اخلاق اداری در نهج البلاغه: شایسته سالاری

از مهمترين تمهيدات و مقوّمات اخلاق ادارى شايسته سالارى و اهليت گرايى است. قرار گرفتن اشخاص در مراتبى كه شايستگى و اهليت لازم براى آن را ندارند، بزرگترين خيانت به اخلاق ادارى است. وقتى كسى مناسب كارى نيست و اهليت لازم براى مسئوليتى را ندارد و در جايگاهى قرار مى‏ گيرد كه جايگاه او نيست، انواع تباهيها ظهور مى ‏كند. چنين شخصى به طور معمول تحت فشارهاى درونى و بيرونى قرار مى‏ گيرد و چون ميان شخصيت او با شخصيت مسئوليت او سنخيتى نيست، تزاحم ميان اين دو به صورت عوارض روانى و رفتارى بروز مى ‏كند. قرار گرفتن فرد در جايگاهى كه شايستگى آن را ندارد، فرد را از اخلاق انسانى دور مى‏ نمايد، زيرا آن كه مى‏ پذيرد در جايى قرار گيرد كه جاى او نيست، ابتدا حريمهاى اخلاق انسانى خود را مى ‏شكند و آن‏كه با حريمهاى اخلاقى ويران شده كارى انجام مى ‏دهد، براحتى به حريمهاى فردى و اجتماعى، مادى و معنوى تجاوز مى‏ كند و دست تعدى مى‏ گشايد؛ و در مقابل، آن كه براساس شايسته سالارى و اهليت گرايى در جايگاه مناسب قرار مى‏ گيرد، مورد تأييدهاى درونى و بيرونى واقع مى‏ شود، و اين خود، بهترين زمينه اخلاق ادارى و پايدار كننده آن است.
امام على (علیه السلام) درباره خطر بر سر كار آمدن ناشايستگان و نااهلان و پيامدهاى تباهگر آن چنين هشدار داده است:
«وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّهُ لَا يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الْوَالِي عَلَى الْفُرُوجِ وَ الدِّمَاءِ وَ الْمَغَانِمِ وَ الْأَحْكَامِ وَ إِمَامَةِ الْمُسْلِمِينَ الْبَخِيلُ فَتَكُونَ فِي أَمْوَالِهِمْ نَهْمَتُهُ وَ لَا الْجَاهِلُ فَيُضِلَّهُمْ بِجَهْلِهِ وَ لَا الْجَافِي فَيَقْطَعَهُمْ بِجَفَائِهِ وَ لَا الْحَائِفُ لِلدُّوَلِ فَيَتَّخِذَ قَوْماً دُونَ قَوْمٍ وَ لَا الْمُرْتَشِي فِي الْحُكْمِ فَيَذْهَبَ بِالْحُقُوقِ وَ يَقِفَ بِهَا دُونَ الْمَقَاطِعِ وَ لَا الْمُعَطِّلُ لِلسُّنَّةِ فَيُهْلِكَ الْأُمَّة». (خطبه 131)
شما خوب مى‏ دانيد كه نه جايز است كه بخيل بر ناموس و جان و غنيمتها و احكام مسلمانان ولايت يابد و امامت آنان را عهده دار شود تا در مالهاى آنان حريص گردد؛ و نه نادان تا به نادانى خويش مسلمانان را به گمراهى برد؛ و نه ستمكار تا به ستم، عطاى آنان را ببرد؛ و نه حيف و ميل كننده اموال، تا به مردمى ببخشد و مردمى را محروم سازد؛ و نه آن كه به خاطر حكم كردن رشوه ستاند تا حقوق را پايمال كند، و آن را چنانكه بايد نرساند؛ و نه آن‏كه سنت را ضايع سازد، و امت را به هلاكت دراندازد.

با توجه به اهميت شايسته سالارى و اهليت گرايى و نقش آن در اخلاق ادارى، بايد هركس براساس صلاحيتها و توانمندی هايش در جاى مناسب خودش قرار گيرد، به نحوى كه بتواند به بهترين صورت كار و مسئوليت خود را اداره كند و در اين شكل است كه زمينه مناسب اخلاق ادارى فراهم مى‏ شود.
اميرمؤمنان على (علیه السلام) در عهدنامه مالك اشتر اين گونه تذكر مى ‏دهد:
«وَ اجْعَلْ لِرَأْسِ كُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِكَ رَأْساً مِنْهُمْ لَا يَقْهَرُهُ كَبِيرُهَا وَ لَا يَتَشَتَّتُ عَلَيْهِ كَثِيرُهَا». (نامه 53)
بر سر هر يك از كارهايت مسئولى از آنان بگمار كه نه بزرگىِ كار او را ناتوان سازد، و نه بسيارىِ آن وى را پريشان نمايد.

با اين جهت گيرى براى فراهم كردن زمينه اخلاق ادارى و پايدار كردن آن، ابتدا بايد اشخاص بدرستى گزينش شوند و در جاى مناسب خود براساس صلاحيتها و اهليتشان قرار گيرند. امام على (علیه السلام) در اين باره به مالك اشتر مى‏ نويسد:
«انْظُرْ فِي أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً وَ لَا تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَ الْخِيَانَةِ». (نامه 53)
در به كارگيرى كارگزارانت دقت كن، و پس از آزمودن (و شناختى كه بديشان پيدا كرده ‏اى) به كارشان گمار، و به ميل خود و بى مشورت ديگران و از سر خودكامگى مسئوليتى به آنان مسپار؛ چرا كه به ميل خود عمل كردن و به رأى ديگران ننگريستن، ستمگرى و خيانت است.

به كارگيرى اشخاص، صرفاً به دليل خويشاوند بودن، هم زبان بودن، هم شهرى بودن، هم گروه بودن، سابقه رفاقت داشتن، و مانند اينها، و نه براساس شايسته سالارى و اهليت گرايى، تباه كننده اخلاق ادارى است.
امام (علیه السلام) به مالك يادآورى مى‏ كند كه در گزينش و به كار گرفتن اشخاص به گونه ‏اى عمل نكند كه ميدان را براى رياكارى و ظاهر سازى و خوش خدمتى باز نمايد، بلكه با روشهايى معقول و خردمندانه به صلاحيت و اهليت افراد براى كارها و مسئوليتها دست يابد، چنانكه آن حضرت معيارهايى را براى مالك بيان كرده است تا بداند كه به چه چيزها توجه داشته باشد:امام (علیه السلام) تأكيد مى‏ كند كه بايد كارگزاران و كاركنان نظام ادارى براساس شناختى درست از تواناييها و صلاحيتهايشان انتخاب و به كار گمارده شوند و در اين امر نبايد به هيچ وجه اميال و خواسته‏ ها و روابط بر قواعد و معيارها و ضوابط چيره گردد. در نظام ادارى اى كه گزينش و به كارگيرى اشخاص براساس پيوندها و خويشى ها و رابطه ‏ها و يا براساس ميزانها و معيارهاى ظاهرگرايانه و بى خردانه باشد، اخلاق ادارى پا نمى‏ گيرد. به كارگيرى اشخاص، صرفاً به دليل خويشاوند بودن، هم زبان بودن، هم شهرى بودن، هم گروه بودن، سابقه رفاقت داشتن، و مانند اينها، و نه براساس شايسته سالارى و اهليت گرايى، تباه كننده اخلاق ادارى است. امام (علیه السلام) در انتخاب و به كارگيرى اشخاص بشدت بر معيارها و ميزانهايى تأكيد مى‏ كند كه به وسيله آنها بتوان شايستگيها و صلاحيتها و توانمنديهاى واقعى افراد را معين كرد و آنان را در جاى مناسبشان به كار گرفت. از اين رو به مالك اشتر مى نويسد:
«لَا يَكُنِ اخْتِيَارُكَ إِيَّاهُمْ عَلَى فِرَاسَتِكَ وَ اسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْكَ فَإِنَّ الرِّجَالَ يَتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلَاةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ وَ لَيْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ مِنَ النَّصِيحَةِ وَ الْأَمَانَةِ شَيْ‏ء». (نامه 53)
در انتخاب آنان تنها به فراست و اطمينان، و خوش گمانى خود اعتماد مكن، كه مردم براى جلب نظر واليان به آراستن ظاهر مى‏ پردازند، و خوش خدمتى پيشه مى ‏سازند. اما در پس آن، نه خير خواهى است و نه امانتدارى.

«وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَ الْحَيَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ الْقَدَمِ فِي الْإِسْلَامِ الْمُتَقَدِّمَة...». (نامه 53)
از ايشان كسانى را برگزين كه داراى تجربه و با حيا باشد، و از خاندانهاى پارسا و صلاحيت دار باشند که در اسلام مقدم بوده اند.

«ِاخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِينَ قَبْلَكَ فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ كَانَ فِي الْعَامَّةِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْها». (نامه 53)
آنان را بيازماى به خدمتى كه براى واليان نيكوكار پيش از تو عهده دار بوده ‏اند؛ و بر آن كس اعتماد كن كه ميان همگان اثرى نيكو نهاده، و به امانت از همه شناخته ‏تر است (و امتحان خود را داده است).

اميرمؤمنان على (علیه السلام) در گزينش و به كار گرفتن كارگزاران و كاركنان بر معيارهايى چون فرهيختگى (دانايى و تربيت يافتگى)، پرواپيشگى، تجربه‌ی كارى، باحيايى؛ پاكى و صلاحيت خانوداگى، سابقه مسلمانى و دلبستگى دينى، امانتدارى، كارآيى و تأثيرگذارى تأكيد مى‏ كند و براى دريافت اين امور در اشخاص نيز اصرار مى‏ نمايد كه نبايد گرفتار ظاهربينى و قشري گرايى، و خودخواهى و تنگ ‏نظرى، و بدفهمى و كج‏ سليقگى شد.
بنابراين اگر با معيارهايى درست بر مبناى شايسته سالارى و اهليت گرايى، كارگزاران و كاركنان دستگاه ادارى گزينش و به كار گرفته شوند، بسترى مناسب براى شكل‏ گيرى اخلاق ادارى و پايدارى آن فراهم مى ‏شود.
________________________
منبع: ارباب امانت (اخلاق ادارى در نهج البلاغه)، مصطفى دلشاد تهرانى