اندیشه از نظر احادیث

عوامل درست انديشى

امام على عليه السلام :

الرَّأيُ مع الأناةِ ، و بِئسَ الظَّهيرُ الرأيُ الفَطيرُ .
 انديشه[ى درست] با تأنّى به دست مى آيد . و چه بد پشتيبانى است انديشه خام و نسنجيده .

امام على عليه السلام :

اِضرِبُوا بعضَ الرأيِ ببعضٍ يَتَوَلَّدْ مِنهُ الصَّوابُ
 رايزنى كنيد تا انديشه درست متولّد شود .

امام على عليه السلام :

 إمخَضوا الرأيَ مَخضَ السِّقاءِ يُنتِجْ سَديدَ الآراءِ
انديشه را چون مَشك برهم زنيد، تا رأى درست حاصل آيد .

امام على عليه السلام :

الظَّفَرُ بِالحَزمِ ، و الحَزمُ بِإجالَةِ الرأيِ ، و الرأيُ بتَحصِينِ الأسرارِ .
 پيروزى با دور انديشى به دست مى آيد و دورانديشى با سنجيدن و رايزنى و رايزنى با راز دارى .

امام على عليه السلام :

 رَأيُ الرَّجُلِ عَلى قَدرِ تَجرِبَتِـهِ
 انديشه انسان به اندازه تجربه اوست .

امام على عليه السلام :

 مَنِ استَقبَلَ وُجوهَ الآراءِ عَرَفَ مَواقِعَ الخَطَأِ .
هر كس آراى گوناگون را ببيند، جايگاههاى خطا (نادرست انديشى) را باز شناسد .

امام على عليه السلام :

مَن جَهِلَ وُجوهَ الآراءِ أعيَتْهُ الحِيَلُ .
هر كه آراى گوناگون را نداند در چاره جويى درمانَد .

امام على عليه السلام :

الناسُ مَنقُوصُونَ مَدخُولُونَ إلاّ مَن عَصَمَ اللّه ُ ، سائلُهُم مُتَعَنِّتٌ و مُجِيبُهُم مُتَكَلِّفٌ ، يَكادُ أفضَلُهُم رَأيا يَرُدُّهُ عن فَضلِ رَأيِهِ الرِّضا و السُّخْطُ
مردم ، كوته انديش و كم خردند ، مگر آن كس كه خداوند مصونش بدارد . پرسش كننده شان قصد درمانده كردن و آزار دارد و پاسخ دهنده شان از علم بى بهره است و خود را به زحمت اندازنده . و چيزى نمانده كه خوش رأى ترين آنان هم خشم و خشنودى اش او را از درست انديشى باز دارد .

امام على عليه السلام :

 اِتَّهِمُوا عُقُولَكُم فإنّهُ مِن الثِّقَةِ بها يكونُ الخَطاءُ .
به خردهايتان بدگمان باشيد ؛ زيرا اعتماد به آن موجب خطا مى شود .

امام زين العابدين عليه السلام ـ در مناجات ـ گفت :

 و أعوذُ بكَ مِن دعاءٍ مَحجوبٍ ، و رَجاءٍ مَكذوبٍ ، و حَياءٍ مَسلوبٍ ، و احتِجاجٍ مَغلوبٍ ، و رأيٍ غَيرِ مُصيبٍ .
 خدايا! به تو پناه مى برم از دعاىِ محجوب [از در گاه تو] و اميدِ دروغين و دريدگىِ پرده حيا و شكست خوردن در استدلال، و رأى (انديشه) نادرست .

امام صادق عليه السلام :

ثلاثةٌ يُستَدَلُّ بها على إصابَةِ الرأيِ : حُسنُ اللِّقاءِ ، و حُسنُ الاستِماعِ ، و حُسنُ الجوابِ .
سه چيز نشانگر رأى درست است : خوش برخوردى ، خوب گوش دادن به سخن، و خوب پاسخ دادن .

خطر لغزش رأى

امام على عليه السلام :

زَلَّةُ الرَّأيِ تَأتِي على المُلكِ و تُؤْذِنُ بالهُلكِ .
لغزش رأى، به فرمانروايى خاتمه مى دهد و آدمى را در آستانه نابودى قرار مى دهد .

امام على عليه السلام :

 ضَلَّةُ الرَّأيِ تُفسِدُ المَقاصِدَ .
 نادرستى رأى ، اهداف را تباه مى كند .

امام على عليه السلام :

 مَن ضَعُفَت آراؤهُ قَوِيَت أعداؤهُ
هر كه رأيهايش ناتوان شود، دشمنانش نيرومند گردند .

امام على عليه السلام :

مَن أضاعَ الرأيَ ارتَبَكَ .
هر كه رأى را تباه كند ، گرفتار شود .

امام على عليه السلام :

 قد يَزِلُّ الرأيُ الفَذُّ .
انديشه يگانه و بى نظير [هم ]گاه مى لغزد .

نزديكترين رأى ها به درستى

امام على عليه السلام :

 أقرَبُ الآراءِ من النُّهى أبعَدُها مِن الهَوى .
خردمندانه ترين رأى آن است كه از هواى نفس دورتر باشد .

امام على عليه السلام :

أفضَلُ الناسِ رَأْيا مَن لا يَستَغنِي عن رَأيِ مُشِيرٍ .
رأى آن كس برتر است كه خود را از رأى مشاور بى نياز نداند .

امام على عليه السلام :

خيرُ الآراءِ أبعَدُها مِن الهَوى و أقرَبُها مِن السَّدادِ .
بهترين رأى آن است كه از هواى نفس دورتر و به صواب و استوارى نزديكتر باشد .

امام على عليه السلام ـ در پاسخ به اين پرسش كه استوار انديش ترين مردمان كيست ـ فرمود :

مَن لَم يَغُرَّهُ الناسُ مِن نَفسِهِ ، و لَم تَغُرَّهُ الدنيا بتَشَوُّفِها .
كسى كه مردم فريبش ندهند و دنيا نيز با خود آرايى او را نفريبد .

آثار خودْ رأيى

امام على عليه السلام :

 المُستَبِـدُّ مُتَـهَوِّرٌ في الخَطإ و الغَلَطِ .
خودْ رأى، در پرتگاه خطا و نادرستى فرو مى افتد .

امام على عليه السلام :

 الاستِبدادُ برأيِكَ يُزِلُّكَ و يُهَوِّرُكَ في المَهاوِي .
 خودْ رأيى تو را مى لغزاند و در پرتگاهها مى افكند .

امام على عليه السلام :

 مَنِ استَبَدَّ برأيِهِ هَلَكَ ، و مَن شاوَرَ الرِّجالَ شارَكَها في عُقُولِها .
هر كه خودْ رأيى كند نابود شود و هر كه با بزرگان مشورت كند ، در خردهايشان شريك گردد .

امام على عليه السلام :

قد خاطَرَ مَنِ استَغنى بِرأيِهِ .
كسى كه به رأى خود اكتفا كند، خويشتن را به خطر افكند .

امام على عليه السلام :

 لا رَأيَ لِمَنِ انفَرَدَ برأيِهِ .
 كسى كه در رأى خود تنها باشد ، در حقيقت رأيى ندارد .

امام على عليه السلام :

ما اُعجِبَ برأيِهِ إلاّ جاهِلٌ .
تنها جاهل است كه شيفته رأى خويش است .

امام على عليه السلام :

 لَيسَ لِمُعجَبٍ رَأيٌ
هيچ آدمِ خودپسندى را رأيى نباشد .

امام صادق عليه السلام :

 لا تُشِر عَلى مُستَبِدٍّ بِرَأيِهِ .
با خودْ رأى ، مشورت مكن .

امام صادق عليه السلام :

 المُستَبِدُّ برأيِهِ مَوقوفٌ على مَداحِضِ الزَّلَلِ .
آدم خودْ رأى ، بر لبه لغزشگاه ايستاده است .

عوامل ويران كننده انديشه

امام على عليه السلام :

اللَّجاجةُ تَسُلُّ الرأيَ .
لجاجت، رأى را از بين مى برد .

امام على عليه السلام :

الخِلافُ يَهدِمُ الرأيَ .
 مخالفت كردن، رأى [صاحب فرمان] را ويران (بى اثر) مى كند .

امام على عليه السلام :

لا رَأيَ لحاقِنٍ و لا حازِقٍ .
كسى كه در فشار بول قرار گرفته و كسى كه پايش در فشار كفش است نبايد رأى و حكمى بدهد .

امام صادق عليه السلام :

لَيسَ لِحاقِنٍ رأيٌ .
كسى كه در فشار بول است ، نبايد حكم بدهد .

دولتِ بخت و رأى درست

امام على عليه السلام :

صَوابُ الرَّأيِ بالدُّوَلِ ، يُقبِلُ بِإقبالِها و يَذهَبُ بذَهابِها .
 درستى رأى، بسته به دولت بخت است : اگر دولت رو كند، درستى رأى نيز رو مى كند و اگر آن پشت كند، اين نيز مى رود .

امام على عليه السلام :

 الدَّولةُ تَرُدُّ خَطَأَ صاحِبِها صَوابا ، و صَوابَ ضِدِّهِ خَطاءً
 اگر دولتِ اقبال به كسى رو كُند، نادرست او را درست نماياند و درستِ مخالفِ او را نادرست جلوه دهد .

كوشش فكرى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنَّ الواليَ إذا اجتَهَدَ فَأصابَ الحَقَّ فلَهُ أجرانِ ، و إنِ اجتَهَدَ فَأخطَأَ الحقَّ فلَهُ أجرٌ واحِدٌ .
 حكمران اگر بكوشد و به حق دست يابد، دو اجر دارد و اگر بكوشد، اما به حق نرسد، يك اجر دارد .

امام على عليه السلام :

 مَنِ اجتَهَدَ رَأيَهُ في نَصيحَةِ العامَّةِ فلَهُ ما نَوى ، و قد قَضى ما علَيهِ .
هر كه انديشه خود را در راه خير خواهى و ارشاد مردم به كار گيرد ، پاداش نيّتش را بگيرد و وظيفه اش را انجام داده باشد .

به كارگيرى انديشه در دين

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 تَعمَلُ هذهِ الاُمّةُ بُرهَةً مِن كتابِ اللّه ِ ، ثُمّ تَعمَلُ بُرهةً بِسُنَّةِ رسولِ اللّه ِ ، ثُمّ تَعمَلُ بالرأيِ ، فإذا عَمِلُوا بالرأيِ فقد ضَلُّوا و أضَلُّوا .
 اين امّت مدّت زمانى به كتاب خدا عمل مى كنند و سپس مدّتى به سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و آن گاه مدّتى به رأى . پس هرگاه به رأى عمل كنند ، گمراه شوند و ديگران را نيز گمراه سازند .
 

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن قالَ في الدِّينِ برأيِهِ فَقَدِ اتَّهَمَنِي .
 هركه در دين به رأى خود سخن گويد، به من اتّهام زده است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 مَن تَكَلَّمَ بالرَّأيِ فَقَدِ اتَّهَمَنِي في الدِّينِ .
 هركه به رأى سخن گويد ، مرا در دين متّهم كرده است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 لَم يَزَلْ أمرُ بَنِي إسرائيلَ مُعتَدِلاً حَتّى نَشَأَ فيهِمُ المُوَلَّدُونَ و أبناءُ سَبايا الاُمَمِ التي كانت بنو إسرائيلَ تَسبِيها ، فقالوا بالرأيِ فَضَلُّوا و أضَلُّوا
بنى اسرائيل پيوسته طريق اعتدال مى پيمودند ، تا آن كه دو رگه ها و فرزندان اقوام اسيرى كه بنى اسرائيل به اسارتشان مى گرفتند، در ميان ايشان رشد يافتند و به اظهار نظر [در دين ]پرداختند و بدين سان هم خود گمراه شدند و هم ديگران را گمراه كردند .

كنز العمّال : امام على عليه السلام فرمود :

ثلاثةٌ لا يُقبَلُ مَعهُنَّ عَمَلٌ : الشِّركُ ، و الكُفرُ ، و الرأيُ . قالوا : يا أميرَ المؤمنينَ : ما الرَّأْيُ ؟ قالَ : تَدَعُ كتابَ اللّه ِ و سُنَّةَ رسولِهِ و تَعمَلُ بالرَّأيِ .
 با وجود سه چيز هيچ عملى پذيرفته نمى شود : شرك و كفر و رأى . عرض كردند : اى امير المؤمنين! مقصود از رأى چيست؟ فرمود : اين كه كتاب خدا و سنّت رسول او را بگذارى و به رأى عمل كنى .

امام على عليه السلام :

فلا تَستَعمِلُوا الرأيَ فيما لا يُدرِكُ قَعرَهُ البَصَرُ ، و لا تَتَغَلغَلُ إلَيهِ الفِكَرُ .
در آنچه بينش به ژرفايش راه نمى برد و انديشه به آن دسترس ندارد ، رأى خود را به كار نگيريد.

گوناگون

امام على عليه السلام :

الرأيُ كثيرٌ و الحَزمُ قليلٌ .
 رأى بسيار است و دورانديشى كم .

امام على عليه السلام :

 عَلى قَدْرِ الرأيِ تكونُ العَزيمَةُ .
عزم و اراده به اندازه [درستىِ ]رأى است .

امام على عليه السلام :

 شرُّ الآراءِ ما خالَفَ الشَّريعَةَ .
 بدترين رأى ها آن است كه مخالف شريعت باشد .

امام على عليه السلام :

إنّ رأيَكَ لا يَتَّسِعُ لِكُلِّ شيءٍ فَفَرِّغهُ لِلمُهِمِّ .
 رأى تو گنجايش همه چيز را ندارد ، پس آن را به مسائل مهم اختصاص بده .

نهج البلاغة : امام على عليه السلام :

رأيُ الشَّيخِ أحَبُّ إلَيَّ مِن جَلَدِ الغُلامِ (و رُوِيَ : مِن مَشهَدِ الغُلامِ) .
رأى پير را بيشتر دوست دارم تا دلاورى جوان . و به روايتى : تا حضور و اجتماع جوان .

امام على عليه السلام :

 رأيُ الشَّيخِ أحَبُّ إلَيَّ مِن حِيلَةِ الشَّبابِ .
 رأى پيران نزد من محبوب تر است از چاره انديشى جوانان .

امام على عليه السلام :

 لا تَسـتَصغِرَنَّ عِندَكَ الرأيَ الخَطيرَ إذا أتاكَ بهِ الرجُلُ الحَقيرُ
 رأى مهم و ارزشمند را اگر انسانى حقير هم به تو گفت، دست كم مگير .

امام على عليه السلام :

 أقصِرْ رَأيَكَ على ما يَعنِيكَ .
رأى خويش را به چيزهايى كه مربوط به تو مى شود محدود كن .

امام على عليه السلام :

 عَزَبَ (غَرَبَ) رَأيُ امرِئٍ تَخَلَّفَ عَنّي ، ما شَكَكتُ في الحَقِّ مُذ اُرِيتُهُ
 دور باد رأى كسى كه با من مخالفت كند ؛ من از زمانى كه حق به من نمايانده شد ، در آن ترديد نكرده ام .

امام حسن عليه السلام :

 لا يُعرَفُ الرأيُ إلاّ عِندَ الغَضَبِ .
 رأى [واقعى] جز به گاه خشم شناخته نشود .

امام حسين عليه السلام :

 مَن أحجَمَ عن الرأيِ و عَيِيَتْ بِهِ الحِيَلُ كانَ الرِّفقُ مِفتاحَهُ
هر كه از رأى درمانَد و چاره ها به كارش نيايد، نرمى و مدارا كليد او باشد .
 

میزان الحکمه،جلد چهارم.

برای مشاهده گزیده ای از احادیث و روایات با موضوع اندیشه  در قاب تصویری به (مجموعه حدیث تصویری اندیشه) مراجعه کنید.