شناخت خدا از نظر احادیث

خود شناسى انسان به اين است كه خويشتن را به چهار طبع و چهار ستون و چهار ركن بشناسد چهار طبعش خون و صفرا و باد و بلغم است؛ و ستونهايش خرد است كه از خرد فهم و حافظه مايه مى گيرد؛ و اركانش نور و آتش و روح و آب است

ارزش خداشناسى

امام صادق عليه السلام : 

اگر مردم مى دانستند كه شناخت خداوند عزّ و جلّ چه ارزشى دارد، به زرق و برق زندگى دنيا و نعمتهاى آن كه خداوند دشمنان را از آنها بهره مند ساخته است چشم نمى دوختند و دنياى آنان در نظرشان كمتر از خاك زير پايشان بود و از معرفت خدا متنعم مى شدند و چونان كسى از آن لذّت مى بردند كه همواره در باغهاى بهشت با اولياء و دوستان خدا باشد شناخت خدا، مونس هر تنهايى است و يار هر بى كسى و روشنايى هر تاريكى و نيروى هر ناتوانى و شفاى هر بيمارى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

برترين كارها، علم داشتن به خداست [زيرا] با وجود علم (معرفت)، عمل، چه كم و چه زياد، تو را سود مى بخشد، اما با وجود نادانى (جهل نسبت به خدا) عمل نه اندكش تو را سود مى بخشد نه بسيارش

امام على عليه السلام : 

علم داشتن به خدا، برترينِ دو علم است

ثمرات شناخت

امام على عليه السلام : 

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

اگر خدا را چنان كه بايد مى شناختيد، بر روى درياها راه مى رفتيد و با دعايتان كوهها از جا كنده مى شدند

امام على عليه السلام : 

شايسته است كسى كه خداوند سبحان را مى شناسد، دلش از بيم و اميد به او خالى نباشد

امام على عليه السلام :

 شايسته است كسى كه خداوند سبحان را مى شناسد، به آنچه نزد اوست روى آورد

نهايت شناخت

امام صادق عليه السلام :

 داناترين مردم به خدا، خرسندترين آنها به قضا و حكم خداوند عزّ و جلّ است

امام على عليه السلام :

 عارف كسى است كه نفس خود را شناخت و آزادش ساخت و آن را از هر آنچه [از خدا ]دورش مى كند و به هلاكتش در مى افكند، پاك و مبرّا داشت

امام على عليه السلام : 

عارف چهره اش شاد و خندان است و دلش ترسان و اندوهگين

امام على عليه السلام :

 هر عارفى، ترك كننده [غير خدا ]است

امام على عليه السلام : 

هر خردمندى، غمناك است؛ هر عارفى، اندوهگين است

امام على عليه السلام : 

نزد خداوند سبحان، پاك و ستوده نباشد، مگر خردِ شناسا[ى خدا] و نفْس روي گردان [از دنيا]

امام صادق عليه السلام :

 به خدا اعتماد كن، تا خدا شناس باشى

ويژگيهاى عارفان

امام على عليه السلام : 

گريستن از ترسِ دور ماندن از خدا، عبادت عارفان است

امام باقر عليه السلام ـ در پاسخ به پرسش از كمترين درجه شناخت آفريدگار ـ فرمود : 

[اين كه معتقد باشى ]چيزى مانند او نيست و هيچ چيز به او نمى ماند؛ هميشه دانا، شنوا و بينا بوده است

امام كاظم عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از كمترين مرتبه شناخت ـ فرمود : 

اقرار به اين كه خدايى جز او نيست و مانند و همتا ندارد و قديم است، [وجودش] ثابت و قطعى است، موجود (معلوم) است و مفقود نيست و هيچ چيزى مانند او نباشد

حقّ شناخت خدا

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 درباره هر چيزى بينديشيد، اما در ذات خدا نينديشيد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

در آفرينش خدا بينديشيد، اما در [ذات] خدا نينديشيد كه نابود مى شويد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

درباره آفريدگان انديشه كنيد، اما به آفريدگار نينديشيد؛ زيرا شما نمى توانيد به عظمت و قدر او پى ببريد

تنبيه الخواطر: 

روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله نزد عدّه اى كه مشغول بحث و گفتگو بودند، آمد و فرمود: درباره چه بحث و گفتگو مى كنيد؟ عرض كردند: درباره آفرينش خداوند عزّ و جلّ مى انديشيم حضرت فرمود: همين كار را بكنيد؛ درباره آفريدگان او بينديشيد، اما درباره خودش (ذات خدا) انديشه نكنيد

امام على عليه السلام : 

هر كه در ذات خدا بينديشد، ملحد شود

امام على عليه السلام :

 هر كه در ذات خدا انديشه كند، زنديق شود

امام على عليه السلام :

 خردها در امواج خروشان ادراك او، گم شدند

امام على عليه السلام ـ در تمجيد خداوند ـ فرمود : 

بر اثر شگفتيهاى تدبيرش، براى بينندگان آشكار و به سبب شكوه عزّتش، از انديشه و اوهام انديشندگان پنهان است

امام صادق عليه السلام : 

از انديشيدن درباره [ذات ]خدا بپرهيزيد؛ زيرا انديشه كردن در خدا جز بر حيرت و گمراهى نمى افزايد همانا خداوند عزّ و جلّ را نه ديدگان در مى يابند و نه به اندازه داشتن وصف مى شود

امام صادق عليه السلام : 

هر كه در چگونگى خدا بينديشد، نابود شود

امام صادق عليه السلام :

 اى سليمان! خدا مى فرمايد: «فرجام كار به سوى پروردگار توست» پس؛ هر گاه سخن به خدا انجاميد دست نگه داريد

ناتوانى خردها از شناخت كُنه خدا

امام على عليه السلام : 

بزرگتر از آن است كه ربوبيّتش با احاطه دل يا ديده ثابت شود

امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه «ديدگان او را درنمى يابند···» ـ فرمود :

 مقصود احاطه وهم است

امام رضا عليه السلام ـ در وصف خداوند سبحان ـ فرمود : 

او والاتر از آن است كه ديده اى دريابدش، يا در وهمى بگنجد، يا خردى فراچنگش آورد

امام جواد عليه السلام ـ نيز درباره همين آيه ـ فرمود : 

اوهام دلها تيزتر از نگاههاى چشمهاست گاهى اوقات تو با نيروى وهم خود به سند و هند و كشورهايى كه نرفته اى سير و سفر مى كنى، در صورتى كه با چشم خود آنها را نمى بينى حال ، [همين ]اوهامِ دلها، خداى را در نمى يابد چه رسد به نگاههاى چشمها!

توصيفات مُجاز از خدا

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 توحيد، نصف دين است

امام على عليه السلام : 

توحيد، زندگى بخش جان است

امام صادق عليه السلام :

 مردم در توحيد بر سه گروهند: اثبات كننده، نفى كننده و تشبيه كننده؛ نفى كننده منكر است، اثبات كننده مؤمن است و تشبيه كننده مشرك

امام رضا عليه السلام :

 براى مردم در توحيد سه مذهب است: مذهب اثبات از طريق تشبيه، مذهب نفى و مذهب اثبات بدون تشبيه [او به مخلوق] مذهب اثبات از طريق تشبيه جايز نيست، مذهب نفى نيز نادرست است و راه درست همان راه سوم است؛ اثبات بدون تشبيه

نظام توحيد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

بهترين عبادت، قول «لا إله إلاّ اللّه » است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 نه من و نه گويندگان پيش از من، سخنى چون «لا إله إلاّ اللّه » نگفته ايم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در تفسير تسبيحات اربعه ـ فرمود :

 مراد از لا إله إلاّ اللّه ، وحدانيّت اوست و خداوند اعمال را جز به واسطه آن نمى پذيرد لا إله إلاّ اللّه كلمه تقوا است و خداوند به سبب آن در روز قيامت ترازوها[ى اعمال بندگان] را سنگين مى كند

امام باقر عليه السلام : 

هيچ چيز ثوابش به اندازه گواهى دادن به يگانگى خدا نيست؛ زيرا چيزى با خداوند عزّ و جلّ برابرى نمى كند و هيچ كس در كار او شريكش نيست

عقيده ضرورى ايمان

امام على عليه السلام : 

اگر راههاى انديشه ات را در نوردى تا به پايان آنها برسى، هيچ دليلى تو را جز به اين رهنمون نشود كه آفريننده مور همان آفريننده درخت خرما [زنبور عسل] است و اين [رهنمون شدن به آفريدگار يكتا ]به سبب دقّت و ظرافتى است كه در جدا سازى هر چيزى از چيز ديگر و پيچيدگى تنوّعى است كه در هر موجود زنده اى به كار رفته است همه موجودات، بزرگ و كوچك، سنگين و سبك و نيرومند و ناتوان، همگى در آفرينش او يكسانند

امام صادق عليه السلام ـ در بخشى از مناظره خود با يك زنديق ـ فرمود : 

اگر بگويى خدا دو تاست، از اين دو حالت بيرون نيست كه يا هر دو از هر جهت يكسانند يا از تمام جهات متفاوتند از آن جا كه ما آفرينش را نظام مند مى بينيم و فلك را در گردش و آمد و شد شب و روز و خورشيد و ماه را مرتّب، درستى كار و تدبير و هماهنگى امور، دلالت بر اين دارد كه مدبّر يكى است وانگهى، اگر ادعا كنى خدا دو تاست لازمه اش اين است كه فاصله اى ميان آنها باشد تا دو تا بودن آنها صدق كند در اين صورت، آن فاصله خود خداى سومى است كه همچون آنها قديم است و در نتيجه، اعتقاد به خداى سومى بر تو لازم مى آيد و اگر سه خدا ادّعا كنى همان چيزى لازم مى آيد كه در مورد اعتقاد به دو خدا گفتيم؛ يعنى بايد ميان آنها، دو فاصله باشد كه در اين صورت وجود پنج خدا لازم مى آيد و به اين ترتيب تعداد خدايان تا بى نهايت پيش مى رود

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به اين پرسش كه دليل بر خداى يگانه چيست؟ ـ فرمود :

 نيازمندى آفريدگان

التوحيد :

 مردى از پيروان آيين دوگانه پرستى به امام رضا عليه السلام عرض كرد : من مى گويم: سازنده جهان دو تاست چه دليلى وجود دارد كه او يكى است؟ حضرت فرمود: همين كه مى گويى: او دو تاست ، دليل بر اين است كه او يكى است؛ زيرا ادعاى تو بر وجود خداى دوم پس از آنى است كه وجود يك خدا را ثابت مى دانى پس، وجود يك خدا مورد اتفاق است و بيش از يكى مورد اختلاف مى باشد

پيامدهاى اعتقاد به خدايان متعدد

امام على عليه السلام : 

[خدا] يكى است اما نه به شماره (مفهوم عددى)، پاينده است امّا نه به مفهوم زمانى آن [كه غايت و نهايتى داشته باشد]، ايستاست اما نه به وسيله ستونها و تكيه گاهها

امام على عليه السلام :

 او يكى است، اما نه آن يكى كه از مقوله عدد است

التوحيد :

إنَّ أعرابِيّا قامَ يَومَ الجَمَلِ إلى أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام فقالَ : يا أميرَ المُؤمِنينَ ، أ تَقولُ : إنَّ اللّه َ واحِدٌ ؟ قالَ : فحَمَلَ النّاسُ عَلَيهِ قالوا : يا أعرابِيُّ ، أ ما تَرى ما فيهِ أميرُ المُؤمِنينَ مِن تَقَسُّمِ القَلبِ ؟ ! فقالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : دَعوهُ ؛ فإنَّ الّذي يُريدُهُ الأعرابِيُّ هُوَ الّذي نُريدُهُ مِنَ القَومِ ثُمّ قالَ : يا أعرابِيُّ ، إنَّ القَولَ في أنَّ اللّه َ واحِدٌ عَلى أربَعَةِ أقسامٍ ؛ فوَجهانِ مِنها لا يَجوزانِ عَلَى اللّه ِ عَزَّ و جلَّ ، و وجهانِ يَثبُتانِ فيهِ :فأمَّا اللَّذانِ لا يَجوزانِ عَلَيهِ فقَولُ القائلِ : واحِدٌ ، يَقصُدُ بِه بابَ الأعدادِ ، فهذا ما لا يَجوزُ ؛ لِأنَّ ما لا ثانِيَ لَهُ لا يَدخُلُ في بابِ الأعدادِ ، أ ما تَرى أنَّهُ كَفَرَ مَن قالَ : ثالِثُ ثَلاثَةٍ و قولُ القائلِ : هُوَ واحِدٌ مِنَ النّاسِ يُريدُ بِهِ النَّوعَ مِنَ الجِنسِ ، فهذا ما لا يَجوزُ عَلَيهِ ؛ لأنَّهُ تَشبيهٌ ، و جَلَّ رَبُّنا عَن ذلكَ و تَعالى و أمّا الوَجهانِ اللّذانِ يَثبُتانِ فيهِ : فقَولُ القائلِ : هُوَ واحِدٌ لَيسَ لَهُ في الأشياءِ شَبَهٌ ، كَذلِكَ رَبُّنا ، و قولُ القائلِ : إنَّهُ عَزَّ و جلَّ أحَدِيُّ المَعنى ، يَعني بِهِ أنَّهُ لا يَنقَسِمُ في وُجودٍ و لا عَقلٍ و لا وَهمٍ ، كَذلكَ رَبُّنا عَزَّ و جلَّ

 در بحبوحه جنگ جمل، باديه نشينى به امير المؤمنين عليه السلام عرض كرد: اى امير مؤمنان! آيا خدا يكى است؟ مردم بر او تاختند و گفتند: اى اعرابى! مگر نمى بينى كه امير المؤمنين عليه السلام در چه وضعى قرار دارد؟! امير المؤمنين عليه السلام فرمود: رهايش كنيد آنچه اين باديه نشين مى خواهد، همان چيزى است كه ما از اين مردم (لشكر جمل) مى خواهيم! سپس فرمود: اى اعرابى! سخن در اين كه خدا يكى است، چهار صورت دارد: دو صورت آن درباره خداوند عزّ و جلّ روا نيست و دو صورت آن درباره او صادق است؛ آن دو وجهى كه روا نيست در حق خدا گفته شود، اين است كه كسى بگويد: خدا يكى است و مقصودش يكِ عددى باشد اين درباره خدا جايز نيست؛ چون آن يك كه دو ندارد، در باب اعداد داخل نمى شود مگر نمى بينى كسى كه گفت: «او سومينِ سه [اقنوم ]است»، به سبب اين عقيده خود به كفر در افتاد وجه دوم كه در حق خدا روا نيست اين است كه كسى بگويد او يكى از مردم است و منظورش نوعى از جنس باشد؛ اين تصوّر نيز درباره خدا نارواست؛ زيرا اين تشبيه است و پروردگار ما برتر و والاتر از آن است كه مانندى داشته باشد اما آن دو وجهى كه درباره خداوند صادق است، يكى اين است كه كسى بگويد: او يكى است؛ يعنى در ميان چيزها شبيه و مانندى ندارد پروردگار ما البته چنين است ديگرى آن كه كسى بگويد: خداوند عزّ و جلّ مفهومى يگانه (بسيط) دارد؛ يعنى، نه در عالمِ خارج، قابل انقسام است، نه در عقل و نه در وهم پروردگار عزّ و جلّ ما، چنين نيز هست

امام باقر عليه السلام :

 اَحَد، يعنى يگانه و منحصر به فرد و احد و واحد به يك معناست و آن يعنى موجود منحصر به فردى كه مانند ندارد و توحيد، اقرار به يكى بودن است كه آن هم به معناى انفراد است و واحد آن جدا از همه اى است كه نه برخاسته از چيزى است و نه با چيزى متّحد و يكى مى شود از اين جاست كه گفته اند: عدد از يك ساخته مى شود، اما خودِ يك، عدد نيست؛ چون [نام ]عدد بر يك واقع نمى شود، بلكه بر دو تعلق مى گيرد پس، معناى اين كلام خداوند در قرآن كه فرمود «اللّه احد»، يعنى معبودى كه خلق از ادراك او و پى بردن به چگونگيش متحيّر و درمانده اند، در الهيّت و معبوديّتش يگانه و منحصر به فرد است و برتر و بالاتر از آن است كه صفات آفريدگانش را داشته باشد

امام رضا عليه السلام :

 يكى است، اما نه به معناى عددى آن

خدا نامحدود است

امام على عليه السلام :

 كسى كه خداوند سبحان را يگانه داند، او را به آفريدگان تشبيه نكند

امام صادق عليه السلام :

 مردم پيوسته [در هر مقوله اى ]سخن مى گويند تا آن جا كه درباره خدا نيز زبان به سخن مى گشايند هر گاه شنيديد در اين باره سخن مى گويند، بگوييد: خدايى نيست مگر اللّه كه يگانه است و مانند ندارد

امام كاظم عليه السلام ـ در پاسخ به پرسش از جسم و صورت [داشتن خدا] ـ نوشت : 

منزّه است خدايى كه چيزى همانند او نيست ؛ نه جسمى و نه صورتى

امام رضا عليه السلام ـ در بيان علت لزوم اقرار به اين كه خدا مانندى ندارد ـ فرمود : 

به دلايلى چند، از جمله اين كه اگر بر مردمان لازم نبود كه بدانند خداوند مانندى ندارد، هر آينه برايشان روا بود كه صفاتى چون ناتوانى و نادانى و دگرگون پذيرى و زوال و نيستى و دروغ و تجاوز، كه به آفريدگان نسبت داده مى شود، در حق او نيز به كار برده شود و كسى كه اين صفات در وجودش روا باشد، در معرض فناست و به عدالتش اعتمادى نشايد و گفتار او و امر و نهى و وعده و وعيد و پاداش دهى و كيفر رسانيش تحقق نمى پذيرد و اين امر موجب تباهى خلق و بطلان ربوبيّت است

خدا به حركت و سكون وصف نمى شود

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 زود باشد كه مردم كار سؤال و پرسش را به آن جا رسانند كه بپرسند: خداوند جهان را آفريده، اما چه كسى خدا را آفريده است؟ اگر چنين پرسشى كردند شما بگوييد: خدا يكى است، خدا بى نياز است، نزاييده و زاييده نشده و هيچ كس همتاى او نيست

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

مردم هميشه درباره هر چيزى سؤال مى كنند تا جايى كه مى گويند: خدا پيش از هر چيز بوده اما پيش از خدا چه بوده است؟ اگر چنين پرسشى از شما كردند بگوييد: اوست آن اوّلى كه پيش از هر چيزى بوده است و اوست آن آخرى كه پس از او هيچ نيست او آشكارتر از هر آشكارى است و نهانتر از هر نهانى

امام على عليه السلام : 

 نه زاييده كسى است تا در نتيجه، در عزّت و اقتدار شريك باشد و نه فرزندى دارد تا در نتيجه، بميرد و وارثى داشته باشد

امام على عليه السلام :

 نه زاده است تا در نتيجه، خود زاده كسى ديگر باشد و نه زاده كسى است تا در نتيجه، محدود باشد

 امام حسين عليه السلام ـ درباره آيه «نه زاييده است» ـ فرمود : 

نه موجود مادّى و جسمانى مانند فرزند از او پديد آمده است و نه ديگر اشياى جسمانى كه از آفريدگان پديد مى آيد و نه موجود لطيف و روحانى مانند نفْس و نه حالاتى چون چُرت زدن و خوابيدن از او سر مى زند··· [و آيه] «و نه زاده شده است» [يعنى] او از هيچ چيز زاده نشده و از چيزى بر نيامده است آن گونه كه اشياى مادّى و جسمانى از عناصر خود پديد مى آيند··· و نه آن گونه كه اشياى لطيف از كانونهايشان بيرون مى آيند؛ مانند بينايى از چشم

امام صادق عليه السلام : 

نه زاده است كه وارث داشته باشد و نه زاده شده است كه شريك داشته باشد

امام صادق عليه السلام : 

نزاييد؛ زيرا فرزند به پدر مى ماند؛ و زاييده نشد تا در نتيجه، مانند كسى باشد كه او را زاده است هيچ يك از آفريدگانش همتاى او نيست او بسيار بالاتر و برتر از آن است كه اوصاف موجوداتِ جز خود را داشته باشد

نه درون رونده در چيزهاست و نه بيرون آينده از آنها

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در وصف خداوند سبحان ـ فرمود :

 بر آفريدگان خويش تجلّى كرد، بى آن كه ديده شود و او در چشم انداز برين است

امام صادق عليه السلام ـ نيز درباره آيه نخست ـ فرمود : 

مقصود، فراگيرى و احاطه وهم است

 

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به پرسش از مشاهده خدا در آخرت ـ فرمود : 

منزّه است خدا و بسى برتر و والاتر··· اى پسر فضل! ديدگان تنها آن چيزى را مى بينند كه رنگ و چگونگى دارند ، حال آن كه خداوند خود آفريننده رنگها و چگونگى هاست

امام رضا عليه السلام ـ درباره آيه «ديدگان او را در نمى يابند···» ـ فرمود : 

اوهام دلها او را در نمى يابند، چگونه نگاه چشمها دريابندش؟!

امام رضا عليه السلام :

 آشكار است، اما نه آشكارىِ ناشى از ديدن

امام هادى عليه السلام : 

براى آن كه ميان بيننده و شيئ قابل رؤيت ارتباط برقرار شود، بايد همانندى (سنخيّت ميان آن دو) باشد و خداوند متعال از همانندى (سنخيّت داشتن) با بيننده منزّه است پس، ثابت شد كه رؤيت با چشم نسبت به خداوند سبحان روا نيست؛ زيرا ميان سبب و مسبّب بايد ارتباط (سنخيّت) باشد

دل و مشاهده خدا

شهود قلبى در دعاها

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در دعا ـ گفت :

 اى آن كه از دلهاى عارفان دور نيست

امام على عليه السلام ـ در بخشى از دعايى كه به نوف آموخت ـ گفت : 

الهى! ديدگانِ نگرندگانِ سوى تو از طريق رازهاى دلها به تو رسيدند، و گوشهاى گوش سپارندگانِ به تو، نجواهاى سينه ها را دريافتند، و هيچ چيز مانع ديدگانِ آنها در رسيدن به آنچه مى خواستند نشد، پرده هاى غفلت ميان تو و آنها از هم دريد؛ پس در نور تو سكنا گزيدند، و با روح تو دم زدند

امام على عليه السلام ـ نيز در همان دعا ـ گفت : 

به آن نامى كه با آن بر دوستان ويژه ات آشكار شدى و در نتيجه، به يگانگى تو پى بردند و شناختندت و پس، تو را چنان كه سزد پرستش و بندگى كردند، از تو مسألت دارم كه خودت را به من بشناسانى تا به ربوبيّت تو، از روى ايمان حقيقى به تو، اعتراف كنم الهى! مرا از آنان قرار مده كه نام بى معنا را مى پرستند گوشه چشمى به من كن تا بدان سبب دلم را به شناخت خاص خودت و شناخت دوستانت روشن گردانى همانا تو بر هر چيز توانايى

امام على عليه السلام ـ در مناجات شعبانيه ـ گفت :

 الهى! اين نعمت را ارزانيم دار كه از جز تو ببُرم و بتمامى رو به تو آرم، و ديدگان دلهاى ما را به نور نگاهشان به سوى خودت روشن فرما تا ديده دلها پرده هاى نور را از هم درند و به معدن عظمت و بزرگى [تو] رسند و جانهاى ما به عزّت قدس و پاكى تو بياويزند··· الهى! پرتو درخشان عزّتت را به من پيشكش فرما تا شناسا و عارف [مقام ]تو شوم و از هر چه جز تو روى برتابم و تنها از تو ترسان و نگران باشم، اى خداوندگار شُكوه و بزرگوارى!

 

امام حسين عليه السلام ـ در دعا ـ گفت : 

تويى آن كه نورها را در دلهاى دوستانت تاباندى تا آن كه تو را شناختند و به يگانگيت ره يافتند

امام حسين عليه السلام ـ در دعا ـ گفت : 

تويى آن كه خود را در هر چيز به من شناساندى و من، تو را در همه چيز هويدا ديدم و تويى كه آشكار كننده هر چيزى

امام حسين عليه السلام ـ در دعا ـ گفت : 

بار خدايا! سر گرم شدنم به آثار و نشانه ها، موجب دورى زيارتگاه (ديدار خدا) مى شود، پس تمام قواى مرا متوجه كارى كن كه من را به تو برساند چيزى كه خود در هستى اش نيازمند توست، چگونه تواند دليل و رهنماى بر تو باشد؟! آيا جز تو را ظهورى است كه تو را نيست تا اين كه آنان آشكار كننده تو باشند؟! كى غايب بوده اى تا نياز داشته باشى (راهنمايى) به جايگاه تو راهنمايى كند؟!··· به واسطه توست كه ره به تو مى برم؛ پس، با نور خود مرا به سويت رهنمون شو

 امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعا ـ گفت :

 و مى دانم··· كه مسافر كوى تو راهش نزديك است و اين تو نيستى كه از آفريدگانت در پرده اى، بلكه اعمال زشت خود آنان است كه حجاب ميان آنها و تو شده است

امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعا ـ گفت :

 بار خدايا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و ما را از كسانى قرار ده كه بسته بودن بزرگ پرده هاى پلك گونه چشمانِ دلشان را گشودى تا آن كه به تدبير حكمت تو و گواههاى حجّتهاى روشنگر تو نگريستند و بر اثر هوشمندىِ دلهايشان، تو را كه در لا به لاى پرده دلها مستور هستى، شناختند پاك و منزهى تو! كدامين چشم است كه ديدن نور تو را تاب آورد، يا به سوى روشنايى پرتو قدس تو فراز آيد؟ يا كدامين فهم است كه كمتر از آن را دريابد، بجز ديدگانى كه تو خود پرده هاى نابينايى را از برابرشان كنار زدى و جانهايشان سوار بر بالهاى فرشتگان بالا رفتند و ملكوتيان زوّارشان ناميدند؟··· و به گاه هر ميل و خواهشى با پروردگارشان به راز و نياز پرداختند؛ پس، دلهايشان پرده هاى نور را سوزاند و با چشم دلها، عزّت جلال [تو ]را در عظمت ملكوت نگريستند

امام زين العابدين عليه السلام ـ در مناجات ـ گفت : 

به حقّ پرتوهاى خيره كننده ذاتت و انوار قُدست از تو مى خواهم و به حقّ رحمت پياپى و احسان و نيكى لطف آميزت از تو مسألت مى كنم كه اميدم را به كرم فراوان و نعمتْ دهى زيبايت در نزديك شدن به تو و مقرّب گشتن به درگاهت و بهره مند شدن از نگريستن به تو، برآورى

امام زين العابدين عليه السلام ـ در مناجات ـ گفت : 

ديدار تو، روشنايى ديدگان من است و وصالت آرزوى جانم، شوق تو دارم و شيفته محبّت تو هستم، سوداى تو در سر دارم، خشنودى تو خواهش من است و ديدنت نياز من

امام زين العابدين عليه السلام ـ در مناجات ـ گفت :

 الهى! ما را از كسانى قرار ده كه براى نزديك شدن به تو و دوستداريت برگزيدى و براى دوستى و محبّتت ويژه ساختى و شوق ديدارت را در جانش افكندى و او را به قضايت خشنود گردانيدى و ديدن رويت را ارزانيش داشتى··· نعمت ديدنت را عطايم فرما

امام زين العابدين عليه السلام ـ در مناجات ـ :

 سوز و گداز مرا [چيزى] جز ديدار تو فرو نمى نشاند و درد اشتياقم را به تو، جز ديدارِ رويت بهبود نمى بخشد

امام زين العابدين عليه السلام ـ در مناجات ـ گفت :

 الهى! مرا از آنان قرار ده كه درختان شوقِ به تو در باغهاى سينه هايشان ريشه داونيد و سوز و گداز محبّت تو اعماق دلهايشان را گرفت و از اين رو، به آشيانه هاى افكار اذكار پناه مى برند و در بوستانهاى قرب و مكاشفه مى چمند··· پرده از ديدگانشان كنار زده شده··· و سينه هايشان به حقيقت معرفت فراخ گرديده··· و چشمهايشان به ديدار دلدارشان روشن گشته است

حكمت محجوب بودن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

پرده او (خدا) نور است

امام على عليه السلام ـ در مناجات شعبانيه ـ گفت :

 الهى! نعمت بريدن از هر چه جز توست و روى كردن كامل به سوى خودت را ارزانيم كن و ديدگان دلهايمان را به نور نگريستن به سوى خودت روشن فرما، تا ديده دلها پرده هاى نور را از هم درند و به معدن عظمت رسند و جانهاى ما به عزّتِ قدست بياويزند

امام زين العابدين عليه السلام ـ درباره آيه «سپس نزديك شد و آويخت پس به قدر دو سر كمان يا نزديكتر بود» ـ فرمود : 

رسول خدا صلى الله عليه و آله به پرده هاى نور نزديك شد و ملكوت آسمانها را ديد سپس در آويخت و از پايين پاىِ خود به ملكوت زمين نگريست تا آن جا كه گمان كرد نزديكى اش به زمين به اندازه دو سر كمان است يا كمتر

امام رضا عليه السلام ـ درباره آيه «روزى كه آن واقعه عظيم پديدار شود و آنها را به سجود فراخوانند» ـ فرمود : 

پرده اى از نور كنار زده مى شود و مؤمنان به سجده مى افتند

خدا بى آغاز و انجام است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در دعايى كه به على عليه السلام آموخت ـ گفت : 

خدايى جز تو نيست تو بودى آن گاه كه نه آسمانِ برافراشته اى بود و نه زمينِ گسترده اى و نه خورشيدِ تابنده اى و نه شبِ تارى و نه روزِ روشنى و نه درياىِ ژرفى و نه كوهِ سر به فلك كشيده اى و نه اختر سيّارى··· پيش از هر چيز تو بوده اى و همه چيز را تو هستى بخشيده اى و بر هر چيز توانايى و هر چيزى را تو پديد آورده اى

امام باقر عليه السلام :

 خداوند تبارك و تعالى بود و چيزى جز او نبود، نورى بود تهى از تاريكى، راستگو بود و دروغ در او راه نداشت، دانا بود و نادانى همراهش نبود، زنده بود و مرگ با او نبود؛ هم اينك نيز چنين است و همواره چنين خواهد بود

الكافى ـ به نقل از زراره ـ :

 از امام باقر عليه السلام سؤال كردم آيا خدا بود و چيزى [ديگر ]نبود؟ حضرت فرمود : آرى، او بود و هيچ چيز ديگر نبود عرض كردم: پس، كجا بود؟ حضرت كه تكيه كرده بود راست نشست و فرمود: سخنى محال (نادرست) گفتى و از جا و مكان پرسيدى، آن گاه كه مكان نبود

امام رضا عليه السلام : 

قِدَم (بى آغازى خدا) صفتى است كه خردمند را به اين نكته رهنمون مى شود كه هيچ چيز پيش از او نيست و در هميشگى بودنش يار و شريكى ندارد پس، به اعتراف همگان و اين صفتِ عاجز كننده، براى ما روشن گشت كه نه پيش از خدا چيزى بوده است و نه همزمان با او، پس اين سخن كه پيش از خدا يا همزمان با او موجودى بوده نادرست است؛ زيرا اگر همزمان با او چيزى باشد در اين صورت روا نخواهد بود كه خدا آفريننده آن باشد

خدا زنده است

امام صادق عليه السلام : 

امام على عليه السلام : 

شمار قطره هاى آبها و ستارگان آسمان و ذرات گرد و غبار پراكنده در هوا و حركت مور بر خرسنگ و خفتنگاه مورچگان در شب تاريك، بر او پوشيده نيست افتادنگاههاى برگها و برهم خوردن پلكها را مى داند

امام على عليه السلام : 

پاك و منزّه است خدايى كه نه سياهى شبِ ديجور بر او پوشيده است، نه شبهاى آرام سرزمين هاى پست و نه كوهها و تپه هاى قهوه اى رنگ به هم پيوسته و نه آوازى كه از تندر در كرانه آسمان برمى خيزد و نه آنچه آذرخشِ ابرها از آن پراكنده مى شود و نه برگى كه فرو مى افتد و طوفانهاى ستارگان و بارشِ بارانِ آنها را از افتادنگاهشان دور مى گردانند افتادنگاه و جاى قرار گرفتن هر قطره باران و جاى دانه كشيدن مور و مقصد او را، و آنچه را كه براى روزى پشه كافى است و جنس جنين هر ماده اى را در شكمش مى داند

امام على عليه السلام : 

آواى وحوش در بيابانها و گناهان بندگان در خلوتها و آمد و شد ماهيان در درياهاى بزرگ و برهم خوردن آبها از بادهاى سخت را مى داند

خدا به رازها و نهانتر از رازها آگاه است

امام على عليه السلام : 

و هر دانايى ـ جز خدا ـ دانش آموزنده است

امام على عليه السلام : 

هر دانايى دانش را پس از نادانى آموخته است، امّا خداوند نه نادان بود و نه دانش خود را از كسى آموخت

امام على عليه السلام :

 داناست، بى آنكه دانش خود را كسب كرده يا بر آن افزوده و يا از كسى فرا گرفته باشد··· نه درك او [از اشياء] به ديدن است و نه علم و آگاهيش به خبر يافتن

او عالم بود آن گاه كه معلومى نبود

امام على عليه السلام : 

علم او به مردگان گذشته همچون علم او به زندگان آينده است و علم او به آنچه در آسمانهاى برين است، همانند علم اوست به آنچه در زمينهاى زيرين است

امام على عليه السلام :

 پيش از پديد آوردن اشياء به آنها علم داشته است؛ بنا بر اين، بعد از پديد آمدنشان بر علم او چيزى افزون نشد علم او به اشياء، پيش از آن كه به وجود آيند، همانند علم اوست به آنها بعد از پديد آوردنشان

 

امام على عليه السلام : 

هر پنهانى پيش تو آشكار است

امام باقر عليه السلام : 

خدا به آنچه پديد مى آيد، هميشه عالم بوده است پس، علم او به اشياء پيش از بود شدنشان، مانند علم اوست به آنها بعد از پديد آمدنشان

 امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به اين پرسش كه آيا خدا پيش از آفرينش آسمانها و زمين به آنچه بوده و آنچه پديد مى آيد علم داشته است ـ فرمود : 

آرى، پيش از آن كه آسمانها و زمين را بيافريند [به همه چيز علم داشته است]

هر دانايى، جز او، دانش آموزنده است

 علم او به چيزها نه به واسطه ابزارى است كه جز با آن علم حاصل نمى شود ميان خدا و معلومش علمى جز خود او نيست كه به واسطه آن به معلومش علم پيدا كند

امام كاظم عليه السلام : 

علم خدا، با صفت «از كجاست؟» وصف نمى شود علم خدا با صفت «چگونه» توصيف نمى گردد؛ نه علم از خدا جدا مى شود و نه خدا از علم؛ و ميان خدا و علم او حدّى نيست

امام رضا عليه السلام : 

خداوند متعال به علم موصوف شده است نه به علمى حادث كه با آن اشياء را بداند و براى كار آينده اش از آن كمك بگيرد

خدا دادگر است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

خداى را نشناخت آن كه او را به آفريدگانش مانند كرد و او را به عدالت وصف نكرد آن كه گناهان بندگانش را به وى نسبت داد

امام على عليه السلام ـ در پاسخ به اين پرسش كه عدل چيست؟ ـ فرمود : 

عدل، آن است كه خدا را متهم نكنى

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به پرسش از بنياد دين ـ فرمود : 

بنياد دين توحيد و عدل است توحيد به اين معناست كه آنچه را درباره خودت روا مى دانى درباره پروردگارت روا نشمارى و معناى عدل اين است كه آنچه را آفريدگارت به سبب آنها تو را نكوهش كرده است، به او نسبت ندهى

اعلام الدين : 

امام صادق عليه السلام به هشام بن حكم فرمود : آيا تو را جمله اى در باب عدل و توحيد نياموزم؟ عرض كرد: چرا، قربانت كردم فرمود: يكى از شرايط اعتقاد به عدل خدا اين است كه او را متّهم نسازى و از توحيد است كه او را در وَهْم نگنجانى

دليل عادل بودن خداوند سبحان

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

زود باشد كه مردم سؤالاتى مطرح كنند، تا جايى كه بپرسند: همه چيز را خدا آفريده است، خدا را چه كسى آفريده است؟ هر گاه چنين پرسشى كردند، شما بگوييد: خدا يكتاست، خدا بى نياز است نه زاييده و نه زاده شده است و هيچ كس همتاى او نيست

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

شيطان نزد يكى از شما مى آيد و مى پرسد: چه كسى تو را آفريده است؟ او مى گويد: خدا مى پرسد: چه كسى خدا را آفريده است؟ هرگاه فردى از شما با چنين سؤالى رو به رو شد، بگويد: به خدا و رسول او ايمان دارم اين سؤال (وسوسه شيطانى) از [ذهن] او دور مى شود

امام على عليه السلام : 

او آفريننده است، نه به اين معنا كه كار آفريدنش با حركت و سختى همراه باشد

امام على عليه السلام :

 او آفريننده است، بى آن كه انديشه و تدبّر كند

التوحيد : 

ابن ابى العوجاء بر امام صادق عليه السلام وارد شد و گفت: آيا نه اين كه شما مى گويى خدا آفريننده همه چيز است؟ امام عليه السلام فرمود: چرا ابن ابى العوجاء گفت: من هم مى آفرينم! امام عليه السلام فرمود: چگونه مى آفرينى؟ گفت: در جايى مدفوع مى كنم و آن گاه مدتى صبر مى نمايم و جنبندگانى پديد مى آيند امام عليه السلام فرمود: آيا نه اين است كه آفريننده هر چيزى، از كم و كيف آنها آگاه است؟ گفت: چرا فرمود: آيا تو مى دانى كه از آن جنبندگان نر و ماده كدام است و چقدر عمر مى كند؟ ابن ابى العوجاء، خاموش ماند

امام كاظم عليه السلام ـ در پاسخ به اين پرسش كه آيا آفريننده اى جز آفريدگار بزرگ وجود دارد؟ ـ فرمود :

 خداوند تبارك و تعالى مى فرمايد: «در خور تعظيم است خدا كه بهترين آفرينندگان است»، پس خبر داده است كه در ميان بندگانش نيز آفريننده و غير آفريننده وجود دارد از جمله عيسى عليه السلام كه به اذن خدا، از گِل تنديس پرنده اى ساخت و در آن دميد و به اذن خدا، آن تنديس به پرنده واقعى تبديل شد سامرى نيز براى بنى اسرائيل تنديس گوساله اى ساخت كه بانگ گاو سر مى داد

امام رضا عليه السلام :

 ستايش خداى را سزد كه با قدرت و حكمت خويش اشياء را آفريد و ابداع كرد نه از چيزى ديگر كه اختراع صادق نيايد و نه به علّتش تا در نتيجه، ابداعى در كار نباشد او آفريد هر آنچه كه خواست و هر گونه كه خواست

خدا تواناست

امام على عليه السلام : 

[خداوند] سخن مى گويد، اما نه با تلفظ كردن··· و مى خواهد، اما خواست او با انديشه و تدبّر درونى همراه نيست

 

امام على عليه السلام :

 اراده كننده است، اما نه با عزم و تصميم [قبلى]، سازنده است، اما نه به واسطه اندامى

امام صادق عليه السلام :

 اراده و خواست بندگان، آهنگ درونى آنها و كردارى است كه در پى آن از آنان سر مى زند اما اراده و خواست خداوند عزّ و جلّ نسبت به يك كار، همان پديد آوردن آن است به آن مى گويد: «هست شو» پس هست مى شود، بى آن كه در اين راه متحمل رنجى و پذيراى چگونگى و كيفيتى شود

امام كاظم عليه السلام :

 اشياء با اراده و خواست او پديد مى آيند، بى آن كه سخنى گفته شود و يا انديشه اى از خاطرى بگذرد و يا زبانى به سخن گويا شود

خدا آشكار و نهان است

رسول اللّه صلى الله عليه و آله : 

خداوند مى فرمايد: اى پسر آدم! مُلك من از آنِ من است و مالِ من تعلق به من دارد اى بينوا! كجا بودى تو، آن گاه كه مُلك و پادشاهى بود و تو نبودى؟ آيا جز همان مقدار كه مى خورى و از بين مى برى و مى پوشى و كهنه مى كنى، يا صدقه مى دهى و [براى بعد از مرگت ]باقى مى گذارى و به سبب همين مقدار يا مشمول رحمت و آمرزش مى شوى يا مؤاخذه و كيفر مى بينى، بيشتر از آنِ توست؟

امام على عليه السلام : 

هر مالكى، جز خداوند، مملوك است

امام على عليه السلام : 

هر مالكى، غير از خداوند سبحان، مملوك است

 

امام على عليه السلام ـ در تفسير «لا حول و لا قوة الا باللّه » ـ فرمود :

 با وجود خدا ما مالك هيچ چيز نيستيم و تنها مالك آن چيزى هستيم كه او خود آن را به ملكيت ما در آورده است پس، وقتى آنچه را كه او به مالكيتش سزاوارتر از ماست در اختيار ما نهد تكليفى بر عهده ما نهاده است و هرگاه آن را از ما باز گيرد، تكليف خويش را از عهده ما برداشته است

خدا شنواست

امام على عليه السلام : 

هر بينايى جز او، از ديدن رنگهاى ناپيدا و اجسام لطيف (نامرئى) ناتوان است

 

امام على عليه السلام : 

بينايى است كه به داشتن حسّ بينايى وصف نمى شود

امام على عليه السلام : 

حتى زمانى كه آفريده اى نبود كه بدان نگريسته شود، او بينا بود

 

امام رضا عليه السلام :

 ديدن خدا نيز چنين است او به واسطه سوراخ چشم نمى بيند؛ چنان كه ما با سوراخ چشم خود مى بينيم و از آن استفاده ديگرى نمى توانيم ببريم

امام رضا عليه السلام :

 [او] بيناست، نه با اين سو و آن سو افكندن اندام بينايى

امام رضا عليه السلام :

 از آن جا كه هيچ امر پنهانى حتّى همچون رد پاى مورى سياه بر روى خرسنگى تيره در شبى تار در زير زمين و درياها بر او پوشيده نيست، مى گوييم: او بيناست

خدا لطيف است

امام رضا عليه السلام : 

آگاه كسى است كه چيزى بر او پوشيده و از نظرش پنهان نمى ماند آگاه بودن خدا [از اشياء ]ناشى از آزمودن و نتيجه گيرى نيست؛ زيرا آزمودن و نتيجه گيرى (رسيدن از علمى به علم ديگر) دو علم است و اگر اين دو نبود علم و دانشى وجود نداشت؛ چه، كسى كه چنين باشد (علم و دانشش از طريق تجربه و كسب به دست آيد) قبلاً عالم نبوده است [و آگاهى خدا چون از اين دو طريق به دست نمى آيد، پس هميشه آگاه بوده است]

خدا نيرومند است

امام على عليه السلام ـ درباره آفرينش شب پره ـ فرمود : 

و از ساخته هاى ظريف و آفرينشهاى شگفت آور او، دستگاه پيچيده و حكيمانه اى است كه در وجود اين شب پره ها به ما نمايانده است؛ شب پره هايى كه روشنايى روز، كه همه چيز را روشن و نمودار مى سازد، ديدگان آنها را مى بندد و تاريكى شب، كه ديدگان هر زنده اى را فرو مى بندد، چشمان آنها را مى گشايد

امام على عليه السلام ـ در وصف خداوند سبحان ـ فرمود : 

و از ملكوت قدرت خويش و شگفتيهايى كه نشانه هاى حكمتش گوياى آنهاست··· چيزهايى به ما آن نشان داد كه اين حجّتها و براهين وجود او، لا جرم ما را به شناخت وى رهنمون مى شوند پس، بدايعى كه آثار آفرينش او و نشانه هاى حكمتش پديد آورده اند آشكار است و آن چه آفريده، حجّت او و دليل و راهنما به سوى او هستند

 

 امام باقر عليه السلام ـ در پاسخ به اين پرسش كه چرا خدا از كارى كه مى كند سؤال نمى شود؟ ـ فرمود :

 چون هر كارى كه مى كند، حكيمانه و درست است

احتجاج طبرسى : 

زنديقى از امام صادق عليه السلام پرسيد: به من بگوييد كه آيا خداوند عزّ و جلّ را در ملك و پادشاهيش انبازى هست يا در كار تدبير هستى مخالف و رقيبى دارد؟ حضرت فرمود : نه

او پرسيد: پس اين نا بسامانى اى كه در عالم مى بينيم، از قبيلِ حيوانات درنده و خزندگان ترسناك و موجودات زشت فراوان و كرم و پشه و مار و عقرب، چيست؟ اين همه در حالى است كه شما مى گوييد خداوند هيچ چيزى را بدون علت نمى آفريند ؛ چون كار بيهوده نمى كند!امام فرمود: آيا تو باور ندارى كه عقربها براى درد و سنگ مثانه و براى درمان كسى كه شب ادرارى دارد، سودمند است و بهترين پادزهر، گوشت مارهايند؛ كه اگر شخص مبتلا به جذام آن [گوشت ]را با زاج سفيد بخورد، براى بيمارى او مفيد است و مى گوييد كه كرم خاكى براى بيمارى خوره سودمند است؟ گفت: آرى···باز پرسيد: به من بگوييد كه آيا چيزى از آفرينش و تدبير خدا عيب و ايراد دارد؟ فرمود: نه پرسيد: آيا اين كه خداوند انسان را ختنه نشده آفريده حكمتى دارد يا كارى پوچ و بيهوده است ؟ فرمود : از روى حكمت استگفت: شما آنچه را خدا آفريده است تغيير مى دهيد و كار خود را در ختنه كردن درست تر از كارى مى دانيد كه خدا كرده است و بر ختنه نا شده خُرده مى گيريد در حالى كه خدا او را به اين صورت آفريده است و ختنه كردن را كه كار شماست عملى پسنديده مى دانيد نكند مى گوييد: اين كار خدا اشتباه و غير حكيمانه است؟حضرت فرمود: اين كار خدا حكيمانه و درست است، اما او خود ختنه كردن را مقرّر داشته و بر آفريدگانش لازم فرموده است همچنان كه وقتى بچه به دنيا مى آيد بند نافش به ناف مادرش وصل مى باشد خداوند حكيم اين كار را كرده است، اما در عين حال به بندگان دستور داده آن را ببرند كه اگر بند ناف را نبرند قطعا براى نوزاد و مادر، هر دو، زيانمند و مهلك است همچنين در مورد ناخنها نيز دستور داده است كه وقتى بلند شدند گرفته شوند در حالى كه خدا مى توانست انسان را طورى بيافريند كه ناخنهايش بلند نشود و باز چنين است موى سر و سبيل كه بلند مى شوند و بايد كوتاه كرد و نيز از همين قبيل است گاوهاى نر كه خداوند آنها را با بيضه آفريده اما اخته آنها كار آمدترند اينها به تقدير و تدبير خداوند عزّ و جلّ عيب و ايرادى وارد نمى آورد

خدا صَمَد است

صفات ذات و صفات فعل