آیا اخلاق انسان قابل تغییر است؟

«من همینم که هستم» خطرناک ترین جمله ای است که بر زبان کسی جاری می شود. عبارتی که رفع تکلیف می کند از انسان و مجوزی می شود برای او تا فارغ از بازخواست دیگران هر آنچه بخواهد انجام دهد

عجیب و جالب است که این سوال برای برخی دانشمندان مسلمان مطرح شده است که «آیا اخلاق انسان قابل تغییر است؟» و عجیب تر اینکه برخی به این سو تمایل نشان داده اند که اخلاق سرشت انسان است و سرشت را نمی توان دگرگون کرد. برای سخنشان دلایلی هم تراشیده اند البته سست. [1]

راستی اگر خلق تغییر نمی پذیرد پس علم اخلاق و آموزه های انبیاء به چه کار می آید؟ سخن پیامبر (ص) چه می شود که فرمود: «انَّما بُعِثْتُ لِا تَمِّمَ مَکارِمَ الْاخْلاقِ»[2] ؟ پس نهی قرآن کریم از کبر و حسد و دیگر رذایل اخلاقی بیهوده است؟  «یُزَکِّیهِمْ» که بارها در قرآن کریم تکرار شده را چگونه معنا کنیم؟ آیا افرادی از بشر نبوده اند که اخلاقشان را نیکو ساختند و تا پایان عمر بر آن اخلاق ماندند؟ آیا رسول خدا (ص) که به «جریر بن عبد اللَّه» فرمود: «انَّکَ امْرُءٌ قَدْ احْسَنَ اللَّهُ خَلْقَکَ فَاحْسِنْ خُلْقَکَ»[3]؛ «خداوند به تو چهره زیبا داده، اخلاق خود را نیز زیبا کن!» بیهوده فرمان داده است؟

در حدیث دیگر از رسول الله  آمده است: «انَّ الْعَبْدَ لَیَبْلُغُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ عَظیمَ دَرَجاتِ الْاخِرَهِ وَشَرَفَ الْمَنازِلِ وَانَّهُ لَضَعیفُ الْعِبادَهِ»[4]؛ «بنده خدا به وسیله حسن اخلاق به درجات عالی آخرت و بهترین مقامات می رسد، در حالی که ممکن است از نظر عبادت ضعیف باشد»

 اگر اخلاق تحول ناپذیر نباشد جای این پرسش است که آیا درجات آخرت را بر  امری که خارج از اختیار انسان است عنایت می کنند؟ پس انسان آمده در دنیا چه کند؟ کمی درنگ کند و بعد بر اساس خلقتش درجه ای از درجات آخرت بگیرد و تمام؟  

آری عقل و نقل همدست شده اند تا  نشان دهند که  اخلاق تغییر می پذیرد. هم نیکو می شود و هم زشت. غیر از این باشد سر از وادی جبر در می آوریم و «همانم که هستم»

نویسنده:سید مهدی خدایی

[1]. رک: اخلاق در قرآن، ج 1، ص: 31

[2]. کنز العمّال، حدیث 52175

[3]. سفینه البحار، مادّه خلق.

[4]. محجّه البیضاء، ج 5، ص 93.