شرح زیارت امین الله؛ « مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِكَ رَاضِيَةً بِقَضَائِكَ »؛ رابطه قضا و قدر با اختیار
۳۰ آذر ۱۳۹۵ 0 اهل بیت علیهم السلامشرح بند « اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ نَفْسِي مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِكَ رَاضِيَةً بِقَضَائِكَ » از زیارت شریف امین الله شامل چهار بخش است:
در سومین بخش از شرح این فراز، رابطه قضا و قدر با اختیار انسان بررسی می شود:
تقدیر به حدود شی نظر دارد و به خداوند منتهی می شود، خلقت انسان (1)هم به گونه ای است که افعال او با اختیار انجام شود . هر چند گاهی در آنها روابطی خارج از حدود تفکر و بینش و اختیار او وجود داشته باشد . (2) لکن این روابط اندازه های خاص را در محدوده افعال اختیاری مشخص می کند، و خداوند از آنها خبر دارد و آن افعال را بر اساس آنها اندازه گیری می کند بدون اینکه با اختیار منافات داشته باشد. و پس از مهیا شدن مقدمات فعل (3) که جزء اخیرش اراده و انتخاب انسان است وجود فعل ضروری می شود و پس از تحقق علت تامه فعل، دیگر جایی برای اراده باقی نمی ماند . زیرا اراده جزء اخیر آن بود. هر چند انسان در اختیار خود مستقل نیست، لکن خداوند خواسته است که او افعالش را از راه اراده انجام دهد . به گونه ای که وجود انسان و اراده او و افعالش از راه اراده، به خداوند متعال استناد دارد و این همان عمومیت قضای الهی نسبت به افعال انسان می باشد.
بنابراین قرآن کریم، در عین حالی که افعال انسان را مخلوق خداوند می داند و می فرماید:
والله خلقکم و ما تعملون (4): خداوند شما و آنچه که انجام می دهید خلق کرده است
و خلقت آن را نیز با تقدیر و اندازه مورد قضای الهی معرفی نموده است : انا کل شی ء خلقناه بقدر (5): ما همه چیز را با اندازه آفریدیم
و نیز خلقت انسان را در نیکوترین و زیباترین شکل و اندازه گیریها دانسته است : لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم (6): به تحقیق انسان را در زیباترین شکلها خلق کردیم
و از طرفی تمامی خلقت را بر حق - که عین واقعیت بوده و دارای هدف واقعی می باشد - بیان کرده است : و ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق و اجل مسمی (7) : آسمانها و زمین و آنچه را که بین آن دو است را جز به حق و مدت معین نیافریدیم
و در خصوص انسان فرموده است: أفحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لاترجعون (8): آیا گمان می کنید که شما را بیهوده - باطل و بازیچه - آفریدیم و به سوی ما رجوع نمی کنید؟
لکن خلقت انسان را آن طور که هست، حق و زیباترین خلقت دانسته به گونه ای که او با اختیار و انتخاب، افعالش را انجام دهد و به طرف هدف مطلوب برود .
در این راستا عده ای مسیر باطل و انحراف و تمایل به عالم دنیا را انتخاب می کنند و دسته ای مسیر حق و تمایل به عالم آخرت را ونیز می فرماید:
ثم رددناه اسفل سافلین الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات (9) : سپس انسان را به پایین ترین پایینها - انکار حق و اعمال ناشایست - برگرداندیم مگر کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند و در غیر این صورت ارسال رسولان و امر و نهی و وعده به ثواب و ترساندن از عقاب و در نهایت وجود معاد لغو و دروغ خواهد بود و آیات قرآنی سرشار است از بیان اتمام حجت به واسطه رسولان الهی و انذار و تبشیر به عذاب و بهشت.(10)
نتیجه این قسمت از بحث آن است که : خداوند می داند و خواسته است و حکم کرده است که انسان به واسطه اراده و انتخاب خود، با افعال و صفات پسندیده یا ناپسند راه سعادت و شقاوت را برود و وسایل آن را - که عبارتند از انبیا و اولیاء و عقل که تشخیص دهنده حق و باطل است و اراده که انتخاب کننده است - برایش فراهم کرده است و در مقابل امتحان او را نیز - که عبارتند از شیطان دعوت کننده به بدیها و تمایلات مادی در وجودش - مهیا کرده است، برای آن هدف مطلوب - بندگی حقیقی خودش - به گونه ای که در هیچ یک از این مراحل مستقل از خداوند متعال نمی باشد.
پی نوشت :
1- خلقت انسان با تمام خصوصیات زمانی و مکانی و نژادی و صنفی و نیز اعضاء و قوای وجودی او حتی قدرت اختیار و تفکر و انتخاب او، هر چند به تقدیر الهی مرتبط است لکن ربطی با اختیار او ندارد. افعالی که به صورت طبیعی نیز از او صادر می شود مانند تنفس و کار دستگاه گوارش و امثال آنها، این گونه می باشد.
2- مانند اینکه کسی با اختیار از خانه برای انجام کاری خارج می شود و دوست او نیز با اختیار خود خانه خارج می شود، بدون پیش بینی در بین راه با او ملاقات می کند، این کار اختیاری یک روابط غیر اختیاری داشته که ما از آن مطلع نیستیم لکن خداوند متعال می داند و این مطلب نمونه هایی در قرآن نیز دارد از جمله : قضیه آمدن حضرت موسی به مدین و منتهی شدن آن به انتخاب پیامبری ، طه : 41 و 40.
3- تمامی افعال انسان دارای مقدماتی است که جزء اخیرش اراده اوست لکن نوعا این مقدمات در افعال عادی و روزمره به طور سریع محقق می شود، و فقط در افعال مهم که نیاز به تاءمل بیشتر و انتخاب آگاهانه تر دارد آشکار می شوند مانند انتخاب شغل و رشته تحصیلی و همسر، و همچنین ارادی بودن افعال او در زمان شکوفایی عقل و آگاهانه شدن معلوماتش ، آشکار می شود و تا قبل از زمان بلوغ ، اغلب افعالش نیمه ارادی یا ناآگاهانه است .
4- صافات : 96.
5- قمر: 49.
6- تین : 4.
7- احقاف : 3، حجر: 85.
8- مؤ منون : 115.
9- تین : 5 و 6.
10- بحارالانوار، ج 5، ص 12، روایت 19.
منبع :
سیمای مخبتین (شرح زیارت امین الله)، شیخ محمود تحریری
