اختلاف در احادیث

مردم امّتى واحد بودند

امام باقر عليه السلام :

كانوا قَبلَ نُوحٍ اُمّةً واحِدَةً على فِطْرَةِ اللّه ِ لا مُهْتَدينَ و لا ضُلاّلاً ، فَبعَثَ اللّه ُ النَّبِيّينَ .
پيش از نوح، مردم يك امت بودند و بر سرشت خدايى ؛ نه رهيافته و نه گمراه . پس خداوند پيامبران را برانگيخت .

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از آيه «مردم يك امت بودند» ـ فرمود :

كانَ هذا قَبلَ نُوحٍ اُمّةً واحِدَةً ··· كانوا ضُلاّلاً ، كانوا لا مُؤمنينَ و لا كافِرينَ و لا مُشْرِكينَ

پيش از نوح، مردم يك امت بودند ··· در سرگشتگى به سر مى بردند. نه مؤمن بودند ، نه كافر و نه مشرك .

تشويق به دور افكندن اختلاف

امام على عليه السلام :

 و الْزَموا السَّوادَ الأعْظَمَ ، فإنَّ يَدَ اللّه ِ مَع الجَماعةِ ، و إيّاكُم و الفُرْقَةَ ، فإنَّ الشّاذَّ مِن النّاسِ للشَّيطانِ ، كما أنّ الشّاذَّ مِن الغَنَمِ للذِّئبِ .
با اكثريت [دين دار] جامعه همراه شويد ؛ زيرا دست خدا با جماعت است . از پراكندگى بپرهيزيد كه جدا شده از مردم، طعمه شيطان است، همچنان كه گوسفند جدا شده از رمه، طعمه گرگ است .

امام على عليه السلام :

لِيَرْدَعْكُمُ الإسلامُ و وَقارُهُ عنِ التَّباغي و التَّهاذي ، و لتَجْتَمِعْ كَلِمَتُكُم ، و الْزَموا دِينَ اللّه ِ الّذي لا يَقْبَلُ مِن أحَدٍ غَيْرَهُ ، و كَلِمَةَ الإخْلاصِ الّتي هِي قِوامُ الدِّينِ .
بايد كه اسلام و متانت آن، شما را از تعدّى و پريشان گويى نسبت به يكديگر باز دارد و يك سخن و متّحد شويد . به دين خدا، كه هيچ دينى جز آن از كسى پذيرفته نمى شود، و به كلمه اخلاص (توحيد) كه جانمايه دين است، چنگ زنيد .

امام حسن عليه السلام :

 إنَّهُ لَم يَجْتَمِعْ قَومٌ قَطُّ على أمرٍ واحِدٍ إلاّ اشْتَدَّ أمْرُهُم و اسْتَحْكَمَتْ عُقْدَتُهُم ، فاحْتَشِدوا في قِتالِ عَدُوِّكُم مُعاويةَ و جُنودِهِ و لا تَخاذَلوا .
 هرگز گروهى در كارى يكدست و متّحد نشدند، مگر آن كه كارشان استحكام يافت و پيوندشان استوار گشت . پس، شما نيز در نبرد با دشمنتان، معاويه و سپاهش، گرد هم آييد و از يارى يكديگر دست نكشيد .

پيامدهاى اختلاف

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 ما اخْتَلَفَتْ اُمَّةٌ بَعدَ نَبِيّها إلاّ ظَهرَ أهْلُ باطِلِها على أهْلِ حقِّها
 هيچ امتى پس از پيامبر خود گرفتار اختلاف نشد مگر آن كه باطل گرايان آن بر حقّ خواهانش پيروز گشتند .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 لا تَخْتَلفوا ، فإنَّ مَن كانَ قَبْلَكُمُ اخْتَلَفوا فَهلَكوا .
با هم اختلاف نكنيد ؛ كه پيشينيان شما دچار اختلاف شدند و نابود گشتند.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 لا تَخْتَلِفوا فتَخْتَلِفَ قُلوبُكُم .
 با يكديگر ناسازگارى مكنيد كه دلهايتان ناسازگار و پراكنده مى شود .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 أذَهَبتُم مِن عِندي جَميعا و جِئْتُم مُتَفَرِّقينَ ؟! إنّما أهْلَكَ مَن كانَ قَبْلَكُمُ الفُرقَةُ .
 از نزد من، يكپارچه رفتيد و پراكنده برگشتيد ؟! پيشينيان شما را، همين تفرقه نابود كرد .

امام على عليه السلام :

 احْذَروا ما نَزَلَ بالاُمَمِ قَبْلَكُم مِن المَثُلاَتِ بسُوءِ الأفْعالِ و ذَميمِ الأعْمالِ ، فتَذَكّروا في الخَيرِ و الشَّرِّ أحْوالَهُم ، و احْذَروا أنْ تَكونوا أمْثالَهُمفإذا تَفَكّرْتُم في تَفاوُتِ حالَيْهِم فالْزَموا كُلَّ أمرٍ لَزِمَتِ العِزّةُ بهِ شَأنَهُم (حالَهُم) ، و زاحَتِ الأعْداءُ لَهُ عَنهُم ، و مُدَّتِ العافِيَةُ بهِ علَيهم ، و انْقادَتِ النِّعْمَةُ لَهُ مَعهُم ، و وَصَلَتِ الكَرامَةُ علَيهِ حَبْلَهُم : مِن الاجْتِنابِ للفُرْقَةِ ، و اللُّزومِ للاُلْفَةِ ، و التَّحاضِّ علَيها ، و التَّواصي بها . و اجْتَنِبوا كُلَّ أمرٍ كَسَرَ فِقْرَتَهُم ، و أوْهَنَ مُنَّتَهُم : مِن تَضَاغُنِ القُلوبِ ، و تَشاحُنِ الصُّدورِ ، و تَدابُرِ النُّفوسِ ، و تَخاذُلِ الأيْدي . و تَدبَّروا أحْوالَ الماضينَ مِن المؤمنينَ قَبْلَكُم ··· فانْظُروا كيفَ كانوا حيثُ كانتِ الأمْلاءُ مُجْتَمِعةً ، و الأهْواءُ مُؤْتَلِفَةً (مُتَّفِقَةً) ، و القلوبُ مُعْتَدِلَةً ، و الأيْدي مُتَرادِفَةً (مُتَرافِدَةً) ، و السُّيوفُ مُتَناصِرَةً ، و البَصائرُ نافِذَةً ، و العزائمُ واحِدةً . أ لَمْ يكونوا أرْبابا في أقْطارِ الأرَضينَ ، و مُلوكا على رِقابِ العالَمينِ ؟! فانْظُروا إلى ما صاروا إلَيهِ في آخِرِ اُمورِهِم ، حِينَ وَقَعتِ الفُرقَةُ ، و تَشَ الاُلْفَةُ ، و اخْتَلَفَتِ الكَلِمَةُ و الأفْئدَةُ ، و تَشَعّبوا مُخْتَلِفينَ ، و تَفَرّقوا مُتَحارِبينَ (مُتَحازِبينَ) ، قَد خَلعَ اللّه ُ عَنهُم لِباسَ كَرامَتِهِ ، و سَلَبَهُم غَضارَةَ نِعْمَتِهِ ، و بَقِيَ قَصصُ أخْبارِهِم فيكُم عِبَرا للمُعْتَبِرينَ .
 از بلاهايى كه به سبب اعمال زشت و نكوهيده بر سر ملتهاى پيش از شما آمد بپرهيزيد، و احوال خوب و بدشان را به ياد آريد و خود را از همانند شدن به آنان باز داريدپس اگر در احوال نيك و بد آنان انديشه كرديد همان كارى را عهده دار شويد كه عزيزشان گرداند و دشمنانشان را از سرشان راند و زمان عافيت آنان را به درازا كشاند و نعمت و فراوانى به سراغشان آمد و نيكوكارى و بزرگوارى باعث پيوندشان گرديد و آن، از تفرقه و پراكندگى اجتناب ورزيدن و به يكديگر مهربانى كردن و همديگر را به اين كار تشويق نمودن است. و از كارهايى كه پشت آنان را شكست و قدرت آنان را از بين برد، دورى كنيد ؛ كارهايى چون كينه توزى دلها و دشمنى سينه ها و بريدن از يكديگر و دست شستن از يارى هم. و در احوال مؤمنان پيش از خود نيز بينديشيد ··· و بنگريد كه آنان چگونه بودند، آن گاه كه جمعيتها فراهم بودند و خواسته ها يكى و دلها يكسان و دستها يار هم بودند و شمشيرها به كمك يكديگر مى آمدند و بينشها ژرف و اراده ها يكى بودند. آيا آنان مهتران سراسر زمين نبودند و بر گرده جهانيان، تسلّط نداشتند؟ نيز به فرجام كار آنها بنگريد آن گاه كه در ميانشان جدايى افتاد و رشته الفت از هم گسست و سخنها و دلهايشان از هم گونه گون گشت و جدا شدند و به حزب ها و دسته هاى گوناگون تقسيم گشتند . در اين هنگام خداوند جامه كرامت را از تن آنان برون آورد و نعمتهاى فراوانش را از ايشان گرفت و داستان سرگذشت آنها در ميان شما ماند تا درس عبرتى براى عبرت آموزان باشد .

امام على عليه السلام :

 أيْمُ اللّه ِ ، ما اخْتَلَفتْ اُمّةٌ قَطُّ بَعدَ نَبِيّها إلاّ ظَهرَ أهْلُ باطِلِها على أهْلِ حَقِّها إلاّ ما شاءَ اللّه ُ .
به خدا سوگند ياد مى كنم كه هيچ امتى پس از پيامبر خود دچار اختلاف نشد، جز آن كه باطل گرايانِ آن امّت بر حقّ خواهانش چيره گشتند، مگر آن جا كه خدا نخواست .

امام على عليه السلام :

 إيّاكُم و التَّلَوُّنَ في دِينِ اللّه ِ ، فإنَّ جَماعَةً فيما تَكْرَهونَ مِن الحقِّ خَيرٌ مِن فُرقَةٍ فيما تُحِبّونَ مِن الباطِلِ ، و إنّ اللّه َ سُبحانَهُ لَم يُعْطِ أحَدا بفُرقَةٍ خَيرا ، مِمّن مَضى و لا مِمّن بَقِي .
از چند رنگى و اختلاف در دين خدا بپرهيزيد ؛ زيرا يكپارچگى در آنچه حقّ است ـ ولى شما آن را ناخوش مى داريد ـ از پراكندگى در آنچه باطل است ـ اما خوشايند شما مى باشد ـ بهتر است . خداوند سبحان به هيچ يك از گذشتگان و باقى ماندگان، بر اثر تفرقه و جدايى، خير و خوبى عطا نكرده است .

امام على عليه السلام :

إنَّ الشَّيطانَ يُسَنّي لَكُم طُرُقَهُ ، و يُريدُ أنْ يَحُلَّ دِينَكُم عُقْدةً عُقْدةً ، و يُعْطيَكُم بالجَماعةِ الفُرقَةَ ، و بالفُرقَةِ الفِتْنَةَ ، فاصْدِفوا عن نَزَغاتِهِ و نَفَثاتِهِ .
 همانا شيطان راههاى خود را براى شما آسان و هموار مى كند و مى خواهد بند بندِ دين شما را بگسلاند و به جاى يكپارچگى، پراكندگى نصيبتان كند و بر اثر پراكندگى، فتنه و فساد پديد آورد . پس، از وسوسه ها و افسونهايش روي گردان شويد .

امام على عليه السلام :

 و اللّه ِ ، لَأظُنُّ أنَّ هؤلاءِ القَومَ سَيُدالونَ مِنكُم باجْتِماعِهِم على باطِلِهم و تَفَرُّقِكُم عن حقِّكُم .
 به خدا سوگند ، گمان مى كنم كه اين قوم بزودى بر شما چيره شوند ؛ زيرا آنان بر باطل خود همداستانند و شما در حقّ خود دچار تفرقه و پراكندگى هستيد.

امام على عليه السلام :

لا يَزالُ هذا الأمرُ في بَني اُمَيّةَ ما لم يَخْتلِفوا بَيْنَهُم .
تا زمانى كه ميان بنى اميه اختلاف نيفتد، حكومت پيوسته در دست آنان خواهد بود.

امام على عليه السلام :

 إنّ لِبَني اُمَيّةَ مِرْوَدا يَجْرونَ فيهِ ، و لَو قدِ اخْتَلَفوا فيما بَينَهُم ثُمَّ كادَتْهُمُ الضِّباعُ لَغَلبَتْهُم! .
بنى اميه را مهلتى است كه در آن مى تازند، و آن گاه كه در ميانشان اختلاف افتد، [چنان دچار ضعف خواهند شد كه ]كفتارها بر آنان چيره گردند!

امام على عليه السلام :

ما اخْتَلفَتْ دَعْوَتان إلاّ كانتْ إحْداهُما ضَلالةً .
هيچ گاه دو دعوت بر خلاف يكديگر نشد مگر اين كه يكى از آن دو [دعوت به ]گمراهى بود .

اختلاف، كيفرى الهى است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنّي صَلَّيتُ صَلاةَ رَغْبَةٍ و رَهْبَةٍ و سألتُ ربّي ثَلاثا ، فأعطاني اثنَتَينِ و مَنَعني واحِدَةً ؛ سألتُهُ أنْ لا يَبْتَليَ اُمَّتي بالسِّنينَ ففَعَلَ ، و سألتُهُ أنْ لا يُظْهِرَ علَيهِم عَدُوَّهُم ففَعَلَ ، و سألتُهُ أنْ لا يَلْبِسَهُم شِيَعا فأبى علَيَّ .
 من نماز بيم و اميد گزاردم و سه چيز از پروردگارم طلبيدم كه دو تاى آنها را به من داد و يكى ديگر را نداد. از خداوند خواستم امّت مرا به قحطى گرفتار نكند ، پذيرفت . خواستم دشمنشان را بر آنان چيره نگرداند پذيرفت. خواستم كه جامه پراكندگى بر آنان نپوشاند، نپذيرفت.

امام على عليه السلام ـ در پاسخ به يهوديى كه به امام عليه السلام گفت: هنوز پيامبر خود را دفن نكرده درباره او دچار اختلاف شديد! ـ فرمود :

 إنَّما اخْتَلَفْنا عَنهُ لا فيهِ ، و لكنَّكُم ما جَفّتْ أرْجُلُكُم مِن البَحرِ حتّى قُلْتُم لنَبيِّكُم : «اجْعَلْ لَنا إلها كَما لَهُمْ ءآلِهَةٌ قالَ إنَّكُمْ قَومٌ تَجْهَلُونَ» (اعراف،138).
 ما، در جانشينى او اختلاف كرديم نه درباره خود او. اما شما، هنوز پاهايتان از آب دريا نخشكيده بود كه به پيامبرتان گفتيد : «همچنان كه آنان را خدايان است براى ما نيز خدايى در نظر گير ، پس او گفت : شما مردمى نادانيد».

امام باقر عليه السلام ـ درباره آيه «يا جامه، پراكندگى بر شما بپوشاند» ـ فرمود :

و هُو اخْتِلافٌ في الدِّينِ و طَعْنُ بَعضِكُم على بَعضِ . «و يُذيقَ بَعْضَكُم بَأسَ بَعْضٍ» و هُو أنْ يَقْتُلَ بَعضُكُم بَعْضا ، و كُلُّ هذا في أهلِ القِبْلَةِ .
مقصود پراكندگى در دين و انگ زدن آنان به يكديگر است . «و خشم و كين گروهى را به گروه ديگر بچشاند» اين است كه يكديگر را مى كشند . و همه اينها درباره مسلمانان است .

معناى «اختلاف امت من رحمت است»

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

اخْتِلافُ اُمّتي رَحمَةٌ .
اختلاف امّت من، رحمت است .

معانى الأخبار ـ به نقل از عبد المؤمن انصارى ـ :

إنّ قَوما رَوَوا أنَّ رسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله قالَ : إنّ اخْتِلافَ اُمَّتي رَحمَةٌ؟ فقالَ : صَدَقوا . قلتُ : إنْ كانَ اخْتِلافُهُم رَحمَةً فاجْتِماعُهُم عَذابٌ ؟ قالَ : لَيس حيثُ ذَهَبْتَ و ذَهَبوا ، إنَّما أرادَ قولَ اللّه ِ عزّ و جلّ: «فلَولا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ» .حديث ، فأمَرَهُم أنْ يَنْفِروا إلى رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله و يَخْتَلِفوا إلَيهِ فيَتَعلّموا ثُمَّ يَرْجِعوا إلى قَومِهِم فيُعَلّموهُم ، إنّما أرادَ اخْتِلافَهُم مِن البُلْدانِ ، لا اخْتِلافا في دِينِ اللّه ِ ، إنّما الدِّينُ واحِدٌ .
 به امام صادق عليه السلام عرض كردم : عدّه اى روايت مى كنند كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : اختلاف امت من، رحمت است؟ امام پاسخ داد : راست مى گويند. عرض كردم : اگر اختلاف آنان رحمت است پس اتّحاد ايشان عذاب است ؟ حضرت فرمود : معناى اين حديث آن گونه كه تو و آنان فهميده ايد نيست، بلكه منظور پيامبر، اين سخن خداوند عزّ و جلّ است كه : «چرا از هر گروهى از ايشان جماعتى كوچ نمى كنند تا (جماعتى بمانند و) در دين آگاهى پيدا كنند» . خداوند به آنان فرمان داد كه از هر سو نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بروند و پيش او آمد و شد كنند و آموزش ببينند و سپس، نزد مردم خود برگردند و تعليمات دين را به آنها نيز بياموزند . منظور پيامبر، آمد و شد آنها از شهرهايشان بود نه اختلاف در دين خدا؛ دين، البته يكى است .

معناى «اختلاف اصحاب من رحمت است»

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به حريز كه به ايشان عرض كرد : براى من چيزى گرانتر از اختلاف اصحابمان نيست ـ فرمود :

 ذلكَ مِن قِبَلي .
اين، از طرف خود من است .

بحار الأنوار : الإمام الكاظم عليه السلام عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال :

اخْتِلافُ أصْحابي لَكُم رَحمَةٌ . ـ و قالَ ـ : إذا كانَ ذلكَ جَمَعْتُكُم على أمرٍ واحِدٍ . ـ و سُئلَ عنِ اخْتِلافِ أصْحابِنا فقالَ عليه السلام ـ : أنا فَعَلتُ ذلكَ بكُم ، لوِ اجْتَمَعْتُم على أمرٍ واحِدٍ لاُخِذَ برِقابِكُم .
 امام كاظم عليه السلام ـ به نقل از رسول خدا ـ فرمود : اختلاف اصحاب من براى شما رحمت است . و فرمود : با ظهور حقّ و قيام قائم، شما را يكپارچه مى كنم . درباره اختلاف و پراكندگى اصحاب ما از ايشان (امام كاظم عليه السلام ) سؤال شد ، فرمود : من، خود، اين كار را با شما كرده ام . اگر بر يك امر فراهم مى آمديد، گردنهايتان زده مى شد.

معناى جماعت و جدايى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به اين پرسش كه جماعت امّتت كيست ؟ ـ فرمود :

مَن كانَ على الحـقِّ و إنْ كانوا عَشرَةً .
 كسانى كه بر حقّ باشند، هر چند از ده نفر فراتر نروند .

امام على عليه السلام :

الجَماعَةُ أهلُ الحقِّ و إنْ كانوا قَليلاً ، و الفُرقَةُ أهلُ الباطِلِ و إنْ كانوا كَثيرا .
جماعت، همان پيروان حقّند، گر چه تعدادشان اندك باشد و جدايى، همان باطل گرايانند، هرچند شمارشان فراوان باشد .

امام على عليه السلام :

اجْتَمَعَ القَومُ على الفُرقَةِ، و افْتَرَقوا على الجَماعَةِ ، كأنَّهُم أئمَّةُ الكِتابِ و لَيس الكِتابُ إمامَهُم
 آن مردم بر جدايى همداستان شدند و از جماعت جدا گشتند، گويى آنان پيشواى قرآنند، نه قرآن پيشواى آنان .

امام على عليه السلام :

 أمّا أهلُ الجَماعَةِ فأنا و مَنِ اتَّبعَني و إنْ قَلُّوا ، و ذلكَ الحقُّ عَن أمرِ اللّه ِ و أمرِ رسولِهِ ، فأمّا أهلُ الفُرقَةِ فالمُخالِفونَ لِي و مَنِ اتَّبعَني و إنْ كَثُروا .
 امّا اهل جماعت ، منم و كسانى كه پيروان من هستند، هرچند پيروانم اندك باشند و اين حقّ، به دستور خدا و پيامبر او مى باشد . اما اهل تفرقه، مخالفان من و مخالفان پيروان من هستند، هرچند فراوان باشند .

امام صادق عليه السلام :

سُئلَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله عَن جماعَةِ اُمَّتهِ ، فقالَ : جَماعَةُ اُمَّتي أهلُ الحقِّ و إنْ قَلُّوا .
 از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله درباره جماعت امّتش سؤال شد ، فرمود : جماعت امت من، حق گرايانند ؛ هرچند اندك باشند .

علّت تفرقه و جدايى

امام على عليه السلام :

 إنَّما أنتُم إخْوانٌ على دِينِ اللّه ِ ، ما فَرّقَ بَينَكُم إلاّ خُبْثُ السَّرائرِ ، و سُوءُ الضَّمائرِ ، فلا تَوَازَرونَ (تأزِرون) و لا تَنَاصَحونَ ، و لا تَبَاذَلونَ و لا تَوَادّونَ
 شما برادر دينى يكديگريد و آنچه ميان شما جدايى انداخته، درون پليد و بد نهادى است ، به اين سبب بارى از دوش همديگر برنمى داريد و براى هم خيرخواهى نمى كنيد و به هم بذل و بخشش نمى كنيد و با هم دوستى نمى ورزيد .

امام على عليه السلام :

 لَو سَكَتَ الجاهِلُ ما اخْتَلَفَ النّاسُ .
اگر نادان خاموشى مى گزيد، مردم دچار اختلاف نمى شدند .

میزان الحکمه،جلد سوم.