راهکارهای تأثیر نصیحت بر فرزندان چیست؟

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) می فرمایند:
«از نصیحت فرزند در حضور دیگران خودداری کنید، که نه تنها نتیجه بخش نیست، بلکه موجب لجاجت فرزند می شود». (تحف العقول، ص 84)
امام علی(علیه السلام) فرمودند:
«نُصحُک بَینَ الْمَلاء تَقریعٌ؛ نصیحت تو در حضور دیگران، سرزنش است». (غررالحکم ج 6، ص 172)
جواب:سؤال 1ـ برای تربیت کودک 5 ساله ام، دائم او را نصیحت می کنم. آیا این روش درست است؟

نصیحت و موعظه، یکی از روش های تربیت است؛ اما باید از آن حساب شده و سنجیده استفاده شود. پند دادن، نزد اولیای الاهی جایگاه ویژه ای دارد.
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) می فرماید: «إن الدّین النصیحة»[1] همانا دین، پند دادن است.
شما می توانید کودک 5 ساله خود را نصیحت کنید؛ زیرا کودکان تا این سن، کمتر در مقابل پند و اندرزهای کلامی والدین مقاومت نشان می دهند؛ اما زیاده روی نکنید. نصیحت فراوان اثرش را از دست می دهد.
بهتر است برای نصیحت کودکان، از موقعیت های عاطفی استفاده کنید. در این موقعیت ها که فرزند به والدین خود اظهار محبت می کند، مقاومتش در برابر پندها بسیار کم خواهد شد.

سؤال 2ـ پسر 13 ساله ام به هیچ وجه به نصیحت هایم گوش نمی کند. آیا در جایگاه مادر که وظیفه ام تربیت او است، حق ندارم نصیحتش کنم؟

جواب:
فرزند شما وارد دوره نوجوانی شده است و به جهت حس استقلالی که دارد، به شدت در مقابل نصیحت های والدین به ویژه مادر مقاومت می کند؛ زیرا این پند و اندرزها به طور غیرمستقیم به او پیام می دهد که هنوز بچه است؛ در حالی که او خود را بزرگ می پندارد؛ بنابراین بکوشید به جای تذکرهای پی در پی، از روش الگویی و القای غیرمستقیم استفاده کنید.
اگر مجبورید از اندرزهای کلامی بهره ببرید، بکوشید به کمترین مقدار بسنده کنید و شرایط آن را از نظر دور ندارید.

سؤال 3ـ فرزندانم را چگونه نصیحت کنم تا اثرگذار باشد؟

جواب:
برای تأثیر بیشتر نصیحت بر فرزندان، از راهکارهای ذیل استفاده کنید:
1. عبرت آموزی:
وقتی فرزندان خود را برای اصلاح بدرفتاری شان پند می دهید، از همسالانی بگویید که به جهت رفتار مشابه، دچار مشکل شده اند؛ عاقبت بد آنان عبرت آموز است.
2. یادآوری نعمت ها:
نعمت های خدای بزرگ (پدر، مادر، سلامت، امکانات و...) را یادآوری کنید. کودک یا نوجوانی که متوجه نعمت های الاهی باشد، کمتر به سمت خلاف می رود. این شیوه ای قرآنی است. خداوند متعال خطاب به رسول گرامی اش (صلی الله علیه وآله) می فرماید:
«ألم یجدک یتیماً فآوی ووَجدک ضالّا فهَدی ووَجدَک عائلاً فأغنی فامّا الیتیم فلا تقهَر» [2] آیا خداوند، تو را یتیمی نیافت و در پناه خود جای داد، و تو را ره گم کرده نیافت و راهنمایی کرد، و تو را فقیر نیافت و توانگر ساخت؟ پس یتیم را میازار.
3. فرض مخالف:
هنگام نصیحت، او را متوجه سازید که اگر به بدرفتاری اش ادامه دهد، ممکن است خداوند نعمت ها را از او بگیرد.
«لو نشاء جعلناه أجاجاً فلولا تشکرون». [3] اگر می خواستیم، آب خوش و گوارا را تلخ می کردیم. چرا سپاس نمی گزارید؟

سؤال 4ـ فرزندانم را چگونه نصیحت کنم تا بر آنان اثر بگذارد؟

جواب:
اگر می خواهید پندهای شما بر فرزندانتان تأثیر داشته باشد، شرایط ذیل را رعایت کنید:
1. به مقدار ضرورت بسنده کنید. نصیحت پی در پی، سبب لجاجت فرزندان می شود و رفتار ناشایست را در آنان تثبیت می کند. توجه داشته باشید که حتی بزرگسالان نیز پند را به سختی می پذیرند. نصیحت مانند روغن کرچک است که دادنش راحت، ولی خوردنش بسیار ناخوشایند است.
2. خودتان به موعظه هایتان عمل کنید. در روایات آمده است:
«ان العالم إذا لم یعمل بعلمه زلّت موعظته عن القلوب کما یزلّ المطر عن الصفا» [4] اگر دانا به دانش خود عمل نکند، موعظه اش از قلب ها می لغزد؛ همان گونه که قطره آب از روی سنگ فرو می ریزد.
3. برای تأثیر نصیحت، باید بین خود و فرزندانتان رابطه ای قلبی و عاطفی برقرار سازید. دل فرزند به والدینی روی می آورد که با آنان انس داشته باشد.
امام علی (علیه السلام) می فرماید: «قلوب الرجال وحشیةٌ فمن تألّفها اقبلت علیه». [5] دل های انسان ها وحشی اند؛ پس به کسی روی می آورند که با آن ها انس گیرد.
موانع رابطه قلبی، مانند زنگارهای روی آهن است که جلو جذب آهن‌ربا را می گیرد.
4. هنگام پند دادن، خوشرو باشید. ترشرویی، جلو تأثیر پند را می گیرد.
5. از لحنی نرم استفاده کنید و به آرامی تذکر دهید. وقتی خداوند بزرگ، موسی و هارون را به سوی فرعون فرستاد، بدانان فرمود که با او به نرمی سخن بگویند: «فقولا لَه قولاً لَیّناً لعلّه یَزّکّی». [6]
6. نصیحت های شما به ویژه برای نوجوان باید پنهانی باشد. نوجوان با توجه به ویژگی شخصیت طلبی اش، نصیحت شنیدن در جمع را برنمی تابد.
7. در پند و اندرزها، به منفعت و مصلحت فرزند توجه کنید و مصالح خود را در نظر نگیرید. اگر فرزند شما احساس کند نصیحت های شما برای منافع خودتان است، چندان اثری نخواهد داشت.

سؤال 5ـ وقتی نوجوان 14 ساله ام را نصیحت می کنم، به شدت مقاومت نشان می دهد. اشکال کار کجا است؟

جواب:
اگر نصیحت های شما به صورت ذیل باشد، فرزندتان (به ویژه نوجوان) در برابر آن، مقاومت روانی خواهد داشت:
1. همراه با سرزنش:
نصیحت های خود را با سرزنش همراه نکنید. جمله هایی مانند «تو کی آدم می شی» هنگام نصیحت، اثر آن را از بین می برد.
2. همراه با دستور:
پندهای خود را در قالب امر القا نکنید. جمله هایی چون «به تو دستور می دم که...» اثر بخش نخواهد بود.
3. با القاب زشت:
هنگام نصیحت، از القاب زشتی چون شلخته، بی عرضه، چلفتی، چلاق، چُلمَن و... بپرهیزید.
4. با تهدید:
نصیحت همراه با تهدید، نوجوان را به مقاومت روانی و لجاجت می کشاند؛ پس او را با جمله هایی چون «اگه یک بار دیگه...» تهدید نکنید.
5. با هشدار:
برخی والدین گمان می کنند که اگر پندهای خود را با هشدارهایی چون «بدبخت می شی؛ بیچاره می شی؛ به گدایی می افتی و...» همراه کنند، اثر بیشتری خواهد داشت؛ حال آن که چنین نیست؛ بلکه ممکن است، بیچارگی و بدبختی را به فرزند خود تلقین کنند.
6. با تحریک شدید عواطف:
گاهی والدین (به ویژه مادر)، هنگام نصیحت فرزند خود، عاطفه او را بیش از حد تحریک می کنند که به جریحه دار کردن عاطفه، بیشتر شباهت دارد.
تحریک عاطفه و احساس فرزند، شیوه ای خوب برای تربیت فرزند است؛ اما اگر با جمله هایی چون «با این کارت منو روانه قبرستون می کنی» همراه شود، افزون بر فشارهای روحی بر او، اثر خود را نیز از دست خواهد داد.
7. با طعنه و تمسخر:
هنگام پند دادن به فرزند خود، به او طعنه نزنید و مسخره اش نکنید: «در سلیقه رو دست نداری!»
8. با نقش دادن:
هنگام نصیحت فرزند، هرگز به او نقش های منفی (تو مایه ننگ خانواده ما هستی) ندهید؛ زیرا به جهت اثر تلقینی آن، ممکن است باور کند.
9. به شکل سخنرانی:
گاهی والدین(به ویژه پدر) هنگام نصیحت فرزند خود، بیست دقیقه سخنرانی می کنند و جالب آن که در پایان سخنرانی می گویند:
من گنگ خواب دیده و عالَم تمام، کَر            من عاجزم ز گفتن و خلق از شنیدنش
اگر می خواهید فرزندتان در برابر پندهای شما مقاومت کمتری داشته باشد، افزون بر رعایت شرایط نصیحت از جمله های کوتاه استفاده کنید.
بیایید از اولیای الاهی و امامان معصوم (علیهم السلام) درس بگیریم که با سخنان کوتاه خود (کلمات قصار)، آثار شگرفی بر مخاطبان خود می گذاشتند.
فضیل عیاض [7] و بُشر حافی [8] را جمله هایی کوتاه دگرگون ساخت.

سؤال 6ـ نوجوان 15 ساله ام اصلاً انتقاد پذیر نیست و در برابر کوچک ترین انتقادها اشک می ریزد. برای مواجهه با این مشکل چه کنم؟

جواب:
انتقاد پذیری، سخت، و در دوران بلوغ به جهت التهاب های این دوران و زودرنجی نوجوان، سخت تر است؛ به همین جهت با کوچک ترین انتقاد شما، در چشمانش اشک جمع می شود و بغض گلویش را می فشرد؛ پس بکوشید به جای انتقاد، بیشتر از تربیت خاموش، یعنی سکوت و نگاه استفاده کنید. سکوت شما در برابر بدرفتاری او که نشان دهنده کرامت شما است، سبب سازندگی نوجوانتان خواهد شد.
در صورت امکان، از شیوه «به در بگو، تا دیوار بشنود»، استفاده کنید تا از مقاومت روانی او کاسته شود.
اگر گاهی مجبور می شوید به طور مستقیم اشکالات او را بگویید، نکات ذیل را رعایت کنید:
1. به کمترین مقدار بسنده کنید؛ چرا که امام علی (علیه السلام) فرمود:
«الإفراط فی الملامة یَشُبّ نار اللجاجة» [9] زیاده روی در سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور می سازد.
2. پیش از انتقاد، از او اجازه بگیرید. در صورتی که اجازه دهد، مقاومت روانی اش از بین خواهد رفت و سخن شما را می پذیرد و اگر اجازه ندهد، خود درباره رفتارهایش تفکر می کند و متوجه اشتباهش خواهد شد.
3. ابتدا نقاط مثبت او را بگویید.
4. به جای پیام «تو»، از پیام «من» استفاده کنید. در پیام «تو» (تو بی نظمی)، اشکال را متوجه فرزند می کنید؛ اما در پیام «من» (وقتی می بینم لباس هایت را می ریزی، ناراحت می شوم) احساس خودتان را بیان می کنید که تأثیر افزون تری دارد.
5. از «رفتار» فرزندتان انتقاد کنید و «خودش» را به باد انتقاد نگیرید.
__________________________
پی نوشت:
[1] ـ متقی هندی، کنز العمال، ج3، ص 235.
[2] ـ ضحی، 6-9.
[3] ـ واقعه، 70.
[4] ـ محمد رضا حکیمی، الحیاة، ج1، ص 113.
[5] ـ نهج البلاغه، کلمات قصار، 50.
[6] ـ طه، 44 .
[7] ـ فضیل عیاض، همان راهزنی است که راه را بر زائران خانه خدا می بست و شبی با شنیدن آیه ای از قرآن دگرگون شد؛ «ألم یأن للذین آمنوا أن تخشعَ قلوبُهم لذکرالله»؛ آیا وقت آن نرسیده است که دل های مؤمنان از یاد خدا خاشع شود؟!(حدید، 16).
[8] ـ بشر حافی، همان مردی است که صدای ساز و آواز و رقص از خانه اش بیرون می آمد و امام کاظم (علیه السلام) با جمله ای کوتاه به کنیز وی، او را دگرگون ساخت. حضرت پرسید: صاحب این خانه آزاد است یا بنده؟ کنیز عرض کرد: آزاد است. امام فرمود: آری، اگر بنده می‌بود، از مولای خود می‌ترسید. (شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، در مکارم اخلاق امام کاظم (علیه السلام)).
[9] ـ غرر الحکم، ص 223.

منبع:
نسیم مهر جلد 2، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی