توانگری در احادیث

توانگرى و سركشى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنّما أتَخَوَّفُ على اُمَّتي مِن بَعدِي ثلاثَ خِلالٍ : أن يَتَأوَّلوا القرآنَ على غيرِ تَأوِيلِهِ ، أو يَبتَغُوا زَلَّةَ العالِمِ ، أو يَظهَرَ فيهِمُ المالُ حتّى يَطغَوا و يَبطَرُوا .
 پس از خود براى امّتم از سه چيز بيم دارم : تأويل نابجاى قرآن، يا پى جويى لغزش عالِم، يا زياد شدن مال و ثروت در ميان آنها، آن گونه كه سركش و سرمست شوند.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 الغِنى عُقوبَةٌ .
 توانگرى، [نوعى ]كيفر است.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنَّ الشَّيطانَ قالَ : لن يَنجُوَ مِنّي الغَنِيُّ مِن إحدى ثلاثٍ : إمّا أن اُزَيِّنَهُ في عَينِهِ فَيَمنَعَهُ مِن حَقِّهِ ، و إمّا أن اُسَهِّلَ علَيهِ سبيلَهُ فَيُنفِقَهُ في غيرِ حَقِّهِ ، و إمّا أن اُحَبِّبَهُ إلَيهِ فَيَكسِبَهُ بغيرِ حَقِّهِ .
 شيطان گفت : آدم ثروتمند از چنگ من خلاصى ندارد و او را به يكى از اين سه چيز گرفتار مى كنم : يا مال و ثروت را در نظر او مى آرايم كه در نتيجه، از پرداخت حقوق مالى خويش، خوددارى مى ورزد يا راههاى مصرف آن را برايش آسان مى كنم كه در نتيجه، آنها را به ناحق خرج مى كند و يا مال و ثروت را محبوب او مى گردانم كه در نتيجه، آن را از راههاى ناروا به دست مى آورد.

امام على عليه السلام :

الغِنى يُطغِي .
 توانگرى، سركشى مى آورد.

امام على عليه السلام ـ در وصف شگفت ترين عضو انسان؛ يعنى دل ـ فرمود :

 إن أفادَ مالاً أطغاهُ الغِنى ، و إن أصابَتهُ مُصيبَةٌ فَضَحَهُ الجَزَعُ .
اگر به ثروتى برسد، توانگرى او را ياغى مى كند و اگر مصيبتى بدو رسد، بيتابى رسوايش مى گرداند.

امام على عليه السلام : 

اِستَعِيذُوا بِاللّه ِ مِن سَكرَةِ الغِنى ؛ فإنَّ لَهُ سَكرَةً بَعِيدَةَ الإفاقَةِ .
از مستىِ توانگرى به خدا پناه بريد؛ زيرا توانگرى را مستى اى است كه دير از سر مى پرد.

امام على عليه السلام : 

لا تَكُن مِمَّن يَرجُو الآخِرَةَ بغيرِ العَمَلِ ··· إنِ استَغنى بَطِرَ و فُتِنَ ، و إنِ افتَقَرَ قَنَطَ و وَهَنَ .
چونان كسى مباش كه بدون عمل، به آخرت اميد بسته است··· چون توانگر شود، سرمست و مفتون گردد و چون نيازمند شود به نوميدى و سستى گرايد.

امام صادق عليه السلام :

جاءَ رجُلٌ مُوسِرٌ إلى رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله نَقِيُّ الثَّوبِ فَجَلَسَ إلى رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله ، فجاءَ رَجُلٌ مُعسِرٌ دَرِنُ الثَّوبِ فَجَلَسَ إلى جَنبِ المُوسِرِ ، فَقَبَضَ المُوسِرُ ثيابَهُ مِن تَحتِ فَخِذَيهِ ، فقالَ لَهُ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : أ خِفتَ أن يَمَسَّكَ مِن فَقرِهِ شَيءٌ ؟! قالَ : لا ، قالَ : فَخِفتَ أن يُصيبَهُ مِن غِناكَ شَيءٌ ؟! قالَ : لا ، قالَ : فَخِفتَ أن يُوَسِّخَ ثِيابَكَ ؟! قالَ : لا ، قالَ : فما حَمَلَكَ على ما صَنَعتَ ؟ فقالَ : يا رسولَ اللّه ِ ، إنَّ لي قَرينا يُزَيِّنُ لي كُلَّ قَبيحٍ ، و يُقَبِّحُ لي كُلَّ حَسَنٍ ، و قد جَعَلتُ لَهُ نِصفَ مالي ! فقالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله للمُعسِرِ : أ تَقبَلُ ؟ قالَ : لا ، فقالَ لَهُ الرَّجُلُ : و لِمَ ؟! قالَ : أخافُ أن يَدخُلَني ما دَخَلَكَ ! .
 مرد ثروتمندى با لباسهايى نو و پاكيزه خدمت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و كنار آن حضرت نشست. پس از او مردى تهيدست با جامه هاى ژوليده و چركين وارد شد و كنار آن ثروتمند نشست. مرد ثروتمند جامه خود را از زير ران او كشيد و جمع كرد. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به او فرمود : ترسيدى كه چيزى از فقر او به تو رسد؟ عرض كرد : نه. فرمود : ترسيدى از دارايى تو چيزى به او رسد؟ عرض كرد : نه. فرمود : ترسيدى لباست را كثيف كند؟ عرض كرد : نه. فرمود : پس چرا اين كار را كردى؟ عرض كرد : اى پيامبر خدا! من همدمى (شيطانى) دارم كه هر كار زشتى را در نظرم زيبا جلوه مى دهد و هر كار خوبى را برايم زشت نمايش مى دهد. اكنون نصف مال خود را به اين مرد بخشيدم. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به آن مرد تهيدست فرمود : تو مى پذيرى؟ عرض كرد : نه. مرد ثروتمند به او گفت : چرا؟! گفت : مى ترسم حالتى كه به تو راه يافت، به من هم راه يابد!

امام صادق عليه السلام :

لا تَكُن بَطِرا فِي الغِنى ، و لا جَزِعا فِي الفَقرِ
در توانگرى سرمست مشو و در تهيدستى بيتابى مكن.

توانگرى و پرهيزگارى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

نِعمَ العَونُ على تَقوَى اللّه ِ تَعالى الغِنى .
توانگرى نيكو ياورى است براى تقواىِ خداوند متعال .

امام صادق عليه السلام :

 نِعمَ العَونُ الدنيا علَى الآخِرَةِ .
 چه خوب ياورى است دنيا براى آخرت.

امام صادق عليه السلام :

سَلُوا اللّه َ الغِنى فِي الدّنيا و العافِيَةَ ، و في الآخِرَةِ المَغفِرَةَ و الجَنَّةَ .
از خداوند توانگرى و تندرستى در دنيا، و آمرزش و بهشت در آخرت را بخواهيد.

امام صادق عليه السلام : 

خَمسٌ مَن لم تَكُنْ فيهِ لم يَتَهَنَّ بالعَيشِ : الصِّحَّةُ ، و الأمنُ ، و الغِنى ، و القَناعَةُ ، و الأنِيسُ المُوافِقُ .
پنج چيز است كه هر كس آنها را نداشته باشد، زندگيش گوارا نيست : تندرستى، امنيّت، توانگرى، قناعت و همدمِ سازگار.

امام صادق عليه السلام :

إنَّ مِن بَقاءِ المُسلمينَ و بَقاءِ الإسلامِ أن تَصيرَ الأموالُ عندَ مَن يَعرِفُ فيها الحَقَّ ، و يَصنَعُ (فيها) المَعروفَ ، فإنَّ مِن فَناءِ الإسلامِ و فَناءِ المُسلمينَ أن تَصيرَ الأموالُ في أيدي مَن لا يَعرِفُ فيها الحَقَّ ، و لا يَصنَعُ فيها المَعروفَ .
 از جمله [عوامل ]پايندگى مسلمانان و پايندگى اسلام، اين است كه اموال در دست كسى باشد كه حق و حقوق آن را بشناسد و نيكى كند، و از [عوامل ]نابودى اسلام و نابودى مسلمانان، اين است كه اموال در دست كسى باشد كه حق و حقوق آن را نشناسد و آن را در راههاى نيكو كارانه به مصرف نرساند.

آزمودن به تهيدستى و توانگرى

امام على عليه السلام :

الغِنى و الفَقرُ يَكشِفانِ جَواهِرَ الرجالِ و أوصافَها .
 توانگرى و تهيدستى، جوهره مردان و خصلتهاى آنان را آشكار مى سازد.

امام على عليه السلام :

المالُ يُبدِي جَواهِرَ الرِّجالِ و خَلائقَها .
 ثروت، گوهر مردان و خويهاى آنان را نمودار مى سازد.

امام على عليه السلام ـ در وصف دنيا ـ فرمود : 

مَن استَغنى فيها فُتِنَ ، و مَنِ افتَقَرَ فيها حَزِنَ
هر كه در آن توانگر گرديد، به فتنه درافتاد و هر كس نيازمند گشت، به اندوه گرفتار آمد.

امام على عليه السلام : 

لا تَعتَبِرُوا الرِّضا و السُّخطَ بالمالِ و الوَلَدِ ، جَهلاً بمَواقِعِ الفِتنَةِ و الاختِبارِ في مَوضِعِ الغِنى و الاقتِدارِ .
پس، مال و فرزند را ملاك خشم و خشنودى خداوند مپنداريد كه اين ناشى از جهل شما به امتحان و آزمايش الهى در توانگرى و قدرتمندى است.

امام على عليه السلام :

قَدَّرَ الأرزاقَ فَكَثَّرَها و قَلَّلَها ، و قَسَّمَها علَى الضِّيقِ و السَّعَةِ فَعَدَلَ فيها لِيَبتلِيَ مَن أرادَ بِمَيسورِها و مَعسورِها ، و لِيَختَبِرَ بذلكَ الشُّكرَ و الصَّبرَ مِن غَنِيِّها و فَقيرِها .
روزيها را مقدّر ساخت و آن گاه آنها را زياد و كم گردانيد و به تنگى و گشايش تقسيم كرد و در اين تقسيم به عدالت رفتار نمود، تا هر كه را بخواهد در فراخى و تنگدستى بيازمايد و بدين سان شكرگزارى و شكيبايىِ توانگر و بى نوا را امتحان كند.

امام على عليه السلام :

لا تَفرَحْ بالغَناءِ و الرَّخاءِ ، و لا تَغتَمَّ بالفَقرِ و البَلاءِ ، فإنَّ الذَّهَبَ يُجُرَّبُ بالنّارِ ، و المؤمنَ يُجَرَّبُ بِالبَلاءِ
 به توانگرى و رفاه شاد مباش و از تهيدستى و گرفتارى غمگين مشو؛ زيرا طلا با آتش آزموده مى شود و مؤمن با بلا و گرفتارى.

توانگرىِ حقيقى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

خَيرُ الغِنى غِنَى النفسِ .
بهترين توانگرى، توانگرى نفْس است.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

ليسَ الغِنى عن كَثرَةِ العَرَضِ . و لكنَّ الغِنى غِنَى النَّفسِ .
توانگرى به فراوانى مال و ثروت نيست، بلكه توانگرى [حقيقى] توانگرى نفْس است.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

الغِنى فِي القَلبِ ، و الفَقرُ في القَلبِ .
 توانگرى در دل است و نيازمندى نيز در دل .

الترغيب و الترهيب ـ به نقل از ابوذر ـ : پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود :

 يا أبا ذَرٍّ ، أ تَرى كَثرَةَ المالِ هُو الغِنى ؟ قلتُ : نَعَم يا رسولَ اللّه ِ . قالَ : فَتَرى قِلَّةَ المالِ هُو الفَقرَ ؟ قلتُ : نَعَم يا رسولَ اللّه ِ . قالَ : إنّما الغِنى غِنَى القَلبِ ، و الفَقرُ فَقرُ القَلبِ ثُمّ سَألَني عن رجُلٍ مِن قُرَيشٍ ، قالَ : هل تَعرِفُ فلانا ؟ قلتُ : نَعَم يا رسولَ اللّه ِ . قالَ : فكيفَ تَراهُ ـ أو تُراهُ ؟ قلتُ :إذا سَألَ اُعطِيَ ، و إذا حَضَرَ اُدخِلَ قالَ : ثمّ سَألني عن رَجُلٍ مِن أهلِ الصُّفَّةِ ، فقالَ : هل تَعرِفُ فلانا ؟ قلتُ : لا و اللّه ِ ، ما أعرِفُهُ يا رسولَ اللّه ِ . فما زالَ يُجَلِّيهِ و يَنعَتُهُ حتّى عَرَفتُهُ ، فقلتُ : قد عَرَفتُهُ يا رسولَ اللّه ِ . قالَ : فكيفَ تَراهُ ـ أو تُراهُ ؟ قلتُ : هُو رجُلٌ مِسكينٌ مِن أهلِ الصُّفَّةِ ، فقالَ : هُو خَيرٌ مِن طِلاعِ الأرضِ .
اى ابوذر! آيا فكر مى كنى كه داشتن ثروت زياد توانگرى است؟ عرض كردم : آرى، اى پيامبر خدا. فرمود : پس به نظر تو تنگدستى همان فقر و نيازمندى است؟ عرض كردم : آرى، اى پيامبر خدا. فرمود : جز اين نيست كه توانگرى [واقعى]، توانگرىِ دل است و نيازمندى [واقعى]، نيازمندىِ دل حضرت سپس درباره مردى از قريش از من پرسيد و فرمود : آيا فلانى را مى شناسى؟ عرض كردم : آرى، اى پيامبر خدا. فرمود : او را چگونه مى بينى، يا درباره اش چه گمان مى برى؟ عرض كردم : هرگاه چيزى بخواهد، به او مى دهند و هرگاه وارد جايى شود، او را با عزّت و احترام جا مى دهند پيامبر خدا سپس از من درباره مردى از اهل صُفّه پرسيد و فرمود : فلانى را مى شناسى؟ عرض كردم : نه، به خدا، او را نمى شناسم، اى پيامبر خدا. حضرت مرتب نشانيهايش را به من مى داد تا اين كه او را شناختم و عرض كردم : شناختمش اى پيامبر خدا. فرمود : او را چگونه مى بينى، يا درباره اش چه گمان مى برى؟ عرض كردم : مرد بينوايى است از اهل صفّه. فرمود : او به اندازه آنچه روى زمين است، از آن ديگرى بهتر است.

امام على عليه السلام :

خَيرُ الغَناءِ (الغِنى) غَناءُ النفسِ .
بهترين توانگرى، بى نيازى نفْس است.

امام صادق عليه السلام :

غِنَى النَّفسِ أغنى مِن البَحرِ .
 توانگرى نفْس، بى نياز كننده تر از درياست.

بزرگترين توانگرى

الف ـ خرد

امام على عليه السلام :

 لا غِنى كالعَقلِ .
 هيچ ثروتى چون خرد نيست.

امام على عليه السلام :

لا غِنى مِثلُ العَقلِ ، و لا فَقرَ أشَدُّ مِن الجَهلِ .
هيچ ثروتى چون خِرد نيست و هيچ نا دارى اى بدتر از نادانى نيست.

امام على عليه السلام :

إنَّ أغنَى الغِنَى العَقلُ ، و أكبَرَ الفَقرِ الحُمقُ .
سرشارترين توانگرى، خردمندى است و بزرگترين تهيدستى، نابخردى.

ب ـ يقين

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

كَفى بِاليَقينِ غِنىً .
بهترين توانگرى، يقين است.

امام على عليه السلام :

مِفتاحُ الغِنَى اليَقينُ .
 كليد توانگرى، يقين است.

ج ـ حكمت

امام على عليه السلام :

اِعلَمُوا أنّهُ ليسَ مِن شيءٍ إلاّ و يَكادُ صاحِبُهُ يَشبَعُ مِنهُ و يَمَلُّهُ إلاّ الحَياةَ ، فإنّهُ لا يَجِدُ فِي المَوتِ راحَةً و إنّما ذلكَ بمَنزِلَةِ الحِكمَةِ التي هِي حَياةٌ للقَلبِ المَيِّتِ ، و بَصَرٌ لِلعَينِ العَمياءِ ، و سَمعٌ لِلاُذُنِ الصَّمّاءِ ، و رِيٌّ لِلظَّمآنِ ، و فيها الغِنى كُلُّهُ و السَّلامَةُ
بدانيد كه هيچ چيز نيست مگر اين كه دارنده اش از آن سير و دلزده مى شود، به جز زندگى ؛ كه انسان در فقدانِ آن راحتى احساس نمى كند و آن به منزله حكمت است ؛ كه موجب حياتِ دل مرده و بينايىِ چشم كور و شنوايى گوشِ كر و سيراب شدن شخص تشنه است و بى نيازىِ كامل و سلامت در آن است.

د ـ اعتماد به خدا

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أرادَ أن يَكونَ أغنَى الناسِ فَلْيَكُنْ بما في يَدِ اللّه ِ أوثَقَ مِنهُ بما في يَدِ غَيرِهِ .
هر كه مى خواهد توانگرترين مردم باشد، بايد به آنچه در دست خداست اطمينان بيشترى داشته باشد تا به آنچه در دست جز اوست.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به ابوذر ـ فرمود :

إن سَرَّكَ أن تَكُون أغنَى الناسِ فَكُن بما في يَدِ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ أوثَقَ مِنكَ بما في يَدِكَ .
 اگر خوش دارى كه بى نيازترين مردم باشى، به آنچه در دست خداوند عزّ و جلّ است اطمينان بيشترى داشته باش تا به آنچه در دست خود توست.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

اِستَغنُوا بِغِنَى اللّه ِ .
 به توانگرىِ خدا توانگر شويد.

امام على عليه السلام :

غِنَى المؤمِنِ باللّه ِ سبحانَهُ .
 توانگرى مؤمن، به [توكّل بر ]خداوند سبحان است.

امام على عليه السلام : 

الغِنى باللّه ِ أعظَمُ الغِنى ، الغِنى بغَيرِ اللّه ِ أعظَمُ الفَقرِ و الشَّقاءِ
توانگر بودن به خدا، بزرگترين توانگرى است؛ توانگر بودن به غير خدا، بزرگترين نادارى و بدبختى است.

امام على عليه السلام :

مَنِ استَغنى باللّه ِ افتَقَرَ الناسُ إلَيهِ .
هر كه به خدا توانگر شود، مردم به او نيازمند گردند.

امام زين العابدين عليه السلام :

ما استَغنى أحَدٌ بِاللّه ِ إلاّ افتَقَرَ الناسُ إلَيهِ .
 هيچ كس به خدا توانگر نشد، مگر اين كه مردم به او نيازمند شدند.

ه ـ اهتمام به آخرت

امام على عليه السلام :

مَن أصبَحَ و الآخِرَةُ هَمُّهُ استَغنى بغَيرِ مالٍ ، و استَأنَسَ بغَيرِ أهلٍ ، و عَزَّ بغَيرِ عَشيرَةٍ .
 هر كه روز خود را بياغازد و آخرت همّ و غم او باشد، با وجود نادارى، توانگر باشد و با وجود بى كسى، تنها نباشد و بدون داشتن ايل و تبار، نيرومند باشد.

و ـ ديندارى و تقوا

الكافى :

كانَ رجلٌ يَدخُلُ على أبي عبدِ اللّه ِ عليه السلام مِن أصحابِهِ فَغَبَرَ زَمانا لا يَحُجُّ ، فَدَخَلَ علَيهِ بعضُ مَعارفِهِ فقالَ لَهُ : فلانٌ ما فَعَلَ ؟ قالَ: فَجَعَلَ يُضَجِّعُ الكلامَ ؛ يَظُنُّ أنّهُ إنّما يَعنِي المَيسَرَةَ و الدنيا ، فقالَ أبو عبدِ اللّه ِ عليه السلام : كيفَ دِينُهُ ؟ فقالَ : كما تُحِبُّ ، فقالَ : هُو و اللّه ِ الغِنى .
مردى از اصحاب امام صادق عليه السلام بود كه مرتب خدمت ايشان مى رسيد. مدّتى گذشت و حج نگزارد [و به خدمت امام نرسيد]. يكى از آشنايانِ آن مرد به حضور امام رسيد، امام از او پرسيد : فلانى چه مى كند؟ آن مرد به خيال اين كه مقصود حضرت دارايى و مال دنياست [و به دليل تنگدستى نمى تواند حج گزارد]، سعى كرد مطلب را در لفافه بيان كند؛ امام صادق عليه السلام به او فرمود : دينش چگونه است؟ عرض كرد : چنان كه شما مى پسندى. حضرت فرمود : به خدا قسم ثروت واقعى اين است.

امام باقر عليه السلام :

إنَّ أهلَ التَّقوى هُمُ الأغنياءُ، أغناهُمُ القَليلُ مِن الدنيا فَمَؤونَتُهُم يَسِيرَةٌ .
 براستى كه پرهيزگاران، همان توانگرانند، اندكى از دنيا آنان را بى نياز كرده و از اين رو مخارجشان سبك و اندك است.

ز ـ دوستى اهل بيت

امام كاظم عليه السلام :

 إنَّ رجُلاً جاءَ إلى سَيِّدِنا الصّادقِ عليه السلام فَشَكا إلَيهِ الفَقرَ ، فقالَ : ليسَ الأمرُ كما ذَكَرتَ ، و ما أعرِفُكَ فَقيرا، قالَ : و اللّه ِ يا سَيِّدي ما استَبَيتُ ، و ذَكَرَ مِن الفَقرِ قِطعَةً ، و الصّادقُ يُكَذِّبُهُ ـ إلى أن قالَ لَهُ ـ : خَبِّرْني لو اُعطِيتَ بالبَراءَةِ منّا مِئةَ دينارٍ ، كُنتَ تَأخُذُ ؟ قالَ : لا ، إلى أن ذَكَرَ اُلوفَ دَنانيرَ ، و الرَّجُلُ يَحلِفُ أنّهُ لا يَفعَلُ ، فقالَ لَهُ : مَن مَعهُ سِلعَةٌ يُعطى بها هذا المالَ لا يَبِيعُها ، هُو فَقيرٌ ؟ ! .
مردى خدمت سرورمان امام صادق عليه السلام آمد و از نادارى شكوه كرد. حضرت فرمود : چنان نيست كه تو مى گويى و به نظر من تو فقير نيستى. مرد عرض كرد : سرورم! به خدا قسم خوراك شب خود را هم ندارم. و نمونه هايى از نادارى خود را برشمرد، اما حضرت صادق پيوسته گفته او را تكذيب مى كرد، تا آن جا كه به او فرمود : به من بگو اگر صد دينار به تو بدهند تا از ما بيزارى جويى آن را مى ستانى؟عرض كرد : نه. حضرت مبلغ را به هزار دينار رسانيد و آن مرد هر بار سوگند مى خورد كه اين كار را نخواهد كرد. حضرت به او فرمود : كسى كه چنين كالايى دارد و آن را با اين قيمت نمى فروشد، آيا نادار است؟

ح ـ قناعت

بحار الأنوار : خداوند متعال به داوود عليه السلام وحى فرمود :

وَضَعتُ الغِنى فِي القَناعَةِ و هُم يَطلُبُونَهُ في كَثرَةِ المالِ فلا يَجِدُونَهُ .
من توانگرى را در قناعت قرار دادم و مردم آن را در فراوانى ثروت مى جويند و از اين رو نمى يابندش.

امام على عليه السلام :

لا كَنزَ أغنى مِن القَناعَةِ .
هيچ گنجى سرشارتر از قناعت نيست.

امام على عليه السلام : 

الغَنيُّ مَنِ استَغنى بالقَناعَةِ .
توانگر كسى است كه با قناعت توانگرى جويد.

امام على عليه السلام :

الغَنِيُّ مَن آثَرَ القَناعَةَ .
 توانگر كسى است كه قناعت را برگزيند.

امام على عليه السلام ـ در وصف پيامبران ـ فرمود:

و لكنَّ اللّه َ سبحانَهُ جَعَلَ رُسُلَهُ اُولِي قُوَّةٍ في عَزائمِهِم ، و ضَعَفةً فيما تَرَى الأعيُنُ مِن حالاتِهِم ، مَع قَناعَةٍ تَملأُ القُلوبَ و العُيونَ غِنىً .
ليكن خداوند سبحان فرستادگان خود را صاحبان اراده هايى نيرومند قرار داد و به ظاهر، ضعيف و فقير گرداند، همراه قناعتى كه دلها و چشمها را از بى نيازى پُر مى كند.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به مردى كه عرض كرد : دوست دارم توانگرترين مردم باشم ـ فرمود:

كُن قَنِعا تَكُن أغنَى الناسِ .
 قانع باش، تا توانگرترين مردم باشى.

امام باقر يا امام صادق عليهما السلام :

مَن قَنِعَ بما رَزَقَهُ اللّه ُ فهُو مِن أغنَى الناسِ .
 هر كه به آنچه خداوند روزيش كرده است قانع باشد، توانگرترين مردم است.

امام صادق عليه السلام :

مَن رُزِقَ ثلاثا نالَ ثلاثا و هُو الغِنَى الأكبَرُ : القَناعَةُ بما اُعطِيَ ، واليَأسُ مِمّا في أيدِي الناسِ ، و تَركُ الفُضولِ .
هر كه سه چيز روزيش شود، به سه چيز دست يابد و اين بزرگترين توانگرى است : قانع بودن به آنچه عطايش شده است، چشم اميد بركندن از آنچه مردم دارند و ترك زياديها (آنچه براى زندگى ضرورى نيست).

ط ـ بى نيازى از مردم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

اِستَغنُوا عنِ الناسِ و لو بشَوصِ . السِّواكِ .
دست نياز به سوى مردم دراز نكنيد، حتّى براى آب مسواك.

امام على عليه السلام :

مَنِ استَغنى عنِ الناسِ أغناهُ اللّه ُ سبحانَهُ .
 هر كه از مردم بى نيازى جويد، خداوند سبحان او را بى نياز گرداند.

امام على عليه السلام :

خَيرُ الغِنى تَركُ السُّؤالِ .
بهترين توانگرى، ترك نياز خواهى [از مردم] است.

امام على عليه السلام : 

اِحتَجْ إلى مَن شِئتَ تَكُن أسيرَهُ ، و استَغنِ عَمَّن شِئتَ تَكُن نَظيرَهُ .
دست نياز سوى هر كه خواهى دراز كن، كه بنده او مى شوى و از هر كه خواهى بى نيازى جوى، كه همتاى او خواهى بود.

ى ـ اندك بودن آرزوها

امام على عليه السلام :

 أشرَفُ الغِنى تَركُ المُنى
بهترين توانگرى، ترك آرزوهاست.

امام حسن عليه السلام ـ در پاسخ به پرسش امير المؤمنين از او كه : توانگرى چيست؟ ـ فرمود :

قِلَّةُ أمانيكَ و الرِّضا بما يَكفيكَ .
 اندك بودن آرزوها و خرسندى به آنچه بسنده است.

امام هادى عليه السلام : 

الغِنى قِلَّةُ تَمَنِّيكَ و الرِّضا بما يَكفِيكَ . الفَقرُ شَرَهُ النّفسِ و شِدَّةُ القُنُوطِ .
توانگرى، آن است كه تمنّايت كم باشد و به آنچه تو را بسنده است خرسند باشى، و فقر يعنى سيرى ناپذيرى نفس و نوميدى شديد.

ك ـ زهد ورزى

امام على عليه السلام ـ در وصف دنيا ـ فرمود :

حُكِمَ على مُكثِرٍ مِنها بالفاقَةِ ، و اُعِينَ مَن غَنِيَ عَنها بالراحَةِ
 فزون خواهِ دنيا، محكوم به نيازمندى و نادارى است و كسى كه از آن بى نيازى جويد، آسايش يار اوست.

امام على عليه السلام ـ به ابوذر هنگام تبعيدش به ربذه ـ فرمود :

ما أحوَجَهُم إلى ما مَنَعتَهُم ، و ما أغناكَ عمّا مَنَعوكَ ! و سَتَعلَمُ مَنِ الرابِحُ غَدا .
چه نيازمندند آنان به چيزى كه تو از آن منعشان كردى و چه بى نيازى تو از آنچه آنان تو را از آن منع كردند! و بزودى خواهى دانست كه فردا[ى آخرت ]برنده كيست!

ل ـ حريص نبودن

امام صادق عليه السلام :

أغنَى الغِنى مَن لم يَكُن لِلحِرصِ أسيرا .
بزرگترين توانگرى را كسى دارد كه اسير حرص نباشد.

م ـ عفاف

امام على عليه السلام :

لا يكونُ غَنيّا حتّى يكونَ عَفيفا .
 [آدمى] توانگر نباشد،مگر آن گاه كه خويشتندار باشد.

توانگرترين مردم

عيسى عليه السلام :

خادِمي يَدايَ ، و دابَّتي رِجلايَ ، و فِراشِي الأرضُ ، و وِسادي الحَجَرُ ··· أبِيتُ و ليسَ لي شيءٌ ، و اُصبِحُ و ليسَ لي شَيءٌ ، و ليسَ على وَجهِ الأرضِ أحَدٌ أغنى مِنّي .
 خدمتگزار من، دستان من است و مركب من، پاهاى من و بسترم، زمين و بالشم، سنگ··· شب را با دست خالى به سر مى برم و روز را با تهيدستى سپرى مى كنم و با اين حال در روى زمين توانگرتر از من وجود ندارد.

امام على عليه السلام :

الغِنَى الأكبَرُ اليَأسُ عَمّا في أيدِي الناسِ .
 بزرگترين توانگرى، چشم نداشتن به دست مردم است.

امام زين العابدين عليه السلام : 

أظهِرِ اليَأسَ مِن الناسِ ؛ فإنَّ ذلكَ هُو الغِنى .
چشم اميد از مردم بركن؛ زيرا كه اين عين توانگرى است.

به پروردگار كعبه قسم ، زيانكاران همانانند

عيسى عليه السلام :

بِحَقٍّ أقولُ لَكُم : إنَّ أكنافَ السَّماءِ لَخاليَةٌ مِن الأغنياءِ ، و لَدُخولُ جَمَلٍ في سَمِّ الخِياطِ أيسَرُ مِن دُخولِ غَنيٍّ الجَنَّةَ .
حقيقتا برايتان مى گويم. كرانه هاى آسمان از توانگران تُهى است و داخل شدنِ اشترى (طنابى) به سوراخ سوزن آسانتر است از داخل شدن توانگر به بهشت.

شرح نهج البلاغة : در اخبار صحيح آمده است كه ابوذر گفت :

 انتَهيتُ إلى رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله و هو جالِسٌ في ظِلّ الكعبَةِ ، فلمّا رَآنِي قالَ : هُمُ الأخسَرُونَ و رَبِّ الكعبَةِ ! فقلتُ : مَن هُم ؟ قالَ : هُمُ الأكثَرُونَ أموالاً ، إلاّ مَن قالَ : هكذا و هكذا مِن بينِ يدَيهِ و مِن خَلفِهِ و عن يَمينِهِ و عن شِمالِهِ ، و قليلٌ ما هُم، ما مِن صاحِبِ إبِلٍ و لا بَقَرٍ و لا غَنَمٍ لا يُؤَدِّي زكاتَها إلاّ جاءَت يَومَ القِيامَةِ أعظَمَ ما كانَت و أسمَنَهُ ، تَنطَحُهُ بِقرُونِها ، و تَطَؤهُ بأظلافِها ، كُلَّما نَفِدَت اُخراها عادَت علَيهِ اُولاها حتّى يَقضيَ اللّه ُ بينَ الناسِ .
 به سوى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه در سايه كعبه نشسته بود، رفتم. چون مرا ديد، فرمود : به خداوند كعبه قسم همانان هستند زيانكاران! عرض كردم :چه كسانى؟ فرمود : آنان كه مال و ثروت بيشترى دارند، مگر كسى كه از پيش رو و پشت سر و از چپ و از راست چنين و چنان (انفاق و بخشش) كند و اين افراد اندكند. هيچ شتردار و گاودار و گوسفند دارى نيست كه از پرداختن زكات آنها خوددارى ورزد،مگر اين كه روز قيامت بزرگترين و فربه ترين آن دامها بيايند و او را شاخ و لگد زنند و آخرين رأس آنها كه تمام شد، اوّلين آنها اين كار را از سر گيرد، تا آن گاه كه خداوند ميان مردم داورى كند.

توانگرانى كه مزد دو چندان دارند

امام باقر عليه السلام ـ چون در حضورش از شيعيان ثروتمند سخن به ميان آمد و آن گاه كه به نظر رسيد ايشان از سخنانى كه درباره آنها گفته شد، خوشش نيامده ـ فرمود:

 إذا كان المؤمنُ غَنيّا رَحيما وَصُولاً لَهُ مَعروفٌ إلى أصحابِهِ ، أعطاهُ اللّه ُ أجرَ ما يُنفِقُ فِي البِرِّ أجرَهُ مَرَّتَينِ ضِعفَينِ لأنَّ اللّه َتعالى يقولُ في كتابِهِ : «و ما أموالُكُم و لا أولادُكُم بالّتي تُقَرِّبُكُم عِندَنا زُلْفى إلاّ مَن آمَنَ و عَمِلَ صالِحا فاُولئكَ لَهُم جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا و هُمْ في الغُرُفاتِ آمِنونَ» .
 چنانچه مؤمن، ثروتمند و غم خوار و بخشنده باشد و به يارانش نيكى و احسان كند، خداوند مزد آنچه را در كارهاى نيك انفاق مى كند، دو برابر به او دهد؛ زيرا خداوند متعال در كتاب خود مى فرمايد : «و اموال و فرزندانتان چيزى نيست كه شما را به پيشگاه ما نزديك گرداند، مگر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده باشند. پس، آنان را براى آنچه كرده اند دو برابر پاداش است و آنان در غرفه ها[ى بهشتى ]آسوده خاطر خواهند بود».

امام صادق عليه السلام ـ وقتى مردى در حضورش از توانگران سخن به ميان آورد و از آنان بدگويى كرد ـ فرمود :

اُسكُتْ ! فإنَّ الغَنيَّ إذا كانَ وَصُولاً لِرَحِمِهِ بارّا بِإخوانِهِ ، أضعَفَ اللّه ُ لَهُ الأجرَ ضِعفَينِ ؛ لأنَّ اللّه َ يقولُ : «و ما أموالُكُم و لا أولادُكُم بالّتي تُقَرِّبُكُم عِندَنا زُلْفى إلاّ مَن آمَنَ و عَمِلَ صالِحا فاُولئكَ لَهُم جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا و هُمْ في الغُرُفاتِ آمِنونَ » الآية
خاموش! ثروتمند، چنانچه به خويشان خود رسيدگى كند و به برادرانش احسان نمايد، خداوند دو برابر به او مزد مى دهد؛ زيرا خدا مى فرمايد : «و اموال و فرزندانتان چيزى نيست كه شما را به پيشگاه ما نزديك گرداند، مگر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده باشند. پس، آنان را براى آنچه كرده اند دو برابر پاداش است و آنان در غرفه ها[ى بهشتى ]آسوده خاطر خواهند بود».

مسؤوليت توانگران در گرسنگى تهيدستان

امام على عليه السلام :

إنّ اللّه َ سبحانَهُ فَرَضَ في أموالِ الأغنياءِ أقواتَ الفُقَراءِ ، فما جاعَ فَقيرٌ إلاّ بما مُتِّعَ بهِ غَنيٌّ ، و اللّه ُ تعالى سائلُهُم عن ذلكَ .
خداوند سبحان خوراك تهيدستان را در اموال توانگران قرار داده است. پس، هيچ تهيدستى گرسنه نماند، مگر به سبب اين كه ثروتمندى از حقّ او بهره مند شده است. و خداى بزرگ در اين باره از آنان بازخواست مى كند.

امام على عليه السلام :

انَّ اللّه َ فَرَضَ علَى الأغنياءِ في أموالِهِم بقَدْرِ ما يَكفِي فُقَراءَهُم ، و إن جاعُوا وعَرُوا و جَهَدُوا فَبِمَنعِ الأغنياءِ ، و حَقٌّ عَلَى اللّه ِ أن يُحاسِبَهُم يَومَ القِيامَةِ و يُعذِّبَهُم علَيهِ .
 همانا خداوند در اموال ثروتمندان به اندازه اى كه [نياز ]تهي دستانشان را كفايت كند، حق واجب فرموده است و اگر تهيدستان گرسنه و برهنه و رنجور شوند، به سبب آن است كه ثروتمندان حقّ آنان را نداده اند و خدا حق دارد كه روز قيامت ثروتمندان را بازخواست و براى اين كار عذابشان كند.

امام على عليه السلام :

لا وِزرَ أعظَمُ مِن وِزرِ غَنيٍّ مَنَعَ المُحتاجَ .
 گناهى، بزرگتر از گناه ثروتمندى نيست كه نيازمند را [از حقّش ]محروم كرده باشد.

گوناگون

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 أقِلُّوا الدُّخولَ علَى الأغنياءِ؛ فإنَّهُ أحرى أن لا تَزدَرُوا نِعَمَ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ .
كمتر نزد توانگران رويد؛ زيرا سزاوار است كه نعمتهاى خداوند عزّ و جلّ را خوار و حقير نشماريد.

امام على عليه السلام : 

مَن أعظَمَكَ لإِكثارِكَ استَقَلَّكَ عِندَ إقلالِكَ .
كسى كه تو را براى دارايى ات احترام كند، در هنگام نا داريت تو را خوار شمارَد.

امام على عليه السلام :

قَليلٌ مِن الأغنياءِ مَن يُواسِي و يُسعِفُ .
 كم اند توانگرانى، كه [با نيازمندان ]همدردى و كمك كنند.

امام على عليه السلام :

 كَم مِن غَنيٍّ يُستَغنى عَنهُ ! .
بسا توانگرى كه از او اظهار بى نيازى مى شود!

امام على عليه السلام :

الغَنيُّ الشَّرِهُ فَقيرٌ .
 ثروتمندِ حريص، نيازمند است.

امام على عليه السلام : 

مَنِ استَغنى كَرُمَ على أهلِهِ ، و مَنِ افتَقَرَ هانَ علَيهِم .
هر كه توانگر باشد، نزد كسان خود گرامى است و هر كه تهيدست باشد، نزد آنان خوار است.

امام على عليه السلام :

 الغِنى فِي الغُربَةِ وَطَنٌ ، و الفَقرُ في الوطنِ غُربَةٌ .
 توانگرى، در غربتْ وطن است و فقر، در وطنْ غربت.

امام على عليه السلام :

الغِنى يُسَوِّدُ غَيرَ السَّيّدِ ، المالُ يُقَوِّي غَيرَ الأيِّد .
توانگرى غير آقا را آقايى مى بخشد. مال، ناتوان را نيرومند مى سازد.

امام على عليه السلام :

لا يَنبَغِي لِلعَبدِ أن يَثِقَ بخَصلَتَينِ : العافِيَةِ و الغِنى، بَينا تَراهُ مُعافىً إذ سَقِمَ، و بَينا تَراهُ غَنِيّا إذِ افتَقَرَ .
 بنده را نشايد كه به دو خصلت اعتماد كند : تندرستى و توانگرى؛ زيرا در حالى كه او را تندرست مى بينى، ناگهان بيمار مى شود و در حالى كه توانگرش مى بينى، ناگهان تهيدست مى گردد.

امام على عليه السلام :

لا تَكُن مِمَّن يَرجُو الآخِرَةَ بغَيرِ العَمَلِ ··· اللهوُ مَع الأغنياءِ أحَبُّ إلَيهِ مِن الذِّكرِ مَع الفُقَراءِ .
 چونان كسى مباش كه بدون عمل، به آخرت اميد بسته است ··· لهو و لعب با توانگران را از ذكر خدا با بينوايان دوست تر مى دارد.

امام على عليه السلام : 

إظهارُ الغِنى مِن الشُّكرِ ، إظهارُ التَّباؤسِ يَجلِبُ الفَقرَ .
اظهار توانگرى گونه اى شكر است. فقير نشان دادن، فقر مى آورد.

امام على عليه السلام :

رُبَّ غَنِيٍّ أذَلُّ مِن نَقَدٍ ، رُبَّ فَقيرٍ أعَزُّ مِن أسَدٍ .
بسا توانگرى كه از كَتَك .حديث ذليل تر است. بسا تهيدستى كه از شير عزيزتر است.

امام على عليه السلام : 

الغِنى و الفَقرُ بعدَ العَرضِ علَى اللّه ِ .
آن گاه كه كارها به پيشگاه خداوند[در قيامت] عرضه گردد، معلوم شود كه چه كسى توانگر است و چه كسى تهيدست.

امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعاى آن حضرت درباره خرسندى به قضاى الهى ـ گفت :

 و اعْصِمْنِي مِن أنْ أظُنَّ بِذِي عُدمٍ خَساسَةً، أو أظُنَّ بصاحِبِ ثَروَةٍ فَضلاً ؛ فإنَّ الشَّريفَ مَن شَرَّفَتهُ طاعَتُكَ ، و العَزيزَ مَن أعَزَّتهُ عِبادَتُكَ .
مرا مصون بدار از اين كه نادارى را پست انگارم يا ثروتمندى را [به دليل ثروتش ]برتر و شريف شمارم؛ زيرا شريف كسى است كه طاعتِ تو او را شرافت بخشيده باشد و عزيز كسى است كه بندگىِ تو او را عزّت داده باشد.

میزان الحکمه،جلد هشتم.