وَ سَمِعَ رَجُلًا يَقُولُ "إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ"، فَقَالَ (علیه السلام): إِنَّ قَوْلَنَا "إِنَّا لِلَّهِ" إِقْرَارٌ عَلَى أَنْفُسِنَا بِالْمُلْكِ، وَ قَوْلَنَا "وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ" إِقْرَارٌ عَلَى أَنْفُسِنَا بِالْهُلْكِ.
اقْرارٌ... بِالْمُلْك: اقرار به مملوكيت، (زيرا لام در «انّا للَّه» براى تمليك است).الْهُلْك: هلاكت.
شنيد كه كسى مى گويد: انّا لله و انّا اليه راجعون. فرمود: وقتى كه مى گوييم: «انّا لله...» ما از آن خداييم به فرمانروايى و پادشاهى او اعتراف كرده ايم و چون مى گوييم «انا اليه راجعون» به سوى او باز مى گرديم، به هلاكت و از ميان رفتن خود اعتراف مى كنيم.
آن حضرت شنيد مردى كه مى گويد: «انا للّه و انّا اليه راجعون» فرمود: گفتار ما «انّا للّه» اقرار ماست به پادشاهى حق، و سخن ما «و انّا اليه راجعون» اعتراف ماست به هلاك شدنمان.
تفسير "إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ" (علمى، تفسيرى، اعتقادى):و درود خدا بر او، فرمود: (شنيد كه شخصى گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) اين سخن ما كه مى گوييم «ما همه از آن خداييم» اقرارى است به بندگى، و اينكه مى گوييم «بازگشت ما به سوى او است» اعترافى است به نابودى خويش.
[و شنيد كه مردى مى گويد «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» فرمود:] گفته ما «ما از آن خداييم» اقرار ما است به بندگى و گفته ما كه «به سوى او باز مى گرديم» اقرار است به تباهى و ناپايندگى.
امام عليه السّلام شنيد مردى را كه مى گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» (قرآن كريم سوره 2 آیه 156 يعنى ما به فرمان خدا آمده و بسوى او باز مى گرديم) آن حضرت (در تفسير آن) فرمود:گفتار «إِنَّا لِلَّهِ» اعتراف ما است به پادشاهى خدا (و اينكه ما مملوك و بنده او هستيم) و گفتار «وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» اعتراف ما است به تباه شدن (و مردن خودمان و حاضر شدن در قيامت و روز رستخيز).
امام(عليه السلام) شنيد: مردى مى گويد: (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) فرمود: اينكه مى گوييم «إِنّا لِلّهِ» اقرار بر اين است كه ما مملوك خداييم واينكه مى گوييم «وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» اقرار بر اين است كه همه سرانجام از دنيا مى رويم (و به آخرت مى پيونديم).
تفسير دلپذير «إِنّا لِلّهِ و ...»:امام(عليه السلام) در اين جمله پرمايه حكمت آميز تفسير جالبى براى جمله (إِنّا لِلّهِ وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) (1) كه از آيات قرآن مجيد است دارد، آيه اى كه مردم به هنگام گرفتار شدن در مصائب آن را براى تسلى خاطر بر زبان جارى مى كنند. هنگامى كه آن حضرت شنيد مردى مى گويد: (إِنّا لِلّهِ وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) فرمود: اينكه مى گوييم «إنّا لله» اقرار بر اين است كه ما مملوك خدا هستيم و اينكه مى گوئيم «وَإنّا إلَيْهِ راجِعُونَ» اقرار بر اين است كه همه سرانجام از دنيا مى رويم (و به آخرت مى پيونديم); (وَسَمِعَ رَجُلاً يَقُولُ: (إِنّا لِلّهِ وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) فَقَالَ(عليه السلام): إِنَّ قَوْلَنَا: (إِنّا لِلّهِ) إِقْرَارٌ عَلَى أَنْفُسِنَا بِالْمُلْكِ; وَقَوْلَنَا: (وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) إِقْرَارٌ عَلَى أَنْفُسِنَا بِالْهُلْكِ).بعضى از مفسران نهج البلاغه بر اين عقيده اند كه نظر مبارك امام(عليه السلام) اين است كه جمله اول اشاره به توحيد و جمله دوم اشاره به معاد است و به اين ترتيب جمله (إِنّا لِلّهِ وَإِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) شهادت مجددى است بر اقرار به مبدأ و معاد. ولى بعضى ديگر معتقدند اين جمله كه به هنگام بروز مصائب گفته مى شود اشاره به اين است كه اگر خداوند جان كسى را گرفت، مِلك او بوده و همه از آنِ او و تحت فرمان او هستند. تا زمانى كه مصلحت بداند زنده مى مانيم و هر زمان كه مصلحت ببيند آنچه را كه داده باز پس مى گيرد و جمله دوم اشاره به اين است كه مرگ و فنا منحصر به عزيزى كه از دنيا رفته نيست; همه ما نيز در اين راه گام نهاده ايم و در اين مسير گام بر مى داريم و طبق ضرب المثل معروف عرب: «الْبَلَيَّةُ إذا عَمَّتْ طابَتْ; بلا هنگامى كه فراگير شود قابل تحمل خواهد بود» اين بلا فراگير است.جمع ميان اين دو تفسير نيز مانعى ندارد و چه خوب است كه انسان، به هنگام پيش آمدن حوادث ناگوار اين جمله را با توجه به هر دو معنايى كه ذكر شد بر زبان جارى كند و حتى اگر فارسى زبان است اضافه نمايد: «ما از آن خداييم و به سوى او باز مى گرديم» كه به يقين مايه تسلى خاطر و مانع جزع و فزع و ناسپاسى است.(2)*****پی نوشت:(1). بقره، آیه 156.(2). سند گفتار حکیمانه: این کلام حکمت آمیز را با اضافاتى مرحوم ابن شعبه حرانى در کتاب تحف العقول (پیش از مرحوم سیّد رضى) آورده است و بعد از سیّد رضى، آمدى آن را در غررالحکم با مختصر تفاوتى ذکر کرده و در تحف العقول مردى که در حضور على(علیه السلام) این سخن را آغاز کرد «اشعث بن قیس» شمرده شده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 92)
امام (ع) شنيد، مردى مى گفت: «انّا لِلَّهِ وَ انّا الَيْهِ راجِعُوْنَ» حضرت فرمود: «إِنَّ قَوْلَنَا إِنَّا لِلَّهِ إِقْرَارٌ عَلَى أَنْفُسِنَا بِالْمُلْكِ- وَ قَوْلَنَا وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ إِقْرَارٌ عَلَى أَنْفُسِنَا بِالْهُلْكِ»:معنى اين عبارات با تفسيرى كه امام (ع) از آيه مباركه فرموده است روشن و واضح است.
الرابعة و التسعون من حكمه عليه السّلام:(94) و سمع رجلا يقول: «إنّا للّه و إنّا إليه راجعون» فقال عليه السّلام: إنّ قولنا -إنّا للّه- إقرار على أنفسنا بالملك، و قولنا -و إنّا إليه راجعون- إقرار على أنفسنا بالهلك. (75734- 75706)
اللغة:(هلك) هلكا: مات- المنجد.الاعراب:رجلا، مفعول لقوله سمع على التوسع لأنّ سمع يرتبط بالمفعول بواسطة من، و يقول جملة فعليّة حال من رجلا، و يمكن جعله صفة له.
منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 21، ص: 147
المعنى:قال في شرح المعتزلي: قوله: إنّا للّه، اعتراف بأنّا مملوكون للّه و عبيد له لأنّ هذه اللّام لام التّمليك- إلخ.أقول: و في كلامه موارد للنظر:1- الظاهر أنّ ضمير قوله يرجع إلى علي عليه السّلام فلا يستقيم ما ذكره بعده لأنّ الجملة ليست قوله عليه السّلام، و إن كان المقصود من قوله هو خصوص- إنا للّه- فلا يستقيم أيضا لأنّه محكيّ عن قول جميع القائلين.2- إنّ من معاني اللام الملك، و بينه و بين التمليك فرق جلىّ.3- المقصود من الرّجوع إلى اللّه ليس خصوص النشور و القيامة، بل أعمّ منه و أتمّ، و هو الاستفاضة من حضرته في جميع مراحل الوجود و في كلّ حول و قوّة كما يشعر به قوله عليه السّلام: إقرار على أنفسنا بالهلك، و يستفاد من قوله تعالى «كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» (88- القصص).الترجمة:از مردى شنيد كه مى گويد «إنّا للّه و إنّا إليه راجعون» فرمود: معنى «إنّا للّه» كه مى گوئيم اعتراف به آنست كه مملوك او هستيم و گفته ما «إنّا إليه راجعون» اعتراف به آنست كه خود چيزى نيستيم.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 7، ص312
و قال عليه السّلام و قد سمع رجلا يقول: «الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لله» فقال: انّ قولنا «الَّذِينَ إِذا» اقرار على انفسنا بالملك، و قولنا: «الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ» اقرار على انفسنا بالهلك. «و شنيد كه مردى الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا مى گويد، فرمود: اين سخن كه «ما از آن خداييم» اقرار ما به بندگى است و اين سخن ما كه مى گوييم: «و ما به سوى خداوند باز مى گرديم» اقرار ما به نابودى است.»
اين كه فرموده است «ما از آن خداييم- اقرار ما به بندگى است» از اين جهت است كه «ل» در «للَّهِ» لام تمليك است، مثل اينكه بگويى: «الدار لزيد» خانه از زيد است و «الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ» اعتراف و اقرار به نشور و رستاخيز و بازگشت به سوى خداوند است ولى امير المؤمنين عليه السّلام تصريح نفرموده است و فقط نابودى را فرموده است. اين بدان سبب است كه نابودى و مرگ ما سبب بازگشت ما به روز قيامت به پيشگاه خداوند است، يعنى مقدمه را بيان كرده و نتيجه را اراده فرموده است، همان گونه كه گفته مى شود فقر مرگ است و تب مرگ است و نظاير آن.
