غزوه بدر (مناسبت های ماه رمضان در قرآن)
۲۷ خرداد ۱۳۹۴ 0 فرهنگ و اجتماعغزوه بدر در 17 ماه رمضان سال دوّم هجرى در شهر بدر روی داد.«بدر» روستای کوچکی میان مکه و مدینه بود. نخستین جنگ بزرگ مسلمانان با كفار قریش بود كه شخص پیامبر در آن شركت نمود و فرماندهی جنگ را در دست داشت. مسلمانان در این جنگ ضربه سختی بر دشمن وارد كردند.
چرایی غزوه بدر
هنگامی که به پيامبر صلى اللَّه عليه و آله اطلاع دادند كه ابو سفيان در رأس يك كاروان تجارى بسيار مهم در راه رسيدن به مكّه مى باشد. آن حضرت براى تضعيف قدرت كافران و جبران اموالى كه كفّار مكّه از مسلمانان مهاجر مصادره كرده بودند، به همراه 313 نفر آماده ى حمله به آن كاروان تجارى شدند. ابو سفيان سردسته كاروان، پس از با خبر شدن از اين تصميم، كفّار مكّه را خبردار كرد و كاروان را از بيراهه، راهى مكّه نمود.
وَ إِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرِينَ (آل عمران،7)
و (به ياد آوريد) زمانى كه خداوند شما را وعده مىداد كه يكى از دو گروه (كاروان تجارتى يا لشكر جنگى دشمن،) از آنِ شما خواهد بود، و شما (به خاطر راحت طلبى و منافع مادّى) دوست داشتيد گروه غير مسلّح (كاروان تجارتى) در اختيارتان قرار گيرد. در حالى كه خداوند مىخواهد حقّ را با كلمات (و سنّتهاى) خويش استوار ساخته و ريشهى كفّار را بركند. (از اين رو شما را با تعداد كم و نداشتن آمادگى جنگى در بدر با لشكر قريش درگير و سرانجام پيروز ساخت.
از آنجا كه بسيارى از مشركان مكّه در آن كاروان سهمى داشتند و همچنين با زور و تهديد آنان، حدود هزار نفر به سرعت بسيج شدند و به همراه بزرگان و سرشناسان مكّه و با ساز و برگ كامل نظامى به فرماندهى ابو جهل، براى دفاع از گروه چهل نفرى تجّار حركت كردند.
روز هفدهم ماه رمضان، در بيابانى بين مكّه و مدينه، سه گروه حاضر بودند: مسلمانان، سپاه كفر و كاروان تجارى كفّار.
پيامبر پس از اطلاع از حركت سپاه دشمن، با ياران و اصحاب خود مشورت نمود كه آيا به تعقيب كاروان تجارى بپردازند و يا آنكه با سپاه كفر مقابله كنند؟ نظرهاى متعدّدى بيان شد، ولى سرانجام تصميم گرفتند با سپاه كفر مقابله كنند. با آنكه مسلمين ساز و برگ نظامى چندانى نداشتند و به قصد جنگ و درگيرى مسلحانه بيرون نيامده بودند و تعداد كفّار سه برابر آنان بود، ولى عاقبت با امدادهاى غيبى خداوند، بر دشمن پيروز شدند. در اين جنگ، ابو جهل و هفتاد كافر ديگر كشته شدند كه بيشتر كشتهشدگان به دست على عليه السلام بود و هفتاد نفر اسير گشتند، در حالى كه تنها 14 نفر از سپاه اسلام به شهادت رسيدند.
درخواست کمک از پروردگار
إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ (9) (انفال ،9)
(به ياد آوريد) زمانى كه (در جنگ بدر) از پروردگارتان فريادرسى مى طلبيديد، پس او دعا و خواسته ى شما را اجابت كرد (و فرمود:) من يارى دهنده شما با فرستادن هزار فرشته ى پياپى هستم.
در جنگ بدر، تعداد مسلمانان يك سوّم كفّار و ساز و برگ نظامى آنان هم بسيار اندك بود، و به فرموده حضرت على عليه السلام، تنها سواره ى آنان مقداد بود، همچنين آنان آمادگى روحى هم براى جنگ نداشتند. هنگامى كه جمعيّت كفّار و تجهيزات آنان را ديدند، وحشتزده و مضطرب شدند و به خدا پناه آوردند، پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله نيز دست به دعا برداشت و فرمود:
«اللهم انجز لى ما وعدتنى، اللهم ان تهلك هذه العصابة لا تعبد فى الارض» خدايا! آنچه را وعده داده اى محقّق ساز، خدايا! اگر اين گروه مسلمانان كشته شوند، پرستش تو از زمين برچيده مى شود. خداوند نيز با سرازير نمودن امدادهاى غيبى خود، دعاى آنان را مستجاب كرد و آنان با دلگرمى به مبارزه پرداختند تا سرانجام پيروز شدند.
به دستور پيامبر صلى اللَّه عليه و آله، تمام كشته شدگان كفّار را درون چاهى ريختند و آن گاه حضرت بر سر چاه آمده و تك تك آنان را به اسم صدا زده و فرمودند: آيا شما وعده ى پروردگارتان را حقّ يافتيد؟! شما بد مردمانى بوديد، زيرا پيامبرتان را تكذيب كرديد و مرا از خانه و كاشانه ام بيرون نموديد و با من به جنگ پرداختيد، امّا ديگران مرا تصديق كرده و در ميان خود جاى دادند و به يارىام پرداختند! اصحاب گفتند: مگر آنان مى شنوند؟ حضرت فرمود: شما شنواتر از آنان نيستيد، ولى آنان نمى توانند جواب بدهند. آن گاه رو به جسد ابو جهل كرد وفرمود:اين از فرعون گستاختر بود، زيرا فرعون هنگامى كه عذاب آمد و هلاكت را قطعى ديد، موحّد شد، امّا او تا آخرين لحظات دست از بتها برنداشت.
امدادهای غیــــــــــــــــــبی خداوند
إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطانِ وَ لِيَرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ يُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدامَ (انفال،11)
(به ياد آوريد) زمانى كه (خداوند) از سوى خود براى آرامش شما، خوابى سبك بر شما مسلّط ساخت و از آسمان بارانى بر شما فرستاد تا شما را با آن پاك كند و پليدى (وسوسه ى) شيطان را از شما بزدايد و دلهاى شما را محكم و گامهايتان را با آن استوار سازد
لشكر قريش با ساز و برگ جنگى فراوان و آذوقهى كافى و حتّى زنان خواننده براى تقويت روحيّه جنگجويان، وارد منطقه ى بدر شدند و ابتدا چاه هاى آب را در اختيار خود گرفتند ولى مسلمانان دچار تزلزل بودند. پيامبر كه مى ديد يارانش ممكن است شب را به آرامى نخوابند و فردا با جسم و روحى خسته در برابر دشمن قرار گيرند، بشارت داد كه فرشتگان الهى به يارى آنان خواهند آمد و آنها را دلدارى داد به طورى كه شب را به آرامى خوابيدند. از طرف ديگر علاوه بر كمبود آب براى تطهير و رفع تشنگى، مشكل اساسى منطقه ى بدر، وجود شن هاى نرم و روان بود كه پاها در آن فرو مى رفت، در آن شب باران باريد و مسلمانان دلگرم شدند و زمين زير پايشان سفت شد
إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ (انفال،12)
(به يادآور) زمانى كه پروردگارت به فرشتگان وحى كرد كه من با شمايم، پس شما افراد با ايمان را تقويت كنيد، من نيز به زودى در دلهاى كافران، رُعب و ترس خواهم افكند، پس فرازگردنها را بزنيد و همه ى سرانگشتانشان را قلم كنيد (و قطع كنيد تا نتوانند سلاح بردارند)
از امدادهاى الهى در جنگ بدر ايجاد رعب و وحشت در دل لشكريان كفر بود، چنان كه گزارشگران مخفى سپاه اسلام، از اردوگاه دشمن خبر آوردند كه دشمن با آن همه امكانات و ساز و برگ، بسيار ترسيده و بيمناك مى باشد، امّا در مقابل سپاه كوچك اسلام، با وجود كمى نفرات و امكانات، روحيّه اى بسيار عالى داشتند. لذا پيامبر ابتدا به آنان پيشنهاد صلح داد و نماينده اى را به ميان آنان فرستاد، هر چند عدّه ا ى با اين پيشنهاد موافق بودند، ولى ابو جهل آن را نپذيرفت و آتش جنگ شعله ور شد
إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيا وَ هُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوى وَ الرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ لَوْ تَواعَدْتُمْ لاخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعادِ وَ لكِنْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولاً لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ (انفال ،42)
(به ياد آوريد) زمانى كه شما در جانب پايين بوديد و دشمنان در جانب بالا (بر شما برترى داشتند) و كاروان (تجارى ابو سفيان) از شما پايينتر بود و اگر قرار قبلى (براى جنگ هم) مىگذاشتيد، به توافق نمى رسيديد
(زيرا هم بالادست شما دشمن بود، هم پايين شما و شما بين دو صف مخالف بوديد و هرگز تن به چنين جنگى نمى داديد.) ولى (خداوند شما را در برابر عمل انجام شده قرار داد) تا كارى را كه خدا مىخواست، تحقّق بخشد، تا هر كس (به گمراهى) هلاك مىشود، از روى حجّت و آگاهى هلاك شود و هر كس (به هدايت) حيات يافت، از روى دليل، حيات يابد و همانا خداوند شنوا و داناست.
إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنامِكَ قَلِيلاً وَ لَوْ أَراكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ لكِنَّ اللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (انفال،43)
(اى پيامبر! به يادآور) زمانى كه خداوند، عدد آنان (دشمنان) را در خوابت، به تو اندك نشان داد و اگر (خداوند) آنان را (در ديد تو) زياد نشان مى داد، حتماً سست شده و قطعاً در كار جنگ نزاع كرده بوديد، ولى او (شما را از اين سستى و نزاع) سالم نگاه داشت، همانا خداوند به آنچه در سينه هاست آگاه است.
اين آيه در پى بيان الطاف و امدادهاى الهى نسبت به مسلمانان، از كم جلوه دادن كفّار در چشم آنان سخن مى گويد كه در چند مرحله انجام گرفت: يكى آنكه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله آنان را در خواب، اندك ديد و نقل خواب براى مسلمانان، روحيّه ى آنان را بالا برد. ديگر آنكه مسلمانان را در ديد كفّار كم جلوه داد، تا آنان لشكر تازه نفس براى امداد، از مكّه درخواست نكنند (كه در آيهى بعد مطرح مى شود).
همچنين «عاتكه»، عمّهى پيامبر سه روز قبل از جنگ بدر، در مكّه خواب ديد كه كسى فرياد مىزند: اى مردم مكّه! بهسوى قتلگاه خود بشتابيد! سپس منادى بالاى كوه ابو قبيس، قطعه سنگى را تكان مىدهد، سنگ متلاشى شده، هر قسمتى به يكى از خانه ها مى افتد و از مكّه، خون جارى مى شود. اين خواب دهان به دهان نقل مى شود و كفّار را به وحشت مى افكند. اينها طرح خدا براى پيروزى مسلمين در جنگ بدر است.
پیروزی مسلمانان و شکست کفار:
وَ إِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً وَ يُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولاً وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (انفال،44)
و (به ياد آوريد) زمانى كه چون با دشمن برخورد كرديد، خداوند دشمنان را در نظر شما كم جلوه داد (تا با جرأت حمله كنيد) و شما را نيز در ديدگاه آنان اندك نشان داد (تا از كفّار مكّه، كمك نخواهند). اين كار براى آن بود كه خداوند كارى را كه مى بايست انجام شود، تحقّق بخشد. و (بدانند كه) همه ى كارها به خدا باز مىگردد (و ارادهى او بر هر چيزى نافذ است).
كفّار، چون مسلمانان را ديدند، آن چنان در نظرشان كم جلوه كرد كه گفتند: ما بردگان خود را مىفرستيم تا مسلمين را نابود كنند، «1» ولى چون جنگ شروع شد، در هنگامه ى نبرد، مسلمانان را زياد و دو برابر ديدند و مرعوب شدند. (1)و (2)
دانشنامه اسلامی:
پی نوشت:
(1)تفاسیر نمونه، فرقان،کنز الدقائق نور،ثقلین،المیزان ذیل آیات 7تا 14و42الی 44 سوره انفال.
(2) مناسبت های قمری در قرآن،مرتضی بذرافشان،مرکزپژوهش های صدا و سیما،1387،صص72-73.
نویسنده: فرزانه صفائی
گالری:
کانال قرآن و حدیث را درشبکه های اجتماعی دنبال کنید.
