ترجمه و شرح حکمت 457 نهج البلاغه: اهل‌علم و اهل‌دنیا، به‌دنبال علم و دنیا

دو كس هرگز سير نمى شوند:
امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه به دو گروه اشاره مى كند كه هرگز سير نمى شوند، مى فرمايد: «دو شخصِ گرسنه اند كه هرگز سير نمى شوند: طالب علم و طالب دنيا»; (مَنْهُومَانِ لاَ يَشْبَعَانِ: طَالِبُ عِلْم وَ طَالِبُ دُنْيَا).
واژه «منهوم» از ماده «نَهَم» (بر وزن دهن) به معناى سيرى ناپذير بودن و اشتهاى شديد به چيزى داشتن است. منهوم به معناى كسى است كه اين گونه شده است.
اما اين كه طالبان علم هرگز از طلب علم سير نمى شوند به اين دليل است كه اولاً علم، حد و مرزى ندارد و به فرموده قرآن: (وَ فَوْقَ كُلِّ ذى عِلْم عَليمٌ).[1]
و در جاى ديگر تمام معلومات انسان را در مقابل مجهولات، ناچيز مى شمارد و مى فرمايد: (وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلاً).[2]
و در مورد علم خداوند و حقايق جهان هستى مى فرمايد: «(وَ لَوْ أَنَّ ما فِى الاَْرْضِ مِنْ شَجَرَة أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ يمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُر ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ); و اگر همه درختان روى زمين قلم شود، و دريا براى آن مركّب گردد، و هفت درياچه به آن افزوده شود، اين ها همه تمام مى شود ولى كلمات خدا پايان نمى گيرد; خداوند عزيز و حكيم است».[3]
ثانياً علم، نشاط آور است، روح را صيقل مى دهد و در واقع غذاى اصلى روح آدمى است و به همين دليل طالبان علم هرگز از علم سير نمى شوند بلكه هر مرحله اى را كه طى كنند خواهان مرحله بالاترى هستند.
اين سخن معروف است كه بعضى از بزرگان در عين محروميت مادى هنگامى كه بعضى از مسائل پيچيده علمى را مى گشودند به قدرى لذت مى بردند كه مى گفتند: «أينَ المُلوك وأبناءُ المُلوكِ من هذه اللذّة; كجا هستند پادشاهان و شاهزادگان كه ببينند چنين لذتى از كه ما مى بريم».
نيز در زمان هاى گذشته بسيارى از دانشمندان تن به مسافرت هاى طولانى مى دادند كه بسيار مشكل آفرين بود تا محضر بعضى از اساتيد را درك كنند و حتى گاه به يك روايت از روايات معصومين(عليهم السلام) برسند.
و اما طالبان دنيا نيز در عشق به دنيا و زرقوبرق و مواهب مادى آن آنقدر حرص و ولع دارند كه با هيچ چيز سير نمى شوند و به گفته شاعر:
هفت اقليم ار بگيرد پادشاه *** همچنان در بند اقليمى دگر
مى دانيم كه جغرافى دانان در گذشته تمام كره زمين را به هفت اقليم تقسيم مى كردند و شاعر به اين نكته اشاره مى كند كه اگر همه زمين را به دنياپرست بدهند باز هم سير نمى شود و مايل است دست به كرات آسمانى ديگر بيندازد.
به همين دليل در حديث معروفى از امام كاظم(عليه السلام) آمده است: «مَثَلُ الدُّنْيا مَثَلُ ماءِ الْبَحْرِ، كُلَّما شَرِبَ مِنْهُ الْعَطْشانُ ازْدادَ عَطَشاً حتَّى يقْتُلَهُ; مَثَل دنيا، مَثَل آب درياست كه هرچه انسانِ تشنه از آن بنوشد، عطش او بيشتر مى شود، به حدّى كه او را مى كشد».[4]
اين گونه افراد كه هرگز از دنيا سير نمى شوند گرفتار بلاهاى متعددى خواهند شد.
ازجمله گرفتار طول امل و آرزوهاى دور و دراز مى شوند و آخرت را به كلى فراموش مى كنند همان گونه كه در حديث معروف نبوى و علوى آمده است: «أَمَّا طُولُ الاَْمَلِ فَينْسِى الاْخِرَةَ».[5]
اضافه بر اين، آرامش روح و جسم را به كلى از دست مى دهند و اگر روزى بخشى از دنيايشان به خطر بيفتد به زمين و زمان بد مى گويند و گاه دست به خودكشى مى زنند.
علاوه بر همه اين ها چون دنيا، دار مزاحمت است و هر كسى به بيش از حد نياز خود برسد با خواسته هاى ديگران مزاحمت دارد، دشمنى و عداوت بسيارى را براى خود مى خرد. حسودان نيز اين گونه افراد را راحت نمى گذارند و پيوسته در انتظار زوال نعمت آن ها هستند.
ولى آن ها كه قانع اند و اهل كفاف و عفاف اند از همه اين آثار سوء و مرگبار در امان اند.[6]
*****
پی نوشت:
[1]. يوسف، آيه 76 .
[2]. اسراء آيه 85 .
[3]. لقمان، آيه 27.
[4]. تحف العقول، ص 396.
[5]. كافى، ج 2، ص 335، ح 3.
[6]. سند گفتار حكيمانه: مرحوم خطيب در كتاب مصادر بعد از آن كه اين كلام نورانى را از شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نيز نقل مى كند مى افزايد: كلينى نيز آن را در كتاب كافى از سليم بن قيس هلالى نقل مى كند كه امير مؤمنان(عليه السلام) فرمود: از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) شنيدم كه مى فرمود: «مَنْهُومَانِ لا يشْبَعَانِ طَالِبُ دُنْيا وَطَالِبُ عِلْم» و سپس آن را از صدوق به سندش از امام صادق(عليه السلام) نقل مى كند و ابن عبد ربه نيز آن را در عقد الفريد از ابن عباس ذكر كرده و روشن است كه همه آن ها به ريشه وحى الهى باز مى گردد. (مصادر نهج البلاغه،ج 4، ص 313)