلَّطَنَّ عَلَيْکُمْ غُلاَمُ ثَقِيف الذَّيَّالُ(1) الْمَيَّالُ(2); يَأْکُلُ خَضِرَتَکُمْ، وَيُذِيبُ شَحْمَتَکُمْ).
سپس مى افزايد : «اى أبَا وَذَحَةَ ! برفشارت بيفزا !» (و از اين مردم ناسپاس وسرکش انتقام بگير !) (إيه أبَا وَذَحَةَ !)(3).
همه مفسّران «نهج البلاغه» گفته اند : «منظور از «غُلامُ ثَقِيف»، «حجّاج بن يوسف ثقفى» است که از قبيله «بنى ثقيف» بود و در دوران حکومت «عبدالملک مروان»، به عنوان والى «کوفه» انتخاب شد، مردى بسيار سنگدل، خون خوار، پست و آلوده بود و «عبدالملک» مخصوصاً او را براى انتقام گرفتن از مردم «کوفه» و خاموش کردن شعله هاى قيام بر ضد «بنى اميه» انتخاب کرده بود و همان گونه که امام (عليه السلام) در اين سخنش پيش بينى فرموده، او بر هيچ کس و هيچ چيز رحم نکرد، اموال مردم را غارت مى نمود و از خون ريزى ابا نداشت و چنان مردم در زمان او تحت فشار واقع شدند که به گفته امام (عليه السلام) از آنها تنها استخوان و پوستى باقى ماند.
توجه داشته باشيد «خَضِرَة» گر چه به معنى محصول باغها و زمينهاى کشاورزى است ولى در اين جا اشاره به تمام اموال است که «حجاج» به غارت مى برد و تعبير «وَيُذِيبُ شَحْمَتَکُمْ» (چربى بدن شما را آب مى کند) کنايه از فشار زيادى است که بر مردم وارد کرد، و چنان ضعيف شدند که گويى تنها استخوان و پوستى از آنها باقى ماند.
و اين است عاقبت کسانى که رهبر آگاه و بيدار و دلسوز و مهربان و عادلى همچون على (عليه السلام) داشته باشند و در برابر او نافرمانى کنند.
تعبير به «ايه» (باکسره و تنوين) به گفته بسيارى از ارباب لغت، هنگامى گفته مى شود که بخواهند، ديگرى را تشويق به ادامه سخن يا کارى کنند و «ايهاً» (با تنوين فتح) در جايى گفته مى شود که بخواهند کسى را دعوت به سکوت يا خوددارى از کارى کنند.
با توجه به اين که در نسخه هاى نهج البلاغه «ايه» با تنوين مکسور ذکر شده، مفهومش اين است که اى «حجّاج» ! فشارت را بر مردم ناصالح و ضعيف الايمان و حق نشناس که در برابر پيشواى عادل خود سرکشى و طغيان کردند، بيشتر کن ! و به تعبير ديگر اين سخن کنايه از اين است که آنها استحقاق اين عذاب الهى را دارند و هرگز مفهومش اين نيست که امام (عليه السلام) به چيزى از ظلمهاى «حجّاج» راضى بود. اين سخن مانند آن است که به کسى مى گوييم : اين دارو گرچه تلخ است اما درمان درد توست و او گوش نمى دهد، هنگامى که درد شديد مى شود و ناله و فرياد مى کند مى گوييم : بيشتر ناله کن ! اين نتيجه کار توست، بديهى است مفهوم اين سخن آن نيست که ما راضى به درد و ناله او هستيم بلکه اشاره به اين است که اين نتيجه نافرمانى او در برابر طبيبان و ناصحان است.
اين شبيه سخنى است که از خود امام (عليه السلام) در خطبه 28 نقل شده که مى فرمايد : «أَلاَ وَإنَّهُ مَنْ لاَ يَنْفَعُهُ الْحَقُّ يَضُرُّهُ البَاطِلُ، وَمَنْ لا يَسْتَقِيمُ بِهِ الْهُدى، يَجُرُّ بِهِ الضَّلاَلُ إلَى الرَّدَى; آگاه باشيد ! آنها که از حق سود نگيرند زيان باطل دامنشان را خواهد گرفت و آن کس که (انوار) هدايت او را به راه راست نبرد (ظلمت) گمراهى او را به وادى هلاکت مى کشاند».
و امّا «وذحه» به گفته بسيارى از ارباب لغت (مانند «لسان العرب» و «مجمع البحرين» و «اقرب الموارد») به معنى «سوسک» مى باشد و بعضى مانند صاحب «قاموس» و «خليل بن احمد» در کتاب «العين» آن را به معنى پشکل يا پشکل و بول حيوان گرفته اند که به پشمهاى گوسفند مى چسبد.
در مورد انتخاب کنيه «ابا وذحه» براى حجّاج داستانهاى مختلفى در تواريخ و شروح «نهج البلاغه» آمده است که از همه مناسب تر اين است : «روزى حجّاج «وذحه» يا«خنفساء» يعنى سوسکى را نزد محل نماز خود ديد و آن را از خود دور کرد، سوسک بار ديگر به طرف او آمد باز آن را دور ساخت، دفعه سوّمى که به سوى او آمد با دست خود آن را گرفت و فشار داد، سوسک، او را گزيد و به خاطر حساسيّتى که «حجّاج» نسبت به آن داشت دست او ورم کرد و سرانجام همين ورم باعث مرگ او شد». گويى خداوند، مى خواهد قدرت خويش را به چنين مرد سفّاک بى باکى نشان دهد که او را به وسيله يکى از پست ترين مخلوقاتش نابود کرد آن گونه که «نمرود» را که يکى از سرکشان معروف تاريخ است بوسيله «پشه»اى که در بينى او داخل شد هلاک نمود.
بعضى نيز گفته اند : «حجّاج» از «سوسک» بسيار تنفّر داشت هنگامى که چشمش به سوسک مى افتاد به خادمانش مى گفت : آن را از من دور کنيد اين از آثار نکبت بار شيطان است و به همين جهت مردم او را «ابا وذحه» ناميدند.
از بعضى داستانهاى ديگرى نيز در اين زمينه نقل شده که ذکر آنها مناسب به نظر نمى رسد و اجمال آن اين است که او گرفتار يک نوع بيمارى جنسى بود و با سوسک خودرا تسکين مى داد.
جالب اين است که «ابن ابى الحديد» بعد از ذکر اين داستانها مى گويد : «به گمان من امام (عليه السلام) از انتخاب اين تعبير براى «حجّاج» نظر ديگرى داشته و آن اين که : عادت عرب بر اين بوده، که وقتى مى خواستند به کسى احترام کنند او را با کنيه هايى ذکر مى کردند که دليل بر عظمت است و هنگامى که مى خواستند کسى را تحقير نمايند او را با کنيه هايى ياد مى کردند که دليل بر حقارت است مانند کنيه «ابو الذّبّان» (صاحب مگسها) که براى «عبدالملک مروان» انتخاب شده زيرا دهانش بسيار بدبو بود که مگسها دور او جمع مى شدند (و يا به گفته بعضى حتى مگسها هم از او فرار مى کردند) و يا کنيه «ابو زنّه» (صاحب ميمون) که براى «يزيد بن معاويه» انتخاب شده و همچنين انتخاب کنيه «ابو وذحه» براى حجّاج، زيرا او به قدرى آلوده به گناهان بود که به گوسفند کثيفى شبيه بود که پشکل ها به دنباله او چسبيده است»(4).
* * *
«شريف رضى»، در پايان اين خطبه مى گويد : «الوذحة، الخنفساء وهذا القول يؤمى به إلى الحجّاج وله مع الوذحة حديث ليس هذا موضع ذکره; «وذحه» به معنى سوسک آمده است و اين تعبير (امام) اشاره به حجّاج است و او با سوسک داستانى دارد که اين جا جاى ذکر آن نيست».
* * *
نکته:
حجّاج کيست؟
«حجّاج» يکى از سنگدل ترين و سفاک ترين مردان تاريخ جهان است، درباره جنايات او داستانهايى نوشته اند که هر خواننده اى را در وحشت فرو مى برد.
او فرماندار «عبدالملک» در «کوفه» بود و «عبدالملک» پنجمين نفر، از خلفاى «بنى اميه» بود. در حالات «حجّاج» نوشته اند : او بسيار زشت و  کريه منظر بود، و علاوه بر کوتاهى قد و لاغرى و کج بودن پاها و ضعيف بودن چشمها و آبله گون بودن از جهات ديگرى نيز ناقص الخلقه بود، و شايد يکى از انگيزه هاى، سفّاکى و بى رحمى او همان عقده حقارتى بود که از اين صفات براى او حاصل شده بود، تا آن جا که به گفته مورّخ معروف «مسعودى» در «مروج الذهب»، حجّاج خودش اعتراف مى کرد : بيشترين لذّت او در خون ريزى و انجام کارهايى است که ديگران انجام نمى دهند(5).
او دو سال از طرف «عبدالملک» به اميرى «حجاز» (مکه و مدينه) منصوب شد، و در اين مدت فجايع عظيمى به بار آورد از جمله ويران کردن خانه کعبه بود، و ديگر اين که بر گردن گروهى از صحابه معروف پيامبر (صلى الله عليه وآله) مانند «جابر بن عبدالله انصارى»، «انس بن مالک» و «سهل ساعدى» و جمعى ديگر، داغ نهاد، به اين بهانه که آنها در قتل «عثمان» شرکت داشتند، سپس «عبدالملک» او را به سوى عراق فرستاد و حکومت «بصره» و «کوفه» را به او سپرد. «مسعودى» مى نويسد : حجاج بيست سال فرمانروايى کرد. تعداد کسانى که در اين مدت، با شمشير وى يا زير شکنجه جان دادند صد و بيست هزار نفر بود، و اينان غير از کسانى هستند که در جنگ ها به دست او يا سربازانش کشته شدند.
هنگام مرگ در زندان مشهور او، پنجاه هزار مرد و سى هزار زن بودند که شانزده هزار نفر آنها کاملاً برهنه و عريان بودند.
او زنان و مردان را يکجا زندانى مى کرد و زندان هاى وى بدون سقف بود، از اين رو زندانيان از گرماى تابستان و سرماى زمستان، سخت در عذاب بودند.
به گفته «ابن جوزى»، اگر کسى از زندانيان به خاطر شدت گرماى آفتاب، به سايه ديوار پناه مى برد، نگهبانان او را با سنگ مى راندند; غذاى آنان نان جو مخلوط با نمک و مقدارى خاکستر بود، و کسانى که مدتى در آن جا زندانى بودند، چهره هايشان تغيير مى يافت و سياه مى شدند به گونه اى که هنگامى که مادرى به سراغ فرزندش رفته بود او را نشناخت.
شايد گوياترين سخن درباره «حجّاج» همان است که از «شعبى» نقل شده که مى گويد : «لَوْ اَخْرَجَتْ کُلُّ اُمَّة خَبِيْثَها وَفاسِقَها وَاَخْرَجْنَا الْحَجَّاجَ بِمُقَابِلَتِهِمْ لَغَلَبْنَاهُمْ; اگر هر امّتى خبيث ترين و فاسق ترين فرد خودرا مطرح کند و ما حجاج را در مقابل آنها بياوريم بر آنان غلبه خواهيم کرد».
مرگ حجاج هم به صورت بسيار عبرت انگيزى واقع شد، گرفتار بيمارى شديد درونى شد که از شدت آن فرياد مى کشيد سرماى سختى بر بدن او چيره شده بود، به طورى که ظرفهاى مملوّ از آتش را در مقابل او مى گذاشتند و خودرا به قدرى به آنها نزديک مى کرد که پوست بدنش مى سوخت ولى باز هم از شدت سرما مى لرزيد.
آرى ! او به آتش اين جهان، قبل از آتش آخرت، گرفتار شد. او در سال 95 هجرى در سن 54 سالگى از دنيا رفت و راهى جهنم شد(6).
* * *
پی نوشت:
1. «ذيّال» از مادّه «ذيل» به معنى دامنه وآخر هر چيزى، گرفته شده وبه کسانى که دامان پيراهن يا قباى آنها بر زمين کشيده مى شد عرب، «ذيّال» مى گفت و از آن جا که اين کار، کار افراد متکبّر بود واژه «ذيّال» به افراد متکبّر و خودخواه اطلاق مى شود.
2. «ميّال» از مادّه «ميل» به معنى انسان هوسباز است.
3. «وذحه» همان گونه که در متن خواهد آمد به معنى پشکل يا بول گوسفند است که به پشم او مى چسبد و همچنين به معنى سوسک آمده است ولى در بعضى کلمات «ابن ابى الحديد» آمده که معنى دوّم در هيچ يک از لغات عرب ديده نشده، در حالى که مراجعه به متون لغت نشان مى دهد که بسيارى از ارباب لغت اين معنى را جزء معانى «وذحه» ذکر کرده اند.
4. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، جلد 7 ، صفحه 279.
5. مروج الذهب، جلد 3، صفحه 125.
6. «مروج الذهب» «مسعودى»، جلد 3، صفحه 166 و تاريخ «ابن جوزى» بنا به نقل «سفينة البحار»، و سيره پيشوايان، صفحه 244 به بعد و شرح نهج البلاغه مرحوم «شوشترى»، جلد 6، صفحه 12 به بعد.