مقایسه ای بین جزیه و مالیات سرانه ساسانیان

جزیه چیست و چرا گرفته می شد؟

«جزیه» از ماده «جزاء» به معنى مالى است که از غیر مسلمانان که در پناه حکومت اسلامى قرار مى گیرند گرفته مى شود و این نامگذارى به خاطر آن است که آن را به عنوان «جزاء در برابر حفظ مال و جانشان» به حکومت اسلامى مى پردازند.

در اسلام جهاد بر مسلمانان واجب است و در هنگامی که نیاز به حضور افراد مسلمان در برابر دشمن و خاطر حفظ امنیت کشور باشد باید در میدان نبرد حاضر باشند ولی اقلیت‌های مذهبی و اهل کتاب از جهاد معاف هستند و جهاد بر آنان واجب نیست پس باید مالیات یا جزیه بپردازند تا از این طریق بتوانند سهمی در حفظ امنیت کشوری که در آن به آسودگی و آرامش خیال زندگی می‌کنند داشته باشند.

در عهدنامه اى که «خالد بن ولید» با مسیحیان اطراف «فرات» منعقد کرد چنین آمده است:

این نامه اى است از «خالد بن ولید» به «صلوبا» (بزرگ مسیحیان) و جمعیّتش، من با شما پیمان مى بندم بر جزیه و دفاع، و در برابر آن شما در حمایت ما قرار دارید و مادام که ما از شما حمایت مى کنیم، حق گرفتن جزیه داریم، والاّ حقّى نخواهیم داشت، این عهدنامه در سال دوازده هجرى در ماه صفر نوشته شد. ( تفسیر المنار، ج 10، ص294.)

در کتاب وسائل الشیعه آمده است که امير المؤمنين براى گروهى از اهل كتاب در مدائن براى ثروتمندان آنها نفرى چهل و هشت درهم و براى طبقه متوسط نفرى بيست چهار درهم و براى طبقه فقير دوازده درهم در سال قرار داد (وسائل الشيعه ج11، ص 115.)

درهم به سکه نقره گفته می شود و وزن درهم در زمانهای مختلف متفاوت بوده است اما از اینکه وزن درهم شرعی تقریبا 2.5 گرم است بر می آید که در زمان صدر اسلام  یک درهم همین مقدار بوده است. 

قیمت یک گرم نقره در ایران در تاریخ نگارش این مطلب (22 آبان 1402) حدود 40 هزار تومان است . بنابراین میزان جزیه ای که امير المؤمنين به صورت سالانه از اهل کتاب دریافت می نموده است به پول فعلی به این قرار است :

طبقه ثروتمند: هر نفر سالیانه 48*2.5*40 =4میلیون و 800 هزار تومان 

طبقه متوسط: 2 میلیون و 400 هزار تومان 

طبقه فقیر: 1 میلیون و 200 هزار تومان 

در دوره ساسانی مالیات سرانه هر چهار ماه یکبار دریافت می شد و مبلغ آن به این صورت بوده :

طبقه ثروتمند : هر بار 12 درهم که سالیانه آن 36 درهم می شود

طبقه متوسط: 8 درهم که سالیانه آن 24 درهم می شود 

طبقه فقیر: 6 درهم که سالیانه آن 18 درهم می شود ("بررسی نظام مالیاتی ساسانی و اصلاحات مالی خسرو انوشیروان"، علی اصغر میرزائی، فصلنامه پژوهشهاي تاریخی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره جدید، سال هفتم؛ شماره دوم ، تابستان 1394 ، صص 109 تا 124، ص118)

مقایسه بین جزیه و مالیات سرانه ساسانیان

بنابراین مبلغ جزیه در زمان اسلام برای طبقه ثروتمند بیش از مالیات زمان ساسانیان و برای طبقه فقیر کمتر از مالیات زمان ساسانیان بوده است. (رعایت بیشتر عدالت) علاوه بر اینکه در مقابل این جزیه از شرکت در جنگها آسوده بودند حال اینکه در دوره ساسانیان به هنگام جنگ روستائیان و  کشاورزان را در دسته پیاده نظام به کار می گرفتند بدون اینکه پولی به آنها پرداخت شود. ("ارتش، تشکیلات و واحدهای آن در عصر ساسانیان"، ایرج جلالی، رشد آموزش تاریخ، سال پنجم، شماره 13، ص15)

لازم به ذکر است که هنگام فتح ایران هیچ ایرانی به پذیرش اسلام مجبور نشد بلکه همگان مخیر بودند به یکی از این دو :

1) اسلام را بپذیرند و همچون دیگر مسلمانان به وقت نیاز در جهاد هم شرکت کنند

2) جزیه ای که برای اکثر مردم حتی از مالیات هم کمتر بود در عوض معاف بودن از شرکت در جنگها بپردازند.

نویسنده : سعید زمانی