ترجمه و شرح خطبه 23 نهج البلاغه؛ بخش اول: رضا به قضای خدا

اين خطبه با عبارت «اما بعد فان الامر ينزل من السماء الى الارض» (اما بعد، فرمان خداوند- آنچه روزى و مقدر است-  از آسمان به زمين فرو مى آيد) شروع مى شود. [در اين خطبه هيچگونه بحث تاريخى نشده است ولى چند بحث اخلاقى در آن مطرح شده است كه خلاصه آن با حذف و تلخيص اشعار ترجمه مى شود.]

فصلى در نكوهش حاسد و حسد و سخنانى كه در اين باره گفته شده است:

بدان كه آغاز اين خطبه درباره نهى از حسد است كه از زشت ترين خويهاى نكوهيده است. ابن مسعود از پيامبر (ص) روايت مى كند كه فرموده است: «مواظب باشيد كه با نعمتهاى خداوند ستيز مكنيد». گفته شد: اى رسول خدا چه كسى با نعمتهاى خداوند ستيز مى كند فرمود: «كسانى كه به مردم حسد مى ورزند». و ابن عمر مى گفته است: به خدا پناه ببريد از سرنوشتى كه موافق اراده حسود باشد.

به ارسطو گفته شد: چرا حسود اندوهگين تر از اندوهگين است گفت: زيرا كه بهره خود را از غمهاى دنيا مى برد و افزون بر آن، اندوه او بر شادمانى مردم است.

و پيامبر (ص) فرموده اند: «براى برآمدن نيازهاى خود از پوشيده داشتن آن يارى بگيريد كه هر صاحب نعمتى مورد رشك است». منصور فقيه چنين سروده است:

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص155

«آه سرد كشيدن جوانمرد در آنچه كه زوال مى يابد دليل بر اندكى همت اوست...» و از جمله سخنان روايت شده از امير المومنين على عليه السلام اين سخن است كه فرموده است: آفرين بر حسد چه عادل است، زيرا نخست به حاسد مى پردازد و او را مى كشد. و از سخنان عثمان بن عفان است كه گفته است: همين انتقام براى تو از حاسد كافى است كه او به هنگام شادى تو غمگين مى شود. مالك بن دينار گفته است: گواهى دادن قاريان قرآن در هر موردى پذيرفته است جز گواهى دادن برخى از ايشان به زيان برخى ديگر، زيرا رشك و حسد در ايشان بيشتر از حشره بيد نسبت به پشم و كرك است.

ابو تمام چنين سروده است: «و چون خداوند اراده فرمايد كه فضيلت پوشيده يى را منتشر و پراكنده فرمايد زبان حسود را براى آن آماده مى سازد. اگر چنين نبود كه آتش مجاور هر چه باشد در آن شعله مى كشد هرگز بوى خوش عود شناخته نمى شد، اگر بيم و بر حذر بودن از سرانجامها نباشد، حاسد را هميشه بر محسود حق نعمت است.» گروهى از اشخاص ظريف بصره درباره حسد گفتگو مى كردند. مردى از ايشان گفت: چه بسا كه مردم در مورد بردار كشيدن هم رشك ببرند، ديگران منكر اين امر شدند. آن مرد پس از چند روز پيش آنان برگشت و گفت، خليفه فرمان داده است احنف بن قيس و مالك بن مسمع و حمدان حجام [خون گير] را با يكديگر

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص156

بر دار كشند آنان گفتند: اين ناپاك همراه اين دو سالار بر دار كشيده مى شود گفت: به شما نگفته بودم كه مردم در مورد بر دار كشيدن هم رشك مى برند. انس بن مالك روايت مى كند كه «رشگ حسنات و كارهاى پسنديده را چنان مى خورد كه آتش هيمه را.» و در كتابهاى قديمى آمده است كه خداى عز و جل مى گويد: حسود دشمن نعمت من و نسبت به كار من خشمگين و از تقسيم من ناخشنود است. اصمعى مى گويد: مرد عربى را ديدم كه به صد و بيست سالگى رسيده بود. به او گفتم چه عمرى طولانى گفت: آرى، حسد را ترك كردم و سلامت باقى ماندم.

يكى از دانشمندان گفته است: هيچ ظالمى را كه بيشتر از حسود به مظلوم شبيه باشد نديده ام. و از سخن حكيمان است كه گفته اند: از حسد بپرهيز كه آثارش در تو آشكار مى شود و در محسود آشكار نمى شود. و از جمله گفتار ايشان است كه از پستى و زشتى حسد اين است كه نسبت به هر كس كه نزديك تر است شروع مى شود. و به يكى از حكيمان گفته شد: چرا باديه نشين شده و شهر و قوم خويش را رها كرده اى گفت: مگر چيزى جز حسود بر نعمت و سرزنش كننده بر اندوه و سوگ باقى مانده است. در حالى كه عبد الملك بن صالح همراه رشيد و در موكب او حركت مى كرد، ناگاه صدايى شنيده شد كه مى گفت: اى امير المومنين از اشراف او بكاه و لگامش را كوتاه كن و بند سخت بر او بنه، و عبد الملك نزد رشيد متهم بود كه بر خلافت طمع بسته است. رشيد به عبد الملك گفت: اين شخص چه مى گويد عبد الملك گفت: سخن حسود و دسيسه كينه توزى است. گفت: راست مى گويى، كه قوم كاستى يافتند و تو بر آنان بيشى يافتى و آنان عقب ماندند و تو از ايشان گوى سبقت ربودى،

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص157

آنچنان كه قدر تو آشكار شد و ديگران از تو فرو ماندند، اينك در سينه هايشان شراره پس ماندگى و سوزش دريغ است. عبد الملك گفت: اى امير المومنين، با افزون كردن نعمت بر من آن را بيشتر شعله ور فرماى. و شاعرى چنين سروده است: «اى كسى كه خواهان زندگى در امن و آسايشى و مى خواهى كدورتى در آن نباشد و صاف و بدون ناخوشى باشد، دل خود را از كينه و رشك پاك گردان كه كينه در دل، چون غل و زنجير بر گردن است.» از سخنان عبد الله بن معتز است كه مى گويد: چون آن چيزى كه بر آن رشك برده مى شود زائل گردد، خواهى دانست كه حسود بدون سبب و بيهوده حسد مى ورزيده است. و هم از سخنان اوست كه حسود بر كسى كه او را گناهى نيست خشمگين است و نسبت به آنچه كه مالك آن نيست بخيل است. و هم از سخنان اوست كه براى حسود آسايش نيست و آزمند را آزرم نيست. و از سخنان اوست كه بر مرده رشك كم مى شود، ولى دروغ بستن بر او بسيار مى شود.

و از سخنان اوست كه هيچ قومى زبون نمى شود تا ناتوان نگردد و ناتوان نمى شود تا پراكنده نشود و پراكنده نمى شود تا اختلاف پيدا نكند و اختلاف پيدا نمى كند تا نسبت به يكديگر كينه توزى نكند و كينه توزى نمى كند تا رشك و حسد به يكديگر نورزند و رشك و حسد نمى ورزند مگر آنكه برخى از ايشان بر برخى ديگر افزون طلبى كنند و چيزهايى را ويژه خود گردانند.

شاعرى چنين سروده است: «اگر بر من رشك مى برند آنان را سرزنش نمى كنم كه پيش از من بر مردم اهل فضل رشك و حسد برده اند. براى من آنچه داشته ام و براى آنان آنچه

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص158

دارند ادامه يافته است و بيشتر ما به سبب غيظى كه دارد مى ميرد.» و از گفتار حكيمان است كه هيچ جسدى از حسد خالى نيست.

حد حسد اين است كه از آنچه به ديگرى روزى و نصيب شده است خشمگين شوى و دوست بدارى كه آن نعمت از او زايل شود و به تو برسد و غبطه آن است كه از آن خشمگين نشوى و دوست نداشته باشى كه نعمت از او زايل شود، ولى دوست بدارى و آرزو كنى كه نظير آن نعمت به تو نيز ارزانى شود و غبطه نكوهيده و ناپسند نيست. شاعر چنين گفته است: «چون به سعى و كوشش جوانمرد نمى رسند بر او حسد مى ورزند و همگان نسبت به او دشمن و ستيزه جويند، همانگونه كه هووهاى زن زيبارو از حسد و ستم مى گويند زشت روى است.»

فصلى در مدح صبر و انتظار فرج و آنچه در اين باره گفته شده است:

و بدان كه امير المومنين عليه السلام در اين خطبه پس از آنكه از حسد نهى فرموده است به صبر و انتظار فرج از خداوند فرمان داده است، يا به مرگى كه راحت كننده است، يا با دست يافتن و پيروزى به خواسته. صبر از مقامات شريف است و در آن باره احاديث فراوان رسيده است، از جمله عبد الله بن مسعود از پيامبر (ص) نقل مى كند كه فرموده است: «صبر نيمى از ايمان است و يقين تمام آن». و عايشه گفته است: اگر صبر به صورت مردى بود مردى بزرگوار مى بود. و على عليه السلام فرموده است: صبر، يا صبر بر مصيبت است، يا صبر بر طاعت، يا صبر در پرهيز از معصيت، و اين نوع سوم، از دو نوع ديگر آن بلند مرتبه تر و گرانقدرتر است.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص159

و از همان حضرت است كه حياء مايه زيور و تقوى كرم است و بهترين مركبها مركب صبر است.

و از على (ع) روايت شده است كه قناعت شمشيرى است كه كند نمى شود و صبر مركبى است كه بر روى در نمى افتد و بهترين ساز و برگ، صبر در سختى است. امام حسن مجتبى (ع) فرموده است: ما و ديگر تجربه كنندگان آزموده ايم، هيچ چيز را سودبخش تر از صبر و هيچ چيز را زيان بخش تر از نبودن آن نديده ايم. همه كارها با صبر مداوا مى شود ولى آن با چيزى جز خودش مداوا نمى شود.

سعيد بن حميد كاتب چنين سروده است: «بر پيشامدهاى دشوار خشمگين مشو و سرزنش مكن، كه روزگار هر سرزنش كننده خشمگين را بر خاك مى افكند. بر پيشامدهاى روزگار شكيبا باش كه براى هر كارى سرانجامى است، چه بسيار نعمتها كه براى تو پيچيده در ميان پيشامدهاى دشوار است و چه بسيار شادمانى كه از آنجا كه انتظار مصيبتها را دارى فرا مى رسد.» و از گفتار حكيمان است كه جام صبر تلخ است و كسى جز آزاده آنرا نمى آشامد. مردى اعرابى گفته است: به هنگام تلخى مصيبت، تو شيرينى صبر باش.

خسرو انو شروان به بزرگمهر گفت: چه چيز نشانه ظفر و پيروزى بر خواسته هاى سخت است گفت: همواره در جستجو بودن و محافظت بر صبر و پوشيده نگهداشتن راز. احنف به يكى از دوستان گفت: من بردبار نيستم، همانا كه من صبورم و اين صبر بود كه براى من بردبارى را به ارمغان آورد.

از على (ع) پرسيده شد: چه چيزى به كفر از همه نزديك تر است گفت: فقيرى كه او را صبر نباشد، و همو فرموده است: صبر با حوادث نبرد مى كند و بى تابى از ياران زمانه است.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص160

اعشى همدان چنين سروده است: «اگر به چيزى نائل شوم به آن شاد نمى شوم و چون در رسيدن به آن گوى سبقت از من بربايند اندوهگين نمى شوم، و هر گاه از حوادث روزگار نكبتى به تو رسد، شكيبا باش كه هر پوشش و ظلمتى باز و گشوده مى شود.» و سخن سخنى ديگر فراياد آورد، اين دو بيت اعشى همان دو بيتى است كه حجاج بن يوسف روزى كه او را كشت براى او خواند. اين موضوع را ابو بكر محمد بن قاسم بن بشار انبارى در كتاب الامالى خود آورده و گفته است: چون اعشى همدان را اسير كردند و پيش حجاج آوردند، و اعشى با عبد الرحمان بن محمد بن اشعث خروج كرده بود. حجاج به او گفت: اى پسر زن بويناك آيا تو براى عدو الرحمان-  و منظورش عبد الرحمان بود-  اين ابيات را سروده اى «اى پسر اشج، سالار قبيله كنده، من در دوستى با تو از سرزنش پروايى ندارم. تو سالار پسر سالار و از همه مردم نژاده ترى. به من خبر رسيده است كه حجاج بن يوسف از پشت ستور لغزيده و در هم شكسته شده است...» آنگاه حجاج فرياد بر آورد كه عبد الرحمان در افتاد و در هم شكست و زيان كرد و فرو كوفته شد و آنچه را دوست مى داشت نديد. در اين حال شانه هاى حجاج مى لرزيد و دو رگ پيشانيش بر آمده بود و چشمانش سرخ شده بود و هيچكس در آن مجلس نبود مگر اينكه از او به بيم افتاده بود. اعشى گفت: اى امير من اين شعر را هم سروده ام: «خداوند نمى پذيرد مگر آنكه نور خود را به تمام و كمال رساند و پرتو كافران را خاموش مى فرمايد و خاموش مى شود. خداوند به عراق و مردم آن از اين جهت كه عهد استوار و موثق را شكستند خوارى فرود خواهد آورد، آنچنان كه چيزى نگذشت كه حجاج بر ما شمشير كشيده و جمع ما پشت كرد و گسسته شد.» حجاج به حاضران نگريست و گفت: چه مى گوييد گفتند: اى امير نيكو گفته است و با سخن آخر خود بدى سخن اولش را محو كرده است، مناسب است

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص161

حلم و بردبارى تو او را در بر گيرد. حجاج گفت: هرگز، خدا نكند او آنچه شما مى پنداريد اراده نكرده، بلكه خواسته است با اين ابيات ياران خود را به جنگ ترغيب كند. سپس به اعشى گفت: اى واى بر تو مگر تو گوينده اين ابيات نيستى «اگر به چيزى نائل شوم به آن شاد نمى شوم...» و همانا به خدا سوگند، چنان سيه بختى و ظلمتى ترا فرو گرفته كه هرگز باز نخواهد شد، مگر تو درباره عبد الرحمان چنين نسروده اى «و چون بپرسى جايگاه مجد كجاست، مجد ميان محمد و سعيد است، مجد ميان اشج و قيس فرود آمده است. به به، به پدر و فرزندش.» به خدا سوگند كه پس از اين هرگز رهايى و رستگارى نخواهد يافت، اى جلاد گردنش را بزن.

و از مطالبى كه درباره صبر آمده آن است كه به احنف گفتند: تو پير مردى ناتوانى و روزه ترا درهم مى شكند. گفت: من آنرا براى شر روزى بسيار طولانى فراهم مى سازم و همانا صبر بر اطاعت از خداوند آسان تر است از صبر بر عذاب خدا. و از سخنان هموست كه هر كس بر شنيدن يك سخن صبر نكند ناچار سخن ها خواهد شنيد چه بسا خشمى را كه فرو خوردم و تحمل كردم، از بيم آنچه كه از آن سخت تر است. يونس بن عبيد گفته است: اگر به ما فرمان به بى تابى شده بود صبر مى كرديم. ابن السماك مى گويد: مصيبت يك درد است و اگر مصيبت زده بى تابى كند دردش دو مى شود، يعنى فقدان آنكه از دست داده است و فقدان نواب. حارث بن اسد محاسبى مى گويد: هر چيز را گهرى است، گهر انسان عقل است و گهر عقل صبر است.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص162

جابر بن عبد الله مى گويد: از پيامبر (ص) از ايمان پرسيده شد، فرمود: «صبر و بخشندگى است». عتابى چنين سروده است: «چون پيشامد سختى ناگهان به تو برسد شكيبا باش و آن كس كه به صبر پيوسته است بى آرام نمى شود. صبر شايسته ترين چيزى است كه به آن چنگ يازى و چه نيكو چيزى است براى انباشتن سينه از آن.» و از سخنان على عليه السلام است كه صبر كليد پيروزى است و توكل بر خداوند پيام آور گشايش است. و از سخنان هموست كه انتظار گشايش با صبر عبادت است.

اكثم بن صيفى گفته است: صبر بر جرعه هاى مرگ گواراتر از پيامدهاى پشيمانى است. و از سخنان يكى از زاهدان است كه گفته است: در مورد كارى كه از ثواب آن بى نياز نيستى شكيبا باش و از انجام كارى كه بر عذاب آن يارا ندارى صبر كن. ابن العميد نوشته است: درباره صبر سوره هايى مى خوانم و خوانده ام و در مورد بى تابى يك آيه هم نخوانده ام. و درباره خوددارى و دليرى نمودن قصائدى حفظ دارم و درباره خود را به پستى و فرومايگى زدن حتى يك بيت هم حفظ نيستم. ابو حية نميرى چنين سروده است: «همانا كه خود ديده ام و به روزگاران تجربه ثابت كرده است كه صبر را سرانجامى پسنديده و اثرى نيكو است. كمتر اتفاق مى افتد كسى در كارى كه در جستجوى آن است كوشش كند و صبر پيشه سازد و به آن دست نيابد.» حسن بصرى على عليه السلام را توصيف كرده و گفته است: هيچگاه نادان                     

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 163

نبود، و اگر نسبت به او نادانى مى شد بردبارى مى كرد. و هرگز ستم نمى كرد، و اگر نسبت به او ستم مى شد گذشت مى فرمود. و بخل نمى ورزيد و اگر دنيا به او بخل مى ورزيد شكيبايى مى فرمود. و از سخنان برخى از حكيمان است كه هر كس نيكو بنگرد صبر پيشه مى سازد. صبر روزنه هاى اميد را گشاده مى سازد و در بسته را باز مى كند. به محنت چون با رضايت و صبر برخورد شود خود نعمتى دائم است، و نعمت هرگاه از سپاسگزارى خالى باشد خود محنتى  پيوسته است. به ابو مسلم خراسانى صاحب دولت گفته شد: با چه چيز به اين قدرت رسيدى گفت: شكيبايى را رداى خود ساختم و پوشيده داشتن راز را ازار خويش، با دور-  انديشى پيمان بستم و با هواى نفس مخالفت ورزيدم، دشمن را دوست و دوست را دشمن قرار ندادم.

از جمله گفتار امير المومنين على عليه السلام است كه فرموده است: شما را به پنج چيز سفارش مى كنم كه اگر با تازيانه زدن به پهلوهاى شتران و با كوشش، خود را به آنها برسانيد، سزاوار است. همانا كه هيچيك از شما اميدى جز به خداى خود نبندد و از هيچ چيز جز گناه نترسد و اگر از او چيزى را كه نمى داند بپرسند شرم نكند كه بگويد نمى دانم و چون چيزى را نداند از آموزش و فرا گرفتن آن آزرم نكند. و بر شما باد بر صبر كه صبر از ايمان همچون سر از بدن است و همانگونه كه در بدن بدون سر خيرى نيست، در ايمانى كه صبر همراهش نباشد خيرى نيست. و از گفتار همان حضرت است كه شخص صبور پيروزى را از دست نخواهد داد هر چند زمان آن طول بكشد. و همو فرموده است: اندوههاى رسيده را با افسون صبر و حسن يقين از خود دور گردان، و فرموده است: اگر بر آنچه كه از دست داده اى بى تابى مى كنى بنابراين بايد بر آنچه كه به دست تو هم نرسيده است بى تابى كنى و در نامه يى كه امير المومنين عليه السلام به برادر خود عقيل نوشت چنين آمده است: و چنين مپندار كه اگر پسر مادرت [يعنى على عليه السلام ] را مردم رها كنند خوار و زبون باشد و با سستى تن به زير بار ستم دهد و به سادگى لگام خود را به دست قائد سپارد، يا به آسانى پشت براى راكب فرود آورد، بلكه او چنان است كه آن مرد قبيله بنى سليم سروده: «اگر از من مى پرسى كه چگونه اى، بدان كه من بر پيشامد روزگار شكيبا و سختم. بسيار بر من گران است كه بر من اندوهى ديده شود كه موجب آيد دشمن شاد و دوست اندوهگين شود.»