و من وصية له (علیه السلام) لعبد الله بن العباس عند استِخلافه إيّاه على البصرة:سَعِ النَّاسَ بِوَجْهِكَ وَ مَجْلِسِكَ وَ حُكْمِكَ؛ وَ إِيَّاكَ وَ الْغَضَبَ، فَإِنَّهُ طَيْرَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ؛ وَ اعْلَمْ أَنَّ مَا قَرَّبَكَ مِنَ اللَّهِ يُبَاعِدُكَ مِنَ النَّارِ، وَ مَا بَاعَدَكَ مِنَ اللَّهِ يُقَرِّبُكَ مِنَ النَّارِ.
طَيَرَة: سبكى و كم عقلى.
سَع: وسعت بدهطَيرَة: فال بد
وصيت آن حضرت (ع) به ابن عباس، هنگامى كه او را در بصره جانشين خود ساخت:با مردم گشاده رو باش، آن گاه كه به مجلست در آيند و آن گاه كه در باره آنها حكمى كنى. از خشم بپرهيز كه خشم نشان سبك مغزى از سوى شيطان است. و بدان كه هر چه تو را به خدا نزديك مى كند، از آتش دور مى سازد و آنچه از خدا دور مى سازد به آتش نزديك مى كند.
از سفارشات آن حضرت است به عبد اللّه بن عباس، وقتى كه او را در بصره به جاى خود قرار داد:در برخورد با مردم و در نشستن با ايشان و داورى ميان آنان گشاده رو باش، از خشم حذر كن، كه آن سبكسرى و انگيزه شيطانى است. آگاه باش آنچه تو را به خدا نزديك كند از آتش جهنّم دور مى نمايد، و آنچه تو را از خدا دور كند به آتش نزديك خواهد نمود.
(نامه به عبد اللّه بن عباس، هنگامى كه او را در سال 36 هجرى به فرماندارى بصره نصب فرمود).اخلاق فرماندهى:با مردم، به هنگام ديدار و در مجالس رسمى و در مقام داورى، گشاده رو باش و از خشم بپرهيز، كه سبك مغزى، به تحريك شيطان است، و بدان آنچه تو را به خدا نزديك مى سازد، از آتش جهنّم دور، و آنچه تو را از خدا دور مى سازد، به آتش جهنّم نزديك مى كند.
و از وصيت آن حضرت است به عبد اللّه پسر عباس هنگامى كه او را در بصره به جاى خود گمارد:با مردم گشاده رو باش آن گاه كه آنان را ببينى، يا در باره آنان حكمى دهى يا در مجلس ايشان نشينى. از خشم بپرهيز كه نشانه سبكى سر است و شيطان آن را راهبر است. و بدان آنچه تو را به خدا نزديك كند از آتش دور سازد، و آنچه تو را از خدا دور سازد به آتشت در اندازد.
از وصيّتهاى آن حضرت عليه السّلام است بعبد اللّه ابن عبّاس هنگاميكه او را بر بصره جانشين خود گردانيد (در آن او را به مهربانى با مردم و دورى از خشم اندرز مى دهد):(1) با مردم گشاده رو و هم مجلس و درستكار باش (كسيرا از ملاقات خويش جلوگيرى مكن و جائى بنشين كه همه بتو راه داشته باشند و پاس احترام هر كس را نگاه دار و آنها را به كارهاى سخت وامدار و بعدل و داد بينشان حكم كن) و از خشم نمودن (با مردم) بپرهيز كه آن سبك مغزى است از شيطان (بتو رسيده است)(2) و بدان هر كارى كه ترا به (رحمت) خدا نزديك گرداند از آتش (كيفر روز رستخيز) دورت مى نمايد، و هر كارى كه ترا از خدا دور سازد به آتش نزديكت مى گرداند.
با چهره اى باز با مردم روبه رو شو، و مجلست براى خاص و عام گشاده دار و در حکم و داورى همه را يکسان بنگر. از خشم و غضب (به شدت) برحذر باش، چرا که يکى از سبک مغزى هاى شيطانى است و بدان آنچه تو را به خدا نزديک مى سازد از آتش جهنم دور مى کند و آنچه تو را از خدا دور مى سازد به آتش دوزخ نزديک مى سازد.
لِعَبْدِ اللهِ بْنِ الْعَبّاسِ عِنْدَ اسْتِخْلافهِ ِإیاهُ عَلَى الْبَصْرَةِ.از توصيه هاى امام(عليه السلام) به عبد الله بن عباس است هنگامى که وى را به فرماندارى بصره منصوب کرد.(1)
نامه در یک نگاه:از کتاب الامامة والسیاسة استفاده مى شود که امام(علیه السلام) این سخن را به عبدالله بن عباس پس از پایان جنگ جمل و تسخیر بصره در حالى که ابن عباس را به فرماندارى آن شهر انتخاب کرده بود به او فرمود و در مجموع به او مداراى با مردم و خویشتن دارى در برابر ناملایمات و توجّه به خدا در هر حال را درس مى دهد.
همه را با يک چشم بنگر:با توجّه به اينکه اين نامه پس از پايان جنگ جمل و منصوب شدن ابن عباس به فرماندارى بصره از سوى امام صادر شده و فضا فضاى عصبانيت و خشم و انتقام بوده است، امام با اين توصيه هاى دقيق و حساب شده مى خواهد آرامش را به شهر و منطقه باز گرداند و از خشونت هاى احتمالى آينده جلوگيرى کند. در اينجا سه اندرز مهم به ابن عباس مى دهد.نخست مى فرمايد: «با چهره اى باز با مردم روبه رو شو، و مجلست براى خاص و عام گشاده دار و در حکم و داورى همه را يکسان بنگر»; (سَعِ النَّاسَ بِوَجْهِکَ وَ مَجْلِسِکَ وَحُکْمِکَ).گشاده رويى و اظهار محبّت به همه مردم رمز پيشرفت و موفقيت و سبب خاموش شدن آتش فتنه هاست. همان گونه که در حديث معروفى از رسول اکرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم که فرمود: «إنَّکُمْ لَنْ تَسَعُوا النّاسَ بِأمْوالِکُمْ فَسَعُوهُمْ بِأخْلاقِکُمْ; شما هرگز نمى توانيد با اموال خود همه مردم را راضى کنيد (زيرا اموال شما محدود و خواسته هاى مردم نامحدود است) بنابراين آنهارا با اخلاق نيک و گشاده رويى (که سرمايه اى فنا ناپذير است) از خود راضى کنيد».(2)توسعه مجلس نيز اشاره به اين است که نبايد درِ خانه يا محل حکومتت تنها به روى گروه خاصى گشوده باشد، بلکه بايد همه مردم به ويژه مظلومان به آن راه پيدا کنند و سفره دل خود را پيش تو بگشايند.اين سخن شبيه همان دستورى است که امام(عليه السلام) به مالک اشتر داد و فرمود: «براى کسانى که به تو نياز دارند وقتى مقرر کن که شخصا به نياز آنها رسيدگى کنى و يک مجلس عمومى و همگانى براى آنها تشکيل ده (و در آنجا بنشين و مشکلات آنها را حل کن)»; (وَاجْعَلْ لِذَوِي الْحَاجَاتِ مِنْکَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِيهِ شَخْصَکَ وَتَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً).اما در مورد توسعه حکم که امام در عبارت بالا به آن اشاره فرموده منظور آن است که هرگز نبايد داورى و قضاوت تو به نفع گروه خاصى باشد، بلکه همه قشرها بايد از حکم عادلانه برخوردار باشند.سپس به دنبال اين دستور، اندرز ديگرى مى دهد و مى فرمايد: «از خشم و غضب (به شدت) برحذر باش، چرا که يکى از سبک مغزى هاى شيطانى است»; (وَإِيَّاکَ وَالْغَضَبَ فَإِنَّهُ طَيْرَةٌ(3) مِنَ الشَّيْطَانِ).روشن است که صاحبان مصادر امور در جامعه با صحنه هاى مختلف روبه رو مى شوند و گاه ارباب حاجت و مظلومان با خشونت با آنها برخورد مى کنند و حتى گاهى با اهانت. فرمانداران و مديران حکومت بايد خويشتن دار باشند و در برابر اين خشونت ها هرگز خشمگين نشوند، زيرا خشم و غضب آنها را از مسير حق و عدالت بيرون مى کند و ممکن است در اين حالت کارى از انسان سر زند که سال ها مايه پشيمانى باشد.از اين رو در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «الْغَضَبُ يُفْسِدُ الاِْيمَانَ کَمَا يُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ; غضب ايمان را فاسد مى کند همان گونه که سرکه آثار عسل را از بين مى برد».(4)امام باقر(عليه السلام) مى فرمايد: «إِنَّ هَذَا الْغَضَبَ جَمْرَةٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تُوقَدُ فِي قَلْبِ ابْنِ آدَمَ وَإِنَّ أَحَدَکُمْ إِذَا غَضِبَ احْمَرَّتْ عَيْنَاهُ وَانْتَفَخَتْ أَوْدَاجُهُ وَدَخَلَ الشَّيْطَانُ فِيهِ; اين غضب شعله آتشى از سوى شيطان است که در قلب فرزندان آدم زبانه مى کشد، از اين رو هنگامى که يکى از شما غضب مى کند چشمانش سرخ و رگ هاى گردنش پر خون مى شود و شيطان داخل وجودش مى گردد».(5)اميرمؤمنان على(عليه السلام) در نامه اى که به حارث هَمْدانى نوشت فرمود: «وَاحْذَرِ الْغَضَبَ فَإِنَّهُ جُنْدٌ عَظِيمٌ مِنْ جُنُودِ إِبْلِيسَ; از غضب بپرهيز که لشکر عظيمى از لشکريان ابليس است».در غررالحکم نيز از آن حضرت آمده است: «إِيَّاکَ وَالْغَضَبَ فَأَوَّلُهُ جُنُونٌ وَآخِرُهُ نَدَمٌ; از خشم بپرهيز که اوّلش ديوانگى و آخرش پشيمانى است».(6)آن گاه در سومين و آخرين اندرز مى فرمايد: «بدان آنچه تو را به خدا نزديک مى سازد از آتش جهنم دور مى کند و آنچه تو را از خدا دور مى سازد به آتش دوزخ نزديک مى سازد»; (وَاعْلَمْ أَنَّ مَا قَرَّبَکَ مِنَ اللهِ يُبَاعِدُکَ مِنَ النَّارِ، وَمَا بَاعَدَکَ مِنَ اللهِ يُقَرِّبُکَ مِنَ النَّارِ).تعبيرى است بسيار جامع و جالب; تمام امورى که انسان را به خدا نزديک مى کند اعم از معارف، گفتار و رفتار و خواسته ها و تلاش ها و کوشش ها به يقين وى را از دوزخ دور مى سازد و به عکس، اعمال و رفتار و کردار و نياتى که انسان را از خدا دور مى کند او را به سوى جهنم مى برد. آنها که از عذاب الهى و کيفرهاى شديد او در جهنم بيمناکند بايد اين سخن را هميشه آويزه گوش خود سازند. به بيان ديگر تمام دعوت پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) در اين دو جمله خلاصه مى شود: آنچه انسان را به خدا نزديک مى کند به آن فرمان داده است، و آنچه او را از خدا دور مى سازد از آن نهى کرده است، لذا در خطبه مشهور حجة الوداع فرمود: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ وَاللهِ مَا مِنْ شَيْء يُقَرِّبُکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ وَيُبَاعِدُکُمْ مِنَ النَّارِ إِلاَّ وَقَدْ أَمَرْتُکُمْ بِهِ وَمَا مِنْ شَيْء يُقَرِّبُکُمْ مِنَ النَّارِ وَيُبَاعِدُکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ إِلاَّ وَقَدْ نَهَيْتُکُمْ عَنْهُ».(7)******پی نوشت:1. سند اين توصيه: به گفته نويسنده مصادر نهج البلاغه اين نامه را پيش از مرحوم سيّد رضى، ابن قتيبه دينورى در کتاب الامامة والسياسة و مرحوم شيخ مفيد در کتاب الجمل آورده اند و بعد از سيّد رضى سيّد امير يحيى علوى در کتاب الطراز با تفاوت هاى متعددى آورده که نشان مى دهد آن را از منبع ديگرى گرفته است (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 478). مطابق آنچه در کتاب تمام نهج البلاغه آمده: آغاز اين نامه چنين بوده است: «يَا ابْنَ عَبّاس أُوصيکَ بِتَقْوَى اللهِ ـ عَزَّ وَجَلَّ ـ وَالْعَدْلِ عَلى مَنْ وَلاّکَ اللهُ أَمْرَهُ». و در آخر آن، اين جمله آمده است: «وَاذْکُرِ اللهَ کَثيراً، وَلاَ تَکُنْ مِنَ الْغَافِلينَ». و با تفاوت هاى ديگر که آن را از الامامة والسياسة نقل کرده است (تمام نهج البلاغه، ص 743).2. من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 394، ح 5839 .3. «طَيْرَة» در لغت به معناى سبک مغزى، شيطانى و خفت عقل است و «طيرَة» بر وزن «زيره» به معناى فال بد زدن و در اينجا مناسب همان معناى اوّل است، زيرا در حال غضب انسان حالت سبک مغزى شيطانى پيدا مى کند.4. کافى، ج 2، ص 302، ح 1.5. همان مدرک، ص 304، ح 12.6. غررالحکم، ص 303، ح 6839.7. کافى، ج 2، ص 74، ح 2.
از جمله سفارشهاى امام (ع) به عبد اللّه بن عباس هنگامى كه او را در بصره به جاى خود گمارد:امام (ع) ابن عبّاس را به چند فضيلت اخلاقى امر كرده است:1- با مردم گشاده رو باشد. مقصودش از آن، خوش برخوردى و گشاده رويى است و همنشينى، كنايه از فروتنى و حكم و داورى، كنايه از دادگرى است، زيرا دادگرى شامل تمام مردم مى شود، اما ستمكارى، تنگنايى است كه همه كس آن را پذيرا نيست.2- او را از خشم برحذر داشته است، اين خود دستور به داشتن فضيلت پايدارى و بردبارى است. و او را با عبارت: «فانّه طيرة من الشّيطان» از خشم برحذر داشته است، يعنى [خشم در اثر] سبك مغزى است كه از شيطان ريشه مى گيرد، و يا از صفاتى است كه مردم، صاحب آن را ناميمون و ناپسند مى شمارند. خشم را به شيطان نسبت داده است تا از آن دورى كنند، البته مقصود خشم بى مورد است و اين عبارت صغراى قياس مضمرى است كه كبراى مقدّر آن چنين است: و هر چه آن طور باشد دورى از آن لازم است.آن گاه امام (ع) او را بر آنچه باعث نزديكى وى به خدا، و در نتيجه باعث دورى او از آتش جهنم مى گردد، وادار ساخته است، و همچنين از آنچه كه او را از خداوند دور مى كند و در نتيجه باعث نزديكى وى به آتش دوزخ است برحذر داشته است. و اين هر دو قسمت عبارت صغرا براى دو قياس مضمرى هستند كه كبراى مقدّر نخستين قياس چنين است: و هر چه باعث دورى تو از آتش دوزخ است بايد بدان پايبند باشى، و كبراى مقدّر قياس دوم نيز چنين است و هر آنچه باعث نزديكى تو به آتش دوزخ است بايد از آن دورى كنى. توفيق به دست خداست.
منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 20، ص: 406
المختار الخامس و السبعون لعبد اللّه بن العباس، عند استخلافه اياه على البصرة:سع النّاس بوجهك و مجلسك و حكمك، و إيّاك و الغضب فإنّه طيرة من الشّيطان، و اعلم أنّ ما قرّبك من اللّه يباعدك من النّار و ما باعدك من اللّه يقرّبك من النّار. (72959- 72927)قال الشارح المعتزلي: «ص 76 ج 18 ط مصر»: روى «و حلمك» قال: و طيرة من الشيطان بفتح الطاء و سكون الياء أى خفّة و طيش.الاعراب:سع: أمر من وسع يسع، و الباء في بوجهك للالصاق.و مقصوده عليه السّلام المساواة في معاشرته و معاملته بين الناس بحيث يشملهم جميعا.الترجمة:براى عبد اللّه بن عبّاس نگاشته هنگامى كه او را در بصره گماشته:مردم را همه پذيرا باش با چهره باز و در مجلس خود و در قضاوت خود. مبادا خشم گيرى كه خشم جهش و پرشى است از شيطان.و بدانكه هر آنچه تو را بخداوند نزديك كند از دوزخت دور سازد و هر چه تو را از خدا بدور كند بدوزخت نزديك سازد.
