اخلاق اداری در نهج البلاغه: نگاه به كار و مسئوليت‏

نوع نگاه انسان به كار و مسئوليت از امور مهم و بنيانى در شكل‏ گيرى اخلاق مطلوب ادارى است. كسى كه كار و مسئوليت را امانت ببيند و آن را وسيله عزتمندى و سرمايه شكوفايى خويش بداند، از كاركردن احساس رضايت و خشنودى و شكوفايى مى ‏كند و همين مايه بهبود اخلاق و رفتار ادارى او مى‏ شود. امير مؤمنان على عليه السلام در آموزشهاى اخلاق اداريت كارگزاران و كاركنان دستگاه ادارى را در اين جهت آموزش مى‏ داد، چنانكه در نامه ‏اى به اشعث بن قيس، استاندار آذربايجان چنين فرموده است:
«إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لَكِنَّهُ فِي عُنُقِكَ أَمَانَةٌ وَ أَنْتَ مُسْتَرْعًى لِمَنْ فَوْقَكَ لَيْسَ لَكَ أَنْ تَفْتَاتَ فِي رَعِيَّةٍ وَ لَا تُخَاطِرَ إِلَّا بِوَثِيقَةٍ‏». (1)
همانا كارى كه به عهده توست، طعمه ‏اى برايت نيست، بلكه امانتى است بر گردنت؛ و آن كه تو را بدان كار گمارده، نگهبانى امانت را به عهده ‏ات گذارده؛ و تو پاسخگوى آنى نسبت به آن كه فرا دست توست. اين حق براى تو نيست كه در ميان مردمان به استبداد و خود رأيى عمل نمايى و به كارى دشوار جز با دستاويز محكم درآيى.

كسى كه كار و مسئوليت را امانت مى‏ بيند، تمام تلاش خود را مى‏ نمايد تا امانتدارى كند، و اين گونه است كه اخلاق ادارى معنا مى‏ يابد. امام على عليه السلام با بيان اين امر كه كار و مسئوليت، امانت است، به تصحيح بينش كارگزاران و كاركنان دستگاه ادارى خود پرداخته است. امام عليه السلام در نامه ‏اى به يكى از كارگزاران خود كه امانت مسئوليت را پاس نداشته و در آن خيانت روا داشته، چنين نوشته است:
«فَقَدْ بَلَغَنِي عَنْكَ أَمْرٌ إِنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ رَبَّكَ وَ عَصَيْتَ إِمَامَكَ وَ أَخْزَيْتَ أَمَانَتَك‏». (2)
از تو به من خبرى رسيده است؛ اگر چنان كرده باشى، پروردگار خود را خشمگين ساخته ‏اى، و امام خويش را نافرمانى كرده ‏اى و امانت (مسئوليت) خود را خوار و بى‏ مقدار شمرده ‏اى.

اگر امانت مسئوليت در ديده انسان خوار و بى‏ مقدار شمرده نشود و شخص خود را متعهد به آن بداند، دست تعدّى و خيانت نمى‏ گشايد و از مرزهاى امانتدارى فراتر نمى‏ رود. بنابراين، دريافت امانتدارانه از كار و مسئوليت، عاملى اساسى در نوع رفتار و كردار ادارى است. بر اين مبنا اميرمؤمنان على عليه السلام در عهدنامه مالك اشتر به مالك مى‏ آموزد كه كسانى را به كار بگير كه روحيه امانتدارى داشته باشند و به كار و مسئوليت به صورت امانت بنگرند و آن را بخوبى پاس دارند.
آن حضرت چنين سفارش فرموده است:
«فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ كَانَ فِي الْعَامَّةِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْها». (3)
بر آن كس اعتماد كن كه ميان همگان اثرى نيكو نهاده و به امانت از همه شناخته ‏تر است (و امتحان خود را داده).

انسانى كه كار و مسئوليت را امانت مى ‏بيند و آن را به نيكويى پاس مى‏ دارد، فقط كار و مسئوليت را پاسدارى نمى‏ كند، بلكه حريم ارزشهاى خود را نيز پاس مى‏ دارد، زيرا انسان پيش از آنكه به امانت كار و مسئوليت تعدى نمايد، بايد حريم ارزشهاى خود را بشكند؛ و تا انسان حرمت انسانى خود را زير پا نگذاشته باشد، نمى‏ تواند به حريم امانت كار و مسئوليت تعدى نمايد.
در انديشه اميرمؤمنان على عليه السلام انسان با كاركردن فقط نقش اقتصادى و اجتماعى ايفا نمى ‏كند، بلكه خود را نيز مى ‏سازد و رشد مى‏ دهد. بالطبع چنين نگاهى به كار و مسئوليت، در رفتار و كردار ادارى آدمى بشدت تأثير مى‏ گذارد و كار كردن و تلاش نمودن و امانت مسئوليت را بدرستى پاس داشتن خود لذت حقيقى و رشد اساسى است.

نگاه درست به كار و مسئوليت و تلقى مثبت از آن نقشى تعيين كننده در اخلاق كارى آدمى دارد. كسى كه به كار و مسئوليت خود نگاه منفى دارد و با آن ارتباط سازنده و شكوفا كننده برقرار نمى‏ كند، به تلخ كامى و كج رفتارى گرفتار مى‏ آيد، و كسى كه به كار و مسئوليت خود نگاهى مثبت دارد و آن را وسيله يا در جهت شكوفايى خود و خدمتگزارى به ديگران و تقرب به پروردگار مى‏ بيند، به نشاط كارى و رفتارى انسانى دست مى ‏يابد. رفتار و كردار انسان تابع نگاه انسان و تلقى او از امور است و انسان فرزند كار و تخصص خويش است. نيكو و زيبا ديدن كار و تلقى مثبت از مسئوليت، حال و هواى زندگى انسان را مثبت و نيكو و زيبا مى‏ سازد و اساسا ارزش آدمى به آن چيزى است كه آن را نيكو و زيبا مى‏ بيند.
امير مؤمنان على عليه السلام در سخنى بسيار والا فرموده است:
«قيمةُ كُلّ امرِئٍ ما يُحسِنُهُ». (4)
انسان را آن بهاست كه در ديده ‏اش زيباست.
________________________
پی نوشت:
(1)- نهج البلاغه، نامه 5
(2)- نهج البلاغه، نامه 40
(3)- نهج البلاغه، نامه 53
(4)- نهج البلاغه، حكمت 81

______________________________
منبع: ارباب امانت (اخلاق ادارى در نهج البلاغه)، مصطفى دلشاد تهرانى