عبادت در نهج البلاغه

1. واجبات خالصانه

وليَكُن فى خاصة ما تخلص به لله دينك اقامة فرائضه التى هى له خاصة.
امام خطاب به مالك اشتر فرمودند: از جمله كارهايى كه بايد خالصانه انجام دهى به پا داشتن فرايض و واجبات است كه مخصوص ذات پاك خداوند است.1

2. اداى امانت الهى

من لم يختلف سرّه و علانيته و فعله و مقالته، فقد أدّى الامانة و أخلص ‍العبادة.
آن كه پنهان و آشكارش و عمل و حرفش با يكديگر فرق نكند، امانت الهى را ادا كرده و در بندگى و عبادت به درجه خلوص رسيده است.2

3. تقسيم ساعات و اوقات

من كتاب كتبه للاشتر: و اجعل لنفسك فيما بينك و بين الله أفضل تلك المواقيت، و أجزل تلك الاقسام، و ان كانت كلها لله اذا صلحت فيها النية، و سلمت منها الرعيه.
در نامه خود به مالك اشتر مى فرمايد: بهترين اوقات هر روز و بيشترين بخش از آن را براى رابطه ميان خود وخدا قرار ده، هر چند كه اگر در همه اوقات نيت درست باشد و مردم در امنيت، اوقات همه از آن خدا است.3

4. عبادت بازرگان

ان قوما عبدوا الله رغبة فتلك عبادة التجار.
گروهى خدا را از روى ميل و رغبت (به بهشت) عبادت كردند، اين عبادت بازرگانان و تجار است.4

5. احتجاج با اعضاى بدن

لا تقل ما لا تعلم، بل لا تقل كل ما تعلم، فان الله فرض على جوارحك كلها فرائض يحتج بها عليك يوم القيامة.
آن چه را كه نمى دانى مگو، بلكه هر آن چه را هم كه مى دانى همه را مگو، زيرا خداوند بر اعضا و جوارح تو فرايضى مقدر داشته كه در روز قيامت به آنها با تو احتجاج خواهد كرد.5

6. تجارت و سود

لا تجارة كالعمل الصالح، و لا ربح كالثواب.
هيچ تجارتى مانند عمل نيك و هيچ سودى مانند ثواب و پاداش الهى نيست.6

7. خوشا به حال اين نفس!

طوبى لنفس أدّت الى ربها فرضها، و عركت بجنبها بؤسها.
خوشا به حال آن نفسى كه وظيفه واجبش را نسبت به پروردگارش ادا كرده، و سختى و مشكلات را تحمل نموده است.7

8. عبادت آزادگان

ان قوما عبدوا الله رغبة فتلك عبادة الاحرار.
همانا گروهى خدا را به خاطر سپاس از نعمت هايش عبادت مى كنند، اين عبادت آزادگان است.8

9. تکلیف به اندازه توان

حُمّل كل امرئ منكم مجهودة، و خُفّف عن الجهلة؛ ربٌ رحيم و دين قويم و امام عليم.
هر كس به اندازه توانش تكليف شده و به نادانان تخفيف داده شده است. پروردگارتان مهربان است و دينتان استوار و پيشوايتان دانا.9

10. خوشا به حال حزب خدا

طوبى لنفس أدّت الى ربها فرضها... فى معشر أسهر عيونهم خوف معادهم، و تجافت عن مضاجعهم جنوبهم، و همهمت بذكر ربهم شفاههم، و تقشعت بطول استغفار هم ذنوبهم، (اولئك حزب الله، ألا ان حزب الله هم المفلحون).
خوشا نفسى كه وظيفه خود را به پروردگارش ادا كرد... آنان كه خوف روز رستخيز شب هنگام چشمانشان را بيدار نگه داشته و پهلوهايشان را از بستر نرم دور ساخته و لب هايشان را به ذكر خداوند مى جنبند، از بسيارى استغفار گناهانشان زدوده شده است. آنان حزب و گروه خداوندند و بدانيد كه حزب خدا پيروزند!10

11. روزى تضمين شده

قد تكفل لكم بالرزق، و أمرتم بالعمل فلا يكونن المضمون لكم طلبه أولى بكم من المفروض عليكم عمله، مع انه و الله لقد اعترض الشك و دخل اليقين، حتى كان الذى ضمن لكم قد فرض عليكم، و كان الذى قد فرض عليكم قد وضع عنكم.
خداوند روزى شما را تضمين كرد و به كار (انجام واجبات) فرمان داده شده ايد. پس، طلب روزى تضمين شده نبايد براى شما مقدم بر اعمال واجب باشد، ليكن به خدا سوگند كه شك بر شما عارض شده و اوهام نادرست با يقين در آميخته است؛ چندان كه آن چه براى شما تضمين شده گويى به صورت امرى واجب در آمده و گويى آن چه واجب شده، از دوش شما برداشته شده است.11

12. تقسيم ساعات و اوقات

للمؤمن ثلاث ساعات: فساعة يناجى فيها ربّه، و ساعة يرم معاشه، و ساعة يخلى بين نفسه و بين لذتها فيما يحلّ و يجمل.
مومن اوقات خود را به سه قسمت بخش مى كند: زمانى كه در آن با پروردگار خود به راز و نياز مى پردازد و زمانى كه به تحصيل معاش دست مى يازد و زمانى كه به لذت هاى حلال و خوشايند مى گذراند.12

13. تشويق به در نظر داشتن خدا

رحم الله امرأ سمع حكما فوعى، و دُعى الى رشاد فدنا، و اخذ بحُجزة هادٍ فنجا، راقَبَ ربه، و خاف ذنبه.
خدا رحمت كند مردى (بنده اى) را كه سخن حكيمانه اى بشنود و پذيرايش ‍ شود و به راه راست فراخوانده شود، پس به آن نزديك گردد و كمربند راهنمايى را بگيرد و نجات يابد. پروردگارش را در نظر داشته باشد و از گناه خويش بترسد.13

14. اميد ثواب و عقاب

من كتاب له الى الاسود بن قطبة: و ابتذِل نفسك فيما افترض الله عليك راجياً ثوابه و متخوّفا عقابه.
امام على در نامه اى به اسود بن قطبه فرمانده لشكر حلوان چنين مى نويسد: و خود را در راه انجام كارهاى واجب به اميد ثواب خدا و ترس از كيفرش ‍فدا كن!14

15. نقش يقين در عبادت

قد سمع رجلا من الحرورية يتهجد و يقرا فقال: نوم على يقين، خير من صلاة فى شك!
چون شنيد كه مردى از خوارج شب را به عبادت و قرائت قرآن به سر مى برد، فرمود: خوابى كه همراه با يقين (به حق) باشد، بهتر از نمازى است كه همراه با شك و ترديد (در حق) بوده باشد.15

16. اينگونه نزد خدا برو!

اخرجوا الى الله بما افترض عليكم من حقه، و بيّن لكم من وظائفه.
به اداى حقوقى كه خداوند براى شما مقرر داشته است و با عمل به وظايفى كه براى شما تبيين فرموده است به درگاه خدا برويد.16

17. سكوت معنى دار

ان الله افترض عليكم الفرائض، فلا تضيّعوها... و سكت لكم عن اشياء و لم يدعها نسيانا، فلا تتكلفوها.
قطعى است كه خداوند بر شما واجباتى مقرر فرموده است، پس آن ها را ضايع مسازيد و در مورد اشيايى براى شما سكوت كرده و سخنى نفرموده است، و اين سكوت از فراموشى نبوده است، پس خود را براى شناخت آن ها به مشقت نياندازيد.17

18. بر پايى حدود

فرض الله... اقامه الحدود اعظاما للمحارم.
خداوند، بر پا داشتن حدود را براى اهميت دادن به حرام ها واجب کرد.18

19. تعيين ساعت عبادت خدا

وليكن فى خاصة ما تخلص به لله دينك اقامه فرائضه التى هى له خاصة، فاعط الله من بدنك فى ليلك و نهارك، و وَفّ ما تقربت به الى الله من ذلك كاملا غير مثلوم و لا منقوص بالغا من بدنك ما بلغ.
در فرمان حكومت مصر به مالك اشتر مى فرمايد: بايد در كارهايى كه براى خدا خالصانه انجام مى دهى برپاى داشتن واجباتى كه مخصوص اوست در راس كارها باشد، بنابراين در شب و روزت بخشى از نيروى جسمى ات را براى عبادت خدا در نظر بگير و آن چه را باعث نزديك شدنت به خداى عزيز مى گردد بدون كم و كاست اجرا كن، هرچند تلاش تو موجب رنج بدنت گردد.19

20. ترغيب به انجام فرايض

الفرائض الفرائض! ادّوها الى الله تؤدّكم الى الجنة.
واجبات را مراعات كنيد، واجبات را! آن ها را براى خدا ادا كنيد، تا شما را رهسپار بهشت نمايند.20

21. والاترين عبادت

لا عبادة كأداء الفرائض.
هيچ عبادتى مانند انجام فريضه ها و واجبات دينى نيست.21

22. يارى خواستن از خدا

أكثر الاستعانة بالله يَكفك ما أهمّك، و يَعنك على ما ينزل بك، ان شاء الله.
هميشه از خداى بزرگ بسيار يارى بخواه تا تو را بى نياز گرداند و در مشكلاتى كه به تو رسيده است يارى ات كند، ان شاء الله.22

23. فلسفه ايمان

فرض الله الايمان تطهيرا من الشرك.
خداوند ايمان را براى پاك كردن و زدودن شرك، واجب ساخت.23

24. فلسفه عبادت

لما فى ذلك من تعفير عتاق الوجوه بالتراب تواضعا، و التصاق كرائم الجوارح بالارض تصاغرا، و لحوق البطون بالمتون من الصيام تذللا.
در بيان فلسفه عبادت فرمودند: به جهت ماليدن چهره هاى نازنين به خاك از روى تواضع و چسباندن اعضاى شريف بر زمين براى احساس حقارت در بارگاه الهى و چسبيدن شكم ها به پشت ها به جهت روزه دارى براى دريافت ذلت.24

25. عبادت به وقت

من كتابه الى الحارث الهمدانى: خادع نفسك فى العبادة، وارفق بها و لا تقهرها، و خذ عفوها و نشاطها، الا ما كان مكتوبا عليك من الفريضة، فانه لا بدّ من قضاءها و تعاهدها عند محلها.
امام على عليه السلام در نامه خود به حارث همدانى مى فرمايد: به خودت براى عبادت حيله بزن و با خودت مداراكن. روح خود را تحت فشار قرار مده و به هنگام آزادى و نشاط او را (براى كارهاى مستحب) درياب. فقط در كارهاى واجب نگاه به نشاط خود مكن، زيرا بايد آن را به موقع انجام دهى (خواه نشاط داشته باشى يا نه).25

26. زمان كنار گذاشتن مستحبات

اذا اضرت النوافل بالفرائض فارفضوها.
در آن هنگام كه مستحبات به واجبات ضرر وارد كند آن مستحبات را رها كنيد.26

27. مستحبات مضر

لا قربة بالنوافل اذا اضرّت بالفرائض.
با آن عبادات مستحب كه به واجبات ضرر مى زند، نمى توان به خدا نزديك شد.27

28. تنها قدردان خوبى ها

لا يزهدنّك فى المعروف من لا يشكره لك، فقد يشكرك عليه من لا يستمتع بشىء منه، و قد تدرك من شكر الشاكر اكثر مما اضاع الكافر، و الله يحب المحسنين.
تشكر نكردن ديگران از تو، نبايد تو را نسبت به خوبى ها بى رغبت سازد؛ زيرا كسى كه از آن نيكى كم ترين بهره اى نمى برد (يعنى خداوند) از تو قدردانى مى كند و از سپاسگزارى اين سپاسگزار به بيش از آن چيزى مى رسى كه فرد ناسپاس فرو گذاشته است و خداوند نيكوكاران را دوست دارد.28

______________________
پی نوشت:

1. نامه 53.
2. نامه 26.
3. نامه 53.
4. حكمت 237.
5. حكمت 382.
6. حكمت 113.
7. نامه 45.
8. حكمت 237.
9. خطبه 149.
10. نامه 45.
11. خطبه 114.
12. حكمت 390.
13. خطبه 76.
14. نامه 59.
15. حكمت 97.
16. خطبه 176.
17. حكمت 105.
18. حكمت 252.
19. حكمت 252.
20. خطبه 167.
21. حكمت 113.
22. نامه 34.
23. حكمت 252.
24. خطبه 192.
25. نامه 69.
26. حكمت 279.
27. حكمت 39.
28. حكمت 204.

منبع: نهج البلاغه موضوعى، عباس عزيزى